ŞƏhla məHƏMMƏd qizi rzayeva leyla zakir qizi əLİyeva

Con Mill
(1806–1873) 
olmuşdur. O, Londonda anadan olmuşdur, D. Rikardo ilə C. 
Bentamın dostu və tələbəsi olan Ceyms Milin oğlu idi. Onun 
təhsilini atası üzərinə götürərək, üç yaşında ikən yunan, səkkiz 
yaşında latın dilini və on yaşında siyasi iqtisadı öyrətmişdir. On 
dörd yaşında təhsilini başa vurmuş Mill 1838-1858-ci illərdə 
Ost-Hind şirkətində çalışmış, Hindistanın ingilislər tərəfindən 
idarə edilməsi ilə əlaqədar məsələlərin həllində iştirak etmişdir. 
1865 - 1868-ci illərdə İngiltərə parlamentinin icmalar palatası-
nın üzvü olmuş, burada mülkədar torpaqlarının kəndlilərə veril-
məsi və ya uzunmüddətli icarə şərtləri daxilində həmin torpaq-
ların kəndlilərə təhkim edilməsinin tərəfdarı kimi çıxış etmiş-
dir. 
C.S.Millin ilk əsəri "Məntiqin sistemi" adlanırdı. Bundan 
başqa onun artıq ciddi fəlsəfəçi olduğunu sübut edən daha gənc 
yaşlarında yazdığı "Dövrün ruhu" (1831), "Siyasi iqtisadiyyat 
anlayışı və ona müvafiq tədqiqat metodları haqqında" (1836), 
"Bentam" (1838) və "Kolric" (1840), "Siyasi iqtisadın prinsip-
ləri", "Azadlıq haqqında" (1859) əsərləri var idi. Onun siyasi 
nəzəriyyə haqqında növbəti əsərləri 1861-ci ildə işıq üzü gör-
müşdür - "Nümayəndəli hökumət və utilitarizm haqqında fi-
kirlər" feminizmə həsr olunmuş ilk traktatlardan olan "Qadın-
ların istismarı" (1869), "Ogust Kont və pozitivizm" (1865) və 
"Avtobioqrafiya" (1873) və bundan başqa, məntiq, riyaziyyat, 

---

137 
etika, psixologiya və sosiologiyaya həsr edilmiş yüzlərlə 
əsərlər. Toronto Universiteti artıq 15 cilddən ibarət "Con Stüsrt 
Millin əsərlərin kolleksiyası"-nı nəşr etmişdir. Millin başlıca 
əsəri “Siyasi iqtisadın prinsipləri” olmuşdur. Bu əsər 5 kitab-
dan ibarətdir. Bu kitablar istehsala, bölgüyə, mübadiləyə, kapi-
talizmin tərəqqisinə və iqtisadiyyatda dövlətin roluna həsr ol-
muşdur. Bu əsər XIX əsrin ortaları üçün siyasi iqtisad elminin 
tam şəkildə nəzərdən keçirildiyi ən yaxşı əsər nümunəsidir. 
Millin əmək-dəyər nəzəriyyəsinə dair fikirləri kitabının 
üçüncü hissəsində verilir. Belə ki, burada Rikardonun və 
Smitin əmək-dəyər nəzəriyyəsinə toxunulurdu. Milldə əmək-
dəyər nəzəriyyəsi heç də iqtisadi təliminin əsasını təşkil etmir, 
formal olaraq Mill bu nəzəriyyədən imtina etmir. Mildə də-
yərin özlüyündə istehsalla əlaqəsi azalır, yalnız mübadilə 
tədavül sahəsinə aid hadisədir. Dəyər yalnız mövcud əmtəənin, 
xüsusilə pula mübadilə edilməsi üçün xarakterik olan nisbətdir. 
Bu nisbət bazarda müəyyənləşir. 
U.Pettidən D.Rikardoya qədər klassiklər üçün məsələ bu 
şəkildə qoyulmuşdur: mübadilə dəyərinin və qiymətlərin son 
əsasını əmək xərcləri təşkil edir, bütün başqa amillərin təsiri isə 
yalnız həmin əsasdan bu və ya digər kənara çıxmaları əmələ 
gətirir. Mill faktiki olaraq qiymətlərin son əsasını kənar edir. O, 
əmtəələrin mübadilə dəyərini sadəcə olaraq tələb və təklifin 
bərabərliyi nöqtəsində müəyyən edir. Bununla da hər iki üsulu 
birləşdirməyə cəhd edərək əmtəə tələbini müəyyən edən xərclə-
ri mühüm amil kimi nəzərdən keçirməyi məsləhət görür. Millin 
fikirləri tələb və təklif əsasında qiymətqoymanın təhlilinin 
rüşeymləri idi. 
C.S.Mill David Rikardonun şagirdi və davamçısı ol-
maqla, onun mühüm nəzəriyyələrini - dəyər və əməkhaqqı təli-
mini qəbul edir. T.Maltusa görə, əhalinin sayının qeyri-məhdud 
artmasının təhlükəli olmasını da inkar etmir. Mill siyasi iq-
tisadı iki növə bölür: insanların iradəsindən asılı olmayıb fiziki 
səbəblərin təsirindən (məsələn, torpağın məhsuldarlığını müəy-

---

138 
yən edən bioloji xassələrdən) asılı olan istehsal qanunlarına; 
psixoloji səbəblərin təsiri, insanların fikir və arzuları ilə müəy-
yən edilən və sosial mühitin xüsusiyyətlərindən asılı olaraq 
dəyişən bölgü qanunlarına. Bunun nəticəsində bölgü qanunları 
birinci kateqoriyaya aid qanunlar üçün səciyyəvi olan zərurilik 
xarakterinə malik deyildir. İqtisadi qanunların obyektiv, təbii 
xarakterini qəbul edən Mill bildirirdi ki, bölgü qanunları, əsa-
sən, insanın özü tərəfindən formalaşır və buna görə də həmin 
qanunlar subyektivdir. Bununla əlaqədar o, sosial dəyişiklikləri 
gəlirlərin təkrar bölgüsü sahəsində həyata keçirilən tədbirlərin 
nəticəsi hesab edirdi. Sosializmə gəldikdə, Mill onun uzaq 
gələcəkdə, insanın mənəvi təbiətinin daha kamil olacağı dövrdə 
həyata keçirilə biləcəyini qəbul edir, lakin yaxın gələcəkdə 
ayrı-ayrı şəxslərin fəaliyyət sərbəstliyinin məhdudlaşdırılma-
sını və şəxsi təşəbbüsünün aradan qaldırılmasını mümkün və 
arzuedilən hal saymırdı. 
Beləliklə, Millin dəyər nəzəriyyəsi Smitdə və Rikardoda 
olduğundan fərqlidir. O, dəyəri nəzərdən keçirməmişdən əvvəl 
bölgü və gəlirlər məsələsini şərh edir. Smit və Rikardo üçün bu 
büsbütün mümkün deyildir. Belə ki, söhbət məhz əməklə yara-
dılmış və əməklə ölçülən dəyərin bölgüsündən gedirdi. Mill isə 
Rikardonun ardınca yazır ki, mənfəət ondan əmələ gəlir ki, 
əmək daha çox dəyər istehsal edir. O, Rikardonun mövqeyində 
duraraq deyirdi ki, renta payı torpağın məhsuldarlığının azal-
ması və daha pis torpaqların becərilməsinə keçirilməsi ilə 
müəyyən olunur. Əməkhaqqı fəhlə fondu deyilən fondla bağ-
lıdır, mənfəət isə məhsulun dəyərinin kəmiyyətcə qalığıdır. 
XVIII əsrin sonu XIX əsrin əvvəllərində Avropanın 
başlıca ölkələrində olduğu kimi ABŞ da geniş inkişaf tapmış 
sənaye inqilabı feodal istehsal münasibətəri ilə əlaqədar olan 
patrialxal təsərrüfat formasının məhv edilməsi və yeni istehsal 
münasibətlərinə əsaslanan burjua quruluşunun qələbəsi ilə nəti-
cələndi. XVIII əsrin axırında öz müstəqilliyi uğrunda İngiltərə 
üzərində qələbə çalması, azad məhsuldar torpaqların və digər 

---

139 
təbii sərvətlərin bolluğu, geniş immiqrasya, kapitalın və texniki 
mədəniyyətin ixracı, qədim dünya kapitalizmin inkişafını 
sürətləndirdi və ölkənin iqtisadi qüdrətini möhkəmlətdi. Bütün 
bunlar kapitalist münasibətlərinin nisbətən ahəngdarlığı, sinfi 
mənafelərin həmrəyliyi ideyasını yaradırdı. Amerikanın cənu-
bunda XIX əsrin I yarısında quldarlıq hökm sürürdü. Sənaye 
hələ tam möhkəmlənməmişdi. İngiltərə ilə rəqabətdə Amerika 
sənayesi hələ də geri qalırdı. Buradan da A.Smitin və D.Rikar-
donun fritrederçilik siyasətinin təbliğinə qarşı əks meyillər 
meydana gəlirdi. 
Həmin dövrdə Amerika məktəbinin nümayəndələrindən 
biri