ŞƏKİ FİLİali
Yüklə 4,76 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
–çı,-çi, -çu, -çü şəkilçisi isimdən isim əmələ gətirən məhsuldar şəkilçidir. Məsələn, dəmirçi, çəkməçi, üzümçü, odunçu və s. Müasir Azərbaycan dili 13 2. -dakı, dəki isimlərə və əvəzliklərə qoşularaq məkani əlamət bildirən sifətlər yaradır. Məsələn, meşədəki, dağdakı, səndəki, bizdəki və s. 3. -lı, -li, -lu, -lü şəkilçisi isimlərə qoşularaq sifət və isim yaradır. Məsələn, dadlı, yağlı, duzlu, şəhərli, məktəbli və s. 4. -sız, -siz, -suz, -süz şəkilçisi isimlərə, az hallarda əvəzlik və saylara qoşularaq sifət yaradır. Məsələn, zərərsiz, qorxusuz, bizsiz, birincilərsiz və s. 5. -lıq, -lik, -luq, -lük şəkilçisi isim, sifət, say və bəzən də əvəzliklərdən isim düzəldir. Məsələn, dostluq, atalıq, yaxşılıq, gözəllik, mehribanlıq, azlıq, çoxluq, beşlik, yüzlük, neçəlik, kimlik və s. Şəkilçilərin ikinci qisminə sözdəyişdirici şəkilçilər daxildir. Bu şəkilçilər xalis Azərbaycan dili şəkilçilərindən ibarət olub, həmişə sözün sonunda işlənir. Bu şəkilçilər yalnız sözün formasını dəyişdirir, məzmununa isə ciddi təsir etmir. Bu şəkilçilər sözlər arasında qrammatik əlaqənin təmin olunmasına xidmət edir. Bütün qrammatik kateqoriyaların şəkilçiləri sözdəyişdirici şəkilçilər qrupuna daxildir. Bu kateqoriyalar, başlıca olaraq isim və fellərə məxsus olur. Başqa nitq hissələri bunların vəzifəsini daşıdığı zaman həmin kateqoriyaların şəkilçilərini qəbul edə bilir. Bu baxımdan kateqoriyaların əlamətlərini – şəkilçiləri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: 1. Kəmiyyət kateqoriyası şəkilçiləri, 2. Hal kateqoriyası şəkilçiləri, 3. Mənsubiyyət kateqoriyası şəkilçiləri, 4. Xəbərlik kateqoriyası şəkilçiləri, 5. İnkarlıq kateqoriyası şəkilçiləri, 6. Şəxs kateqoriyası şəkilçiləri, 7. Zaman kateqoriyası şəkilçiləri. 8. Təsir kateqoriyası şəkilçiləri; 9. Növ kateqoriyası şəkilçiləri. Qrammatik kateqoriyaların şəkilçiləri sözdəyişdirici şəkilçi olub, qrammatik mənanın ifadə olunmasına, sözlər arasında qrammatik əlaqənin yaranmasına xidmət edir. Lakin bəzi dilçilik kitablarında, eləcə də orta məktəb Gülarə Abdullayeva 14 qrammatikasında felə məxsus növ kateqoriyasının şəkilçiləri feldən fel düzəldən şəkilçi kimi təqdim edilir. Əslində növ kateqoriyasının göstəriciləri də müəyyən qrammatik vəzifəni yerinə yetirməklə hərəkətlə obyekt və ya subyektin, obyektlə subyektin əlaqə, münasibətini müəyyənləşdirir. Bu şəkilçiləri qəbul edən felin lüğəvi məzmununda dəyişiklik hiss edilmir. Ona görə də felin növ kateqoriyasının şəkli əlamətlərinin də sözdəyişdirici şəkilçilər sırasına daxil edilməsi daha məqsədəuyğundur. Prof. B.Xəlilov bu şəkilçiləri, eləcə də kiçiltmə və əzizləmə mənası verən şəkilçiləri, sifətin dərəcə şəkilçilərini, feli sifət, feli bağlama, məsdər şəkilçilərini formadüzəldici şəkilçilər qrupuna daxil etmişdir. (3, səh. 101) Prof. M.Hüseynzadə məsdər şəkilçisini tamamilə sözdəyişdirici şəkilçi adlandırmağı doğru hesab etməmiş və məsdərin, eyni zamanda hərəkətin adını da bildirdiyini əsas götürmüşdür. (1, səh. 15) Prof. Q.Kazımov isə məsələyə xüsusi həssaslıqla yanaşmış, yalnız ismin hal, mənsubiyyət və felin şəxs şəkilçilərinin cümlədə sözlər arasında əlaqə yarada bilməsinə əsaslanaraq, onları sözdəyişdirici şəkilçi adlandırmışdır. Müəllifin fikrincə, isimlərdə kəmiyyət şəkilçisi, fellərdə inkarlıq, şəkil əlamətləri kateqorial şəkilçi olub, sözdüzəltmədə və sözlər arasında qrammatik əlaqə yaratmada heç bir rol oynamadığından formadüzəldici şəkilçi hesab edilməlidir. (2, səh. 31) Fikrimizcə, bu cür təsnifat məqsədəuyğundur. Dilimizdə şəkilçilərdə də omonimiya hadisəsi müşahidə olunur. Eyni fonetik tərkibə malik olan şəkilçi bir məqamda sözdüzəldici, başqa məqamda sözdəyişdirici şəkilçi kimi çıxış edir. Hətta bəzən eyni şəkilçi bir neçə qrammatik vəzifəni yerinə yetirə bilir. -ma 2 , -dır 4 , -da 2 , -mış 4 , -ar 2 , -acaq 2 , -ır 4 , -ım 4 , - ın 4 , -a 2 , -aq 2 və s. şəkilçilər bitişdikləri nitq hissələri və ya yaratdıqları mənalara əsasən bir münasibətlə sözdəyişdirici, başqa münasibətlə sözdüzəldici şəkilçi olur: Gəlmə adam, Müasir Azərbaycan dili 15 Mənə yaxın gəlmə; Çoxdan zərər gəlməz, Səni çoxdan gözləyirdim; Gəlir vergisi çoxaldı, Bahar gəlir, Bir içim saf su ver. Mən nə deyim sənə, nə deyim axı? Baxın, baxın, yaxşı baxın, diqqətlə baxın! (C.Məmmədquluzadə); Yaz əkini başlandı; Yaşamaq yanmaqdır yanasan gərək. (B. Vahabzadə); Yara qanadı; Gərək məktubu ünvanına çatdıraq. Mərd bir dəfə ölər, qorxaq min dəfə. (Atalar sözü) və s. Belə hallarda şəkilçinin funksiyasını müəyyənləşdirmək üçün onun artırıldığı sözə və cümlədə mövqeyinə, şəkilçinin məzmununa əsaslanmaq lazımdır. Şəkilçilər həm də işlənmə intensivliyinə görə təsnif edilir. Bu baxımdan şəkilçilər məhsuldar və qeyri-məhsuldar olmaqla iki qrupa ayrılır. Məhsuldar şəkilçilər dedikdə dildə çox işlənən şəkilçilər başa düşülür. Qeyri-məhsuldar şəkilçilər isə, bunun əksinə olaraq az-az təsadüf olunan şəkilçilərə deyilir. Məsələn, -lı 4 , -sız 4 , -dakı 2 , -ın 4 , -çı 4 və s. məhsuldar, -gə, -ım şəkilçiləri qeyri-məhsuldar şəkilçilərə misal ola bilər. Bundan əlavə, alınma şəkilçilər də qeyri-məhsuldar şəkilçilərdir. Dilimizdə şəkilçilər yazılışına görə bir, iki və dörd cür yazılan olmaqla üç qrupa ayrılır. Ahəng qanununa uyğun olaraq, Azərbaycan dilinin öz şəkilçiləri iki və dörd cür yazılır. Tərkibində açıq sait olan şəkilçilər iki, qapalı sait olanlar isə dörd cür yazılır. Dilimizə başqa dillərdən keçən şəkilçilər isə bir cür yazılır. Məsələn, -lı, -sız, -çı və s. dörd, -la, -ar, -ma və s. iki, -şünas, -pərəst, na- anti- və s. şəkilşilər isə bir cür yazılan şəkilçilərdəndir. Gülarə Abdullayeva 16 Şəkiliçilərin təsnifatı Şəkilçilərin təsnif prinsipləri Şəkilçilərin növləri Nümunələr Sözdüzəldici dəmirçi, yayla(maq), çəmənlik, yağsız, duzlu, dirək və s. Vəzifəsinə görə Sözdəyişdirici Yazır, alacağ-am, tələbəyəm, evin və s. Son şəkilçilər gözəllik,yaşa-yış, adamlar, qızım və s. Iç şəkilçilər Qovhaqov, qaçaqaç, günbəgün və s. İşlənmə yerinə görə Ön şəkilçilər naümid, anormal, bisavad,baxəbər, antihumanist və s. Milli şəkilçilər söhbətcil, kəsik, əzgin, yazı-çı-lar-ımız-ın və s. Mənşəyinə görə Alınma şəkilçilər şöhrətpərəst,marksizm, xəyalpərvər, yoldaş və s. Məhsuldar şəkilçilər Yaxşılıq, çəməndəki, dənizçi, bozar(maq) və s. Məhsuldarlığına görə Qeyri-məhsuldar şəkilçilər Qumsal, keçid, döngə, naümid və s. Dörd cür yazılan şəkilçilər Yazlıq, çəmənlik, otluq, güllük, yazı,çəki, qorxu, ölü və s. Iki cür yazılan şəkilçilər Başla(maq), gözlə(mək), otar(maq), közər(mək) və s. Yazılışına görə Bir cür yazılan şəkilçilər Yoldaş, sirdaş, əmək- dar, hesabdar və s. Müasir Azərbaycan dili 17 Nitq hissələri və onların təsnifi prinsipləri Ümumi qrammatik əlamətinə görə fərqlənən söz qruplarına nitq hissələri deyilir. Ümumi qrammatik əlamət dedikdə sözün ifadə etdiyi məna, daşıdığı sual və cümlədə mövqeyi nəzərdə tutulur. Sözün ifadə etdiyi məna onun yalnız ayrılıqda götürülmüş leksik və ya lüğəvi mənasını deyil, həm də onun qrammatik mənasını əhatə edir. Hər bir sözün müəyyən bir nitq hissəsinə aid olması üçün həmin söz leksik məna ilə yanaşı, qrammatik məna da kəsb etməlidir. Qrammatik məna isə sözün öz daxilində olmur, qrammatik formalarla meydana çıxır. Deməli, sözlər nitq hissələrinə bölünmək üçün dilin qrammatik quruluşuna xas olan qrammatik kateqoriyalara malik olmalıdır. Beləliklə, leksik mənaya malik olan sözlər qrammatik məna kəsb edərək qrammatik əlamətlər qəbul edir, digər sözlərlə əlaqələnərək fikrin ifadə olunmasına təminat verir. Nəticədə cümlələr formalaşır və sözlər cümlədə müəyyən sintaktik vəzifə daşıyır. Qrammatik məna ilk növbədə, cümlədə başqa sözlərlə əlaqə və münasibətlərdə müəyyənləşən mənadır. Qrammatik mənanın həm morfoloji, həm də sintaktik ifadə vasitələri vardır. Qrammatik mənanın morfoloji ifadə vasitəsinə sözlərin dəyişməsi (şəkilçilər və vurğular), sintaktik ifadə vasitələrinə isə sözlərin bir-birinə yanaşması, intonasiya və sözlərin sırası daxildir. Azərbaycan dilindəki nitq hissələrini müstəqil mənalarına, qrammatik formalarına (morfoloji əlamətlərinə) və sintaktik roluna görə əsas, köməkçi və xüsusi nitq hissələri olmaqla üç qrupa ayırmaq olar. Hər şeydən əvvəl, sözləri lüğəvi mənaya malik olan və lüğəvi mənası olmayan sözlər adı ilə iki qrupa bölmək olar. Gülarə Abdullayeva 18 Dilimizin lüğət tərkibindəki sözlərin 99%-dən çoxunun lüğəvi mənası var. Lüğəvi mənası olmayan sözlər köməkçi vasitələrdir. Əslində köməkçi vasitələr olmadan da fikir ifadə etmək mümkün olur. Lakin fikrin bütün inçəliyinə qədər ifadə olunmasında bu vasitələrin rolu da danılmazdır. Vaxtilə dildə belə köməkçi vasitələr olmamış, onlar dilin inkişafı prosesində lüğəvi mənaya malik olan sözlərdən əmələ gəlmişdir. 1. Əsas nitq hissələri leksik (lüğəvi) mənaya malik olur, müvafiq suala cavab verir, müəyyən sintaktik vəzifə daşıyır, söz yaradıcılığı prosesində fəal iştirak edir. Onlar əşyanın adını, əlamət və keyfiyyətini, miqdarını, hal- hərəkətini, hərəkətin əlamətini bildirir. Əsas nitq hissələrinə isim, sifət, say, əvəzlik, fel və zərf daxildir. Əsas nitq hissələri içərisində əvəzlik digərlərindən fərqlənir. Belə ki, əvəzliyin lüğəvi mənasında konkretlik, dəqiqlik yoxdur. O, hansı nitq hissəsini əvəz edirsə, həmin nitq hissəsinin də əlamətlərini qəbul edir. Əvəzliyin özünəməxsus qrammatik xüsusiyyətləri olmadığından, tarixən müəyyən mübahisələrə səbəb olmuş, bir sıra dilçilər onu ayrıca bir nitq hissəsi kimi qəbul etməmişlər. 2. Köməkçi nitq hissələrinin müstəqil leksik mənaları olmur, heç bir suala cavab vermir və buna görə də cümlə üzvü ola bilmir. Köçəkçi nitq hissələri mənsə etibarilə əsas nitq hissələrindən törəmişlər və cümlənin təşkilində yardımçı rol oynayırlar. Onlar ya sözlər və cümlələr arasında qrammatik əlaqəni təmin edir, ya da fikrin formalaşmasında müxtəlif çalarlıqlar və emosional ekspressiv xüsusiyyətlər yaradaraq, danışan şəxsin, bəzən də başqasının müxtəlif hissi münasibətlərinin ifadəsinə xidmət göstərmiş olur. Bu baxımdan köməkçi nitq hissələrinin özlərini də iki hissəyə ayırmaq olar: a) sözlər və cümlələr arasında müxtəlif əlaqə və münasibətləri təmin edən köməkçi nitq hissələri. Bunlara qoşma və bağlayıcı daxildir. b) müxtəlif emosional-ekspressiv və hissi münasibətlərin Müasir Azərbaycan dili 19 ifadəsinə xidmət edən köməkçi nitq hissələri. Bunlara ədat və modal sözləri daxil etmək olar. 3. Xüsusi nitq hissələrinə nida və təqlidi sözlər daxildir. Bunlarda həm əsas, həm də köməkçi nitq hissələrindən fərqli xüsusiyyətlər özünü göstərir. Xüsusi nitq hissələri cümlədə heç bir qrammatik vəzifə daşımır, daha çox hiss və duyğuların ifadə olunmasına xidmət edir. Nidalar hiss və həyəcan ifadə etsələr də, əsas nitq hissələrindən fərqli olaraq, onları adlandıra bilmir. Təqlidi sözlər isə söz yaradıcılığında iştirak etməklə əsas nitq hissələrinə yaxın olsalar da, müəyyən təbiət səslərinin, bəzən də görünüşün təqlid olunması bunlara xüsusi nitq hissəsi səciyyəsi qazandırır. Beləliklə, dilimizdə on iki nitq hissəsi vardır: 1.İsim; 2.Sifət; 3.Say; 4.Əvəzlik; 5.Fel; 6.Zərf; 7.Qoşma; Nitq hissələri Əsas nitq hissələri Köməkçi nitq hissələri Xüsusi nitq hissələri Adlar qrupu Fel qrupu İsim, sifət, say, əvəzlik, Fel, zərf Qoşma,bağ- layıcı, ədat, modal sözlər Nidalar, səs təqlidi sözlər Gülarə Abdullayeva 20 8.Bağlayıcı; 9.Ədat; 10.Modal sözlər; 11.Nida; 12.Təqlidi sözlər (yamsılamalar). Bunlardan əşyanın adını bildirən sözlər isim, əlamətini bildirən sözlər sifət, miqdarını bildirən sözlər say, əşyanın adını əvəzetmə yolu ilə ikinci dəfə bildirən sözlər əvəzlik, əşyanın hərəkətini bildirən sözlər fel, hərəkətin yerini, istiqamətini, hal-vəziyyətini, əlamətini, zamanını bildirən sözlər zərf adı altında öyrənilir. ƏDƏBİYYAT: 1. Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dili. Morfologiya. III hissə, “Maarif”, Bakı, 1983. 2. Kazımov Q. Müasir Azərbaycan dili. Morfologiya. Bakı, 2010. 3. Xəlilov B. Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası. I hissə, Bakı, 2007. 4. Xəlilov B. Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası. II hissə, Bakı, 2007 5. Müasir Azərbaycan dili. II hissə, EA nəşri, Bakı, 1980. 6. Müasir Azərbaycan dili proqramı. AMİ, Bakı, 2009. 7. Seyidov Y. Azərbaycan dilinin qrammatikası. Morfolo- giya, Bakı, 2000. Müasir Azərbaycan dili 21 Mövzu № 2 Əsas nitq hissələri Mövzunun planı: 1. Əsas nitq hissələri haqqında ümumi məlumat 2. İsim əsas nitq hissəsi kimi. İsmə məxsus ümumi qrammatik kateqoriyalar 3. Sifət, quruluşca növləri, dərəcələri 4. Say, onun məna növləri və quruluş xüsusiyyətləri 5. Əvəzlik əsas nitq hissəsi kimi 6. Fel əsas nitq hissəsi kimi 7. Zərf əsas nitq hissəsi kimi Əsas nitq hissələri haqqında ümumi məlumat Sözlər bir-birindən ifadə etdiyi müstəqil leksik mənaya görə fərqlənir. Məsələn, kitab, qələm, tələbə sözləri bir-birindən təklikdə daşıdığı lüğəvi mənasına görə fərqləndirilir. Lakin bu sözlərin hamısı üçün eyni olan cəhətlər- qrammatik mənaları onları bir arada birləşdirməyə imkan verir. Bu sözlərin hər üçü adlandırma funksiyasını daşıyır, tək və ya cəmdə ola bilir, hallanır, mənsubiyyətə görə dəyişir, cümlədə əşya məzmunlu üzv yerində durur. Qeyd olunan xüsusiyyətləri hündür, qırmızı, geniş, eləcə də qaçmaq, gətirmək, yemək və s. sözlərə də şamil etmək olar. Beləliklə, dildə olan sözlərin bir qismi adlandırma, bir qismi əlamət bildirmə, digər qismi hərəkət bildirməsinə görə və s. fərqlənir. Bundan başqa, dilin lüğət tərkibində elə sözlər də vardır ki, onlar müstəqil lüğəvi mənaya malik olmasalar da, Gülarə Abdullayeva 22 fikrin ifadə olunması prosesində yardımçı olur, cümlədə müəyyən qrammatik vəzifə daşıyır. Beləliklə, dildə olan sözlər qrammatik əlamətlərinə görə bir-birindən fərqlənərək söz qruplarının əmələ gəlməsinə səbəb olur. Bu cür söz qrupları nitq hissələri adlanır. Ümumi qrammatik əlamətinə görə fərqlənən söz qruplarına nitq hissələri deyilir. Qeyd etdiyimiz kimi, nitq hissələri bir-birindən ümumi qrammatik əlamətinə görə fərqlənsələr də, bəzən müxtəlif nitq hissələri üçün ümumi olan cəhətlər ortaya çıxır. Dilimizdə olan nitq hissələrinin bir qismi müstəqil lüğəvi mənaya malik olub ayrılıqda suala cavab verir. Bu nitq hissələrinə daxil olan sözlər məfhum və anlayışları, onların əlamətlərini, miqdarını, hal- vəziyyətini, hərəkətini ifadə edir. Bu sözlər, eyni zamanda dilin daxili imkanları hesabına sözyaratma prosesində fəal olub, xammal rolunu oynayır. Fikrin ifadəsi üçün cümlə qurarkən bu sözlər əsas rol oynamaqla cümlənin bu və ya digər üzvü yerində dayanır. Dilimizdə qeyd olunan xüsusiyyətləri daşıyan nitq hissələri əsas nitq hissələri adlanır. Beləliklə, əsas nitq hissələri müstəqil lüğəvi mənaya malik olan, təklikdə suala cavab verən, cümlədə müəyyən sintaktik vəzifə daşıyan, söz yaradıcılığı prosesində fəal iştirak edən sözlərdir. Dilimizdə əsas nitq hissələrinə isim, sifət, say, əvəzlik, fel, zərf daxildir. Əsas nitq hissələri özləri də qrammatik keyfiyyətləri, sintaktik xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla, iki qrupa: adlar və fellər qrupuna bölünür. Adlar qrupuna əşya ilə bağlı olub, onu müxtəlif cəhətdən aydınlaşdıran nitq hissələri, yəni isim və isimləşə bilən nitq hissələri daxildir. Başqa sözlə, isim, sifət, say, əvəzlik adlar qrupunu yaradır. Fel və zərf isə hərəkətlə bağlı olduğu üçün əvvəlki qrupdan fərqləndirilir və ayrıca fellər qrupunu təşkil edir. Əsas nitq hissələrinin sıralanmasında da bir qanunauyğunluq vardır. Yaranma tarixinə görə ilk və ən qədim nitq hissəsi hesab olunan isim bu sıralanmada birinci yerdə durur. Əşyanın əlamətini bildirən sifət ikinci, miqdarını bildirən Müasir Azərbaycan dili 23 say üçüncü yerdə dayanır. Bu nitq hissələrinin hər birini əvəz edən əvəzlik onlardan sonra gəlir. Fellər qrupunu təşkil edən nitq hissələrindən əvvəlcə fel, sonra hərəkətin əlamətini bildirən zərf dayanır. Beləliklə, əsas nitq hissələri isim, sifət, say, əvəzlik, fel, zərf kimi düzülür. Bunlardan isim - ad, sifət - əlamət, say - miqdar, sıra, fel - hərəkət, zərf isə hərəkətlə bağlı əlaməti bildirir. İsim əsas nitq hissəsi kimi. İsmə məxsus ümumi qrammatik kateqoriyalar Əşyanın adını bildirən, kim? nə? hara? suallarından birinə cavab verən əsas nitq hissəsinə isim deyilir. İsmin ümumi qrammatik mənası əşya bildirməkdir. İsimlər bütün canlı və cansız, konkret-mücərrəd, hətta dini və mifik-əfsanəvi varlıqların adlarını bildirir. Məsələn, insan, Cəmil, müəllim, daş, dəmir, alma, armud, səadət, mənəviyyat, fikir, əxlaq, Allah, Peyğəmbər, cin, şeytan və s. Məkan bildirən müxtəlif səmavi-astronomik varlıqlar da əşyadır. Bu mənada əşya sözü terminoloji addır və bir termin olaraq təbii ki, müəyyən şərtiliklərə malikdir. Morfologiyada əşya, hərfi mənasından fərqli olaraq, bir qədər mücərrədləşmiş şəkildə başa düşülür. Yəni əşya dedikdə yalnız cansız varlıqlar deyil, canlı varlıqlar da nəzərdə tutulur. İsimləri məna növlərinə görə üç cür təsnif etmək olar: 1. Ümumi və xüsusi isimlər. 2. Konkret və mücərrəd isimlər. 3. Tək və toplu isimlər. Eynicinsli əşyaların ümumi adlarını bildirən sözlərə ümumi isim deyilir. Başqa sözlə, ümumu isimlər dedikdə əşyalara ümumi şəkildə verilən adlar başa düşülür. Məsələn, ağac, daş, insan, torpaq, uşaq, mələk və s. Gülarə Abdullayeva 24 Xüsusi isimlər varlığı tək olan əşyanın adını bildirir. Başqa sözlə, xüsusi isim ümumi isimlərdən birini başqalarından fərqləndirmək üçün ona təklikdə verilən addır. Xüsusi isimlərə insan ad və soyadları (Kamil Cəlilov), təxəllüs (Füzuli, Vaqif, Sabir), ölkə adları (Azərbaycan), şəhər və kənd adları (Bakı, Maştağa), dağ, dəniz və çay adları (Kəpəz, Xəzər, Araz), qəzet və jurnal adları (“Ulduz” “Tumurcuq”), planet adları (Yer, Mars), heyvanlara verilən adlar (Məstan, Alabaş) və s. daxildir. Gözlə görülməsi və əl ilə toxunulması mümkün olan, obyektiv aləmdə, fəzada müəyyən yer tutan əşyaların adını bildirən sözlər konkret isimlər adlanır. Məsələn, kitab, kağız, ot, süd, daş, ağac və s. Gözlə görülməyən, toxunulması mümkün olmayan, təsəvvür olunan məfhum və anlayışların adını bildirən sözlər mücərrəd isimlər adlanır. Mücərrəd isimlər yalnız nə? sualına cavab verir. Məsələn, xəyal, arzu, fikir, müəllimlik, düşüncə, gözəllik və s. Ümumi isimlərin bir çoxu bir məfhum olaraq təklik bildirir. Məsələn, insan, həkim, söz, fikir və s. Lakin eyni əşyadan iki və daha çox sayda olduqda, bunu saylardan istifadə etmədən, ismin sonuna cəm şəkilçisini (-lar, -lər) artırmaqla ifadə etmək olur: insanlar, həkimlər, sözlər, fikirlər və s. Bu cür isimlər cəm isimlər adlanır. Dilimizdə elə isimlər də var ki, cəm şəkilçisi qəbul etmədən öz bütöv kütləsi ilə çoxluq bildirir. Formaca tək olan, mənaca çoxluq bildirən belə isimlər toplu isimlər adlanır. Məsələn, sürü, camaat, xalq, ordu, qoşun, rota, el, kütlə, əhali, naxır, ilxı və s. Bu isimlərin leksik mənasında çoxluq anlayışı vardır. Bunlar cəm şəkilçisi ilə də işlənə bilər. Məsələn, sürülər, ilxılar, xalqlar, qoşunlar, kütlələr və s. Belə hallarda toplu isimlər ikiqat çoxluq məzmununa malik olur. Yəni toplu ismin ifadə etdiyi məzmunda nəzərdə tutulan əşyanın deyil, onun özünün çoxluğu başa düşülür. Məsələn, ilxı sözü atların Müasir Azərbaycan dili 25 çoxluğunu bildirirsə, ilxılar dedikdə bir neçə ilxı nəzərdə tutulur. Lakin camaat və əhali sözləri cəm şəkilçisi ilə işlənmir. Toplu isimlər cümlədə mübtəda vəzifəsində işlənərkən də xəbər təkdə olur. Məsələn, Camaat küçələrə axışdı. Kütlə narahatdır. Ordu qələbə çaldı. və s. Yüklə 4,76 Kb. Dostları ilə paylaş:
|