ŞƏKİ FİLİali


İsmin lüğəvi məna növləri



Yüklə 4,76 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə3/28
tarix06.12.2016
ölçüsü4,76 Kb.
#958
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   28

İsmin lüğəvi məna növləri.  Dilimizdə isimlər zəngün 
lüğəvi məna növlərinə malikdir. Bu da ismin çox qədim tarixə 
və    zəngin  söz ehtiyatına malik olması ilə bağlıdır.  İsmin 
lüğəvi məna növlərini aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: 
1.Yaxınlıq, qohumluq, dostluq münasibətlərinin adlarını 
bildirən isimlər: ata, ana, nənə, baba, əmi, dayı, bibi və s. 
2.  Heyvan adı bildirənlər: it, ilan, qoyun, dəvə və s. 
3. Quş adları bildirənlər:  sərçə, göyərçin, turac, 
qırqovul və s. 
4. Cansız əşya adlarını bildirənlər: stol, stul, su, torpaq, 
qələm, kitab, ağac və s. 
5.  İctimai hadisələrin adlarını bildirənlər:  müharibə, 
inqilab, üsyan və s.  
6. Təbiət hadisələrinin adlarını bildirənlər: yağış, tufan, 
şaxta, zəlzələ və s. 
7.  Zaman adları bildirənlər: saat, gün, həftə, ay, il və s. 
8. Məkan adları bildirənlər:  şəhər, kənd, yol, küçə,  
səhra və s. 
9.  Proses adı bildirənlər: görüş, vuruş, döyüş və s. 
10. Mücərrəd məfhumların adlarını bildirənlər:  sevgi, 
xəyal, qorxu, həyəcan və s.  
11. Elm adlarıını bildirənlər: tarix, biologiya, riyaziyyat 
və s. 
12.  Əlamət, keyfiyyət, vəziyyət adlarını bildirənlər: 
zəiflik, yaxşılıq, yamanlıq, gözəllik və s. 
13. Bədən üzvlərinin adlarını bildirənlər:  göz, qulaq, 
ürək və s. 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
26
14. Müxtəlif vəzifə, peşə, dərəcə,  rütbə, ixtisas bildirən 
isimlər:  müəllim, həkim, mühəndis, şair və s. 
İsimlərin lüğəvi məna növlərinin sayını daha da 
artırmaq mümkündür. 
 İsimlər morfoloji əlamətinə görə fellərdən sonra ikinci 
yerdə duran zəngin nitq hissəsidir.    
İsmin quruluşca növləri.  İsimlər quruluşuna görə üç 
növə  ayrılır: sadə, düzəltmə, mürəkkəb isimlər. 
Sadə isimlər  yalnız bir kökdən ibarət olan, heç bir 
sözdüzəldici  şəkilçi qəbul etmədən  əşyaların adlarını bildirən 
isimlərdir. Məsələn, dəftər, qələm, kitab, xəyal, vəzifə, məktəb, 
su, balıq, meşə və s. 
Sözdüzəldici (leksik) şəkilçilər vasitəsilə müxtəlif nitq 
hissələrindən yaranmış isimlər düzəltmə isimlər adlanır. 
Düzəltmə isimlər adlardan və fellərdən  əmələ  gəlir. Adlardan 
əmələ gələn isimlər həm öz milli şəkilçilərimiz, həm də başqa 
dillərdən gələn alınma şəkilçilər vasitəsilə yaranır. 
a) Azərbaycan dilinə  məxsus  şəkilçilər vasitəsilə  əmələ  gələn 
isimlər: 
      -lı
4
  şəkilçisi ilə cümlədəki yerlərinə görə yer münasibəti, 
keyfiyyət, sahiblik, soyad, əlamət, nəsil, ailə  mənalarını 
ifadə edən düzəltmə isimlər  əmələ  gəlir:  şəhərli, dağlı, 
məktəbli, atlı, lənkəranlı  və s. 
      -lıq
4
  şəkilçisi ilə keyfiyyət, xasiyyət, vəzifə, peşə, yer və  əşya 
adı ifadə edən isimlər düzəlir:  insanlıq, rəhbərlik, 
qohumluq, bahalıq, yaxşılıq, satqınlıq, yorğunluq, təmizlik, 
gözəllik, çoxluq və s. 
      -ça
2
  şəkilçisi ilə kiçiltmə  mənalı isimlər düzəlir:  meydança, 
qazança, dəftərçə, bağça, tarixçə və s. 
      -çı
4
 şəkilçisi  peşə, sənət, məşğələ, adət, xasiyyət, əqidə, meyl, 
keyfiyyət bildirən isimlər əmələ gətirir: yazıçı, dilçi, gülçü, 
zərbəçi, əlaçı, odunçu, təbliğatçı, tarixçi, işçi və s
      -cıq
4
 şəkilçisi ilə kiçiltmə və əzizləmə mənalı isimlər yaranır: 
evcik, gözcük, gəlincik və s. 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
27 
      -cığaz
4
 şəkilçisi ilə əzizləmə məzmunu bildirən isimlər düzəlir: 
quşcuğaz, uşaqcığaz və s. 
      -daş şəkilçisi ilə  həmrəylik və iştirak bildirən isimlər düzəlir: 
yoldaş, vətəndaş, əməkdaş, sirdaş, məsləkdaş və s. 
      -gil  şəkilçisi ilə çoxluq anlamı bildirən isimlər yaranır:  
Əhmədgil, İlyasgil və s. 
b) Alınma şəkilçilər vasitəsilə adlardan yaranan isimlər: 
      -iyyat  şəkilçisi ilə:  ədəbiyyat, kəşfiyyat,  hissiyyat,  külliyyat      
və s
      -iyyət  şəkilçisi ilə:  hakimiyyət, irsiyyət,  şəxsiyyət, cəmiyyət, 
ümumiyyət, qalibiyyət və s. 
      -dar  şəkilçisi ilə:  hökmdar, xəzinədar, icarədar, anbardar, 
havadar və s. 
      -at
2
 şəkilçisi ilə: təbliğat, məlumat, heyvanat, qəflət, təchizat  və 
s. 
      -stan  şəkilçisi ilə:  Gürcüstan, Dağıstan, Türkmənistan, 
Macarıstan, Yunanıstan və s. 
      -i, -vi şəkilçisi ilə: Xaqani, Gəncəvi, Şirvani, Təbrizi və s. 
      -şünas şəkilçisi ilə: şərqşünas, ədəbiyyatşünas, tarixçünas və s. 
      -iyyə şəkilçisi ilə: fərziyyə, Şəmsiyyə, Səfəviyyə və s. 
      -zadə  şəkilçisi ilə:  Əlizadə, Rüstəmzadə, Quluzadə, Vəlizadə, 
Həsənzadə  və s. 
      -gər şəkilçisi ilə: zərgər, misgər və s. 
      -xana  şəkilçisi ilə:  çayxana, meyxana, yeməkxana, toyxana     
qiraətxana və s. 
      -ov, -ova, -yev, -yeva  şəkilçisi ilə:  Həsənov,  Əzimova, 
Əfəndiyev, Hacıyeva və s. 
-izm şəkilçisi ilə:  marksizm,  materializm,  sosializm,   realizm, 
      idealizm  və s.                 
 -ist şəkilçisi ilə: realist, idealist, sosialist, materialist və s. 
            
Feldən isim düzəldən  şəkilçilər yalnız öz milli 
şəkilçilərimizdən ibarətdir. Bunlar aşağıdakılardır: 
-ıq
4
, -q, -k  şəkilçisi ilə:  buruq, bacarıq, bölük, bilik, danışıq, 
minik, qoruq və s. 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
28
-ış
4
  şəkilçisi ilə:  baxış, görüş, döyüş, vuruş, gülüş, açılış, 
sıçrayış və s. 
-ma
2
  şəkilçisi ilə:  bölmə, vurma, qovurma, dondurma, süzmə, 
suvarma və s. 
-maca
2
 şəkilçisi ilə: atmaca, bilməcə, gülməcə və s. 
-aq
2
, -q, -k
 
şəkilçisi ilə:  yataq, qapaq, dirək, çökək, sınaq, 
kəsək, ələk, döşək və s. 
-caq
2
 şəkilçisi ilə: yelləncək, diyircək, tüpürcək, bürüncək və s. 
-ım
4
 şəkilçisi ilə: geyim, yığım, duyum, seçim,  ölüm və s
-ınc şəkilçisi ilə: qaxınc və s
-acaq
2 
şəkilçisi ilə:  dayanacaq, gələcək, duracaq, qanacaq, 
yanacaq və s. 
-ır
4
 şəkilçisi ilə: gəlir, yatır və s. 
-cə şəkilçisi ilə: düşüncə, əyləncə və s. 
-gəc şəkilçisi ilə: süzgəc, üzgəc və s. 
-ıntı
4
 şəkilçisi ilə: qazıntı, ovuntu, yeyinti, çürüntü və s
-gə şəkilçisi ilə: süpürgə, döngə, bölgə və s. 
-c şəkilçisi ilə: əyləc, saxlanc, utanc, güvənc və s. 
-ıd
4
 (d) şəkilçisi ilə: keçid, öyüd və s. 
-ar
2
 şəkilçisi ilə: dəyər, çıxar, yazar, açar və s
-tı
4
 şəkilçisi ilə:  göyərti, tullantı, ağartı, qaraltı və s. 
-qı (-ki, -qu, -kü), -ğı (-gi, -ğu, -gü)  şəkilçisi ilə:  asqı, basqı, 
bitki, seçki, pusqu, qurğu, hörgü, bölgü, sevgi və s. 
-qın
4
, -ğın
4
 şəkilçisi ilə: basqın, daşqın, qırğın, sürgün, yanğın, 
qaçqın və s. 
-ıcı
4
 şəkilçisi iləsatıcı, alıcı, sürücü və s 
-ın
4
 şəkilçisi ilə: səpin, əkin, biçin, axın, düyün və s

4
 şəkilçisi ilə: yazı, qorxu, çəki, ölçü, ölü və s
Mürəkkəb isimlər iki və dah artıq sözün birləşməsi ilə 
əmələ gəlir və müxtəlif yollarla düzəlir: 
-İnsan adı bildirən iki ismin birləşməsi ilə: Əlicabbar, Rəcəbəli, 
Qurbanəli və s. 
-Birinci tərəfi  titul mənasını verməyən iki ismin birləşməsi ilə: 
Şahsənəm, Hacıbala, Şahməmməd, Xanəli və s. 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
29 
-İkinci tərəfi titul mənasını verməyən iki ismin birləşməsi ilə: 
Balabəy, Əlixan, Hüseynağa, Anaxanım və s. 
-Bir sadə sifətlə bir ümumi ismin birləşməsi ilə:  istiot, 
sarıköynək və s
-Ümumi isimlə feli sifətin birləşməsi ilə:  ağacdələn, 
günəbaxan, aşsüzən, əlüzyuyan və s. 
-II növ təyini söz birləşməsi formasında olub, ikincisi 
mənsubiyyət  şəkilçisi ilə  işlənən iki ismin birləşməsi 
ilə: ayaqqabı, kəklikotu, dəvədabanı, əmiqızı, ilanbalığı, 
suiti, çayırotu, itburnu və s. 
-Sifətlə yer məzmunlu ismin birləşməsi ilə: Ağdam, qaraşəhər, 
qarakənd, İçərişəhər, Göyçay və s. 
-Oğlu sözünün xüsusi və ya etnonim səciyyəli başqa bir isimlə 
birləşməsi ilə: Azəroğlu, Həsənoğlu, Kürdoğlu və s
-Təkrar olunan iki fel arasına  ha, a ünsürlərini  əlavə etməklə: 
gəlhagəl,qovhaqov, vurhavur, qaçaqaç, basabas, tutatut 
və s. 
-Mürəkkəb sifətlərə -lıq
4
  şəkilçisi  əlavə etməklə:  özbaşınalıq, 
əliəyrilik, gözütoxluq, dikbaşlıq və s. 
 -Eyni sözün təkrarı ilə: aşıq-aşıq, top-top, daş-daş və s. 
 -Yaxınmənalı sözlər vasitəsilə:  künc-bucaq, fabrik-zavod, 
dava-dərman,  toz-torpaq, söz-söhbət və s
 -Əksmənalı sözlər vasitəsilə:   dost-düşmən, baş-ayaq, gediş-
gəliş, yer-göy və s
 -İzafət tərkibləri şəklində olan mürəkkəb isimlər: tərzi-hərəkət, 
nöqteyi-nəzər, tərcümeyi-hal, əhvali-ruhiyyə və s. 
 -İkinci tərəfi müstəqil işlənməyərək, birinci sözlə uyğunlaşan 
mürəkkəb isimlər: ət-mət, çit-mit, ağıl-mağıl və s. 
 -Birinci  tərəfi məna verməyən,  əksərən “qoşa sözlər” 
adlandırılan mürəkkəb isimlər:  çör-çöp, yır-yığış, tör-
töküntü, sür-sümük və s. 
          Azərbaycan dilində ismə xas olan  bir sıra qrammatik 
kateqoriyalar var ki, bunlar sözlərin bir-birinə bağlanmasında, 
sözlər arasında əlaqə yaratmaqda, müəyyən qrammatik əlaməti 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
30
ifadə etməkdə çox mühüm rol oynayır. Bu kateqoriyalar isimlə 
bağlı olsa da, təkcə onunla məhdudlaşmır, isimləşə bilən bütün 
nitq hissələrini  əhatə edə bilir. Ona görə  də bu qrammatik 
kateqoriyalar  ismə  məxsus ümumi qrammatik kateqoriyalar 
adlanır. Ümumi qrammatik kateqoriyalar aşağıdakılardır:  
1.Mənsubiyyət kateqoriyası                               
2.Kəmiyyət kateqoriyası 
3.Hal kateqoriyası           
4.Xəbərlik kateqoriyası 
Mənsubiyyət kateqoriyası iki söz arasında atributiv 
əlaqə bildirir. Bu kateqoriya, adından da göründüyü kimi, şəxs 
əvəzlikləri ilə ifadə olunan sahib anlayışı və isimlə ifadə olunan 
mənsub  əşya anlayışından ibarət olur. Bizim evimiz 
 
birləşməsində bizim sözü şəxs əvəzliyinin I şəxs cəmi ilə ifadə 
olunmuş subyekt, evimiz  sözü isə isimlə ifadə olunmuş 
obyektdir. 
Mənsubiyyət kateqoriyası müəyyən  şəkilçi vasitəsilə 
əmələ  gəlir və bu kateqoriya şəkilçiləri  əşya ilə  şəxs arasında 
münasibət yaradır, yəni müəyyən  əşyanın hansı  şəxsə  mənsub 
olduğunu bildirir. 
Müasir 
ədəbi dilimizdə 
işlənən mənsubiyyət 
kateqoriyasının  şəkli  əlamətləri aşağıdakılardır: Birinci şəxsin 
təki saitlə bitən isimlərdə  -m  (nənəm, bibim), samitlə bitən 
isimlərdə -ım, -im, -um, -üm (kitabım, başım, qələmim, sözüm). 
Məsələn,       Sən mənim qürurum, fəxrim, vüqarım
                      Tükənməz sərvətim, dövlətim, varım
                      Namusum, vicdanım, qeyrətim, arım
                      Ana dilim!                                            (M. Səlim) 
            Birinci  şəxsin cəmi saitlə bitən isimlərdə    -mız,  -miz,      
-muz, -müz (obamız,  əmimiz, qutumuz, ütümüz), samitlə bitən 
isimlərdə  -ımız, -imiz, -umuz, -ümüz  (torpağımız, sərvətimiz
yolumuz, gözümüz)  şəkilçiləri vasitəsi ilə ifadə olunur. 
Məsələn, Rayonumuzda bir dənə  də olsun üstü açılmamış 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
31 
cinayət qalmamışdır. (S. Rəhimov); Qoy ədavətimiz təzələnsin, 
Hülakü xan! (S. Rəhimov) 
İkinci  şəxsin təki saitlə bitən isimlərdə  -n  (atan
nənən,ütün), samitlə bitən isimlərdə -ın, -in, -un, -ün  (ayağın
qələmin, topun, gözünşəkilçisi ilə reallaşırMəsələn, 
                          Adına nə qədər nəğmə qoşublar,  
                         Sorağın yayılıb sənin hər yana. 
                                                                          (M. Səlim) 
İkinci şəxsin cəmi saitlə bitən isimlərdə -nız, -niz, -nuz, 
nüz (atanız, nənəniz, ordunuz, ütünüz), samitlə bitən isimlərdə 
-ınız, -iniz, -unuz, -ünüz  (ayağınız,  əliniz, topunuz, gözünüz
şəkilçilərinin köməyi ilə ifadə olunur.. Məsələn,  Mən sizin 
gözəlliyinizə and içirəm. (M.S.Ordubadi) 
 Üçüncü  şəxsin təki və  cəmi saitlə bitən isimlərdə  -sı,     
-si, -su, -sü (ata, nənəsi, ordusu, ütü), samitlə bitən 
isimlərdə -ı, -i, -u, -ü (ayağı, əli, topu, gözüşəkilçiləri ilə öz 
əksini tapır. Məsələn, Bu vətən mülkünü, bu laləzarı, Bağrıma 
basıram öz anam deyə. (S.Vurğun).  
Şəkilçilərin fonetik tərkibindən aydın olur ki, 
mənsubiyyət kateqoriyasını  əmələ  gətirən  əsas ünsür m, n, z 
samitləridir. Sait isə köməkçi rol oynayaraq, ya həmin ünsürləri 
söz kökünə, ya da təklik və çoxluq bildirən ünsürləri bir-birinə 
bağlamağa xidmət edir. 
Əşya cəm götürüldükdə  mənsubiyyət  şəkilçilərindən 
əvvəl isimlərə kəmiyyət kateqoriyası şəkilçisi(-lar, -lər)  əlavə 
olunur və  mənsubiyyət  şəkilçilərinin fonetik tərkibi dəyişir. 
Lakin  əsas ünsür sayılan  m, n, z samitləri olduğu kimi qalır. 
Yalnız  şəkilçilərdə dodaq saitləri düşür, damaq saitləri iştirak 
edir və  kəmiyyət kateqoriyası  (-lar, -lər)  şəkilçisinin tələbinə 
görə bütün mənsubiyyət  şəkilçiləri saitlə başlanır:  kitablarım, 
güllərim, quzuların və s. 
I və II şəxslərə aid mənsubiyyət şəkilçilərini qəbul edən 
isimlər əşyanın, əsasən, insana mənsubluğunu bildirir. III şəxsə 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
32
aid mənsubiyyət  şəkilçisini qəbul etmiş isim əşyanın təkcə 
insana deyil, başqa əşyalara da aidliyini ifadə edə bilər. 
Dilimizə  ərəb dilindən keçmiş  mənbə, mövqe, mənafe, 
tale, mənşə  və dilimizin özünəməxsus  su, nə sözləri 
mənsubiyyət  şəkilçisi qəbul edərkən, digər saitlə qurtaran 
sözlərdən fərqli olaraq, bitişdirici samitinin  əlavə olunmasını 
tələb edir. Məsələn, 
            Tək                                     Cəm                                              
Taleyim/suyum                     taleyimiz/suyumuz 
Taleyin/suyun                       taleyiniz/suyunuz 
Taleyi/suyu                          taleyi (taleləri)/suyu (suları) 
Mənsubiyyət  şəkilçilərinin dilimizdə  əhəmiyyəti çox 
böyükdür. Məlum olduğu kimi, mənsubiyyət şəkilçiləri yiyəlik 
halla möhkəm bağlıdır. Sözdə  mənsubiyyət  şəkilçisinin 
işlənməsi, bir qayda olaraq, yiyəlik halda olan sözə ehtiyacı 
aradan qaldırır: mənim bağım-bağım, sənin bağın-bağın. Lakin 
mənsubiyyət  şəkilçili sözdən  əvvəl gələn yiyəlik hal şəkilçili 
əvəzlik məntiqi vurğu ilə deyilərsə, onu ixtisar etmək olmaz. 
Məsələn, Sizin kəndinizə  hələ çox var, bizim kəndimizsə bu 
yaxınlıqdadır. 
Bəzən cümlədə II və III şəxslərin təkinin mənsubiyyət 
şəkilçiləri ilə  işlənmiş isimlərdən  əvvəl  şəxs  əvəzliklərini 
(sənin, onun)  işlətmək vacib olur. Məsələn, qardaşına (sənin 
yoxsa onun) deyərəm. Mənsubiyyət şəkilçisindən sonra gəlmiş 
n  bitişdiricisi II, yoxsa III şəxsdən söhbət getdiyini müəyyən 
etməkdə  çətinlik yaradır, məhz buna görə  də ismin əvvəlində 
sənin  və ya onun  əvəzliklərinin işlənməyinə ehtiyac yaranır. 
Sənin qardaşına deyərəm. Onun qardaşına deyərəm.  
Ümumiyyətlə, mənsubiyyət anlayışı dilimizdə bir neçə 
üsulla ifadə olunur. Bunlardan birinci və  normal ifadə üsulu iki 
komponentin iştirakı ilə ifadədir ki, bu üsul analitik-sintetik 
üsul adlanır.  Bu zaman yiyəlik hallı sahib şəxslə mənsubiyyət 
şəkilçili mənsub əşya birlikdə işlənir:  mənin evim, sənin evin, 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
33 
onun evi, bizim evimiz, sizin eviniz, onların evləri, biz özümüz, 
siz özünüz,onlar ikisi, biz hamımız və s. 
Mənsubluq anlayışını ifadə etmək üçün dilimizdə 
sintetik üsuldan daha çox istifadə olunur. Dilimizdə 
mənsubiyyət şəkilçiləri o qədər sabitləşmişdir ki,  bu şəkilçini 
qəbul edən sözdən əvvəl yiyəlik hallı söz olmadan belə, əşyanın 
kimə mənsub olduğunu asanlıqla müəyyənləşdirmək olur. Ona 
görə də dilimizdə çox zaman mənsubiyyət şəkilçisi qəbul etmiş 
söz təklikdə işlənir. Məsələn, mənim atam əvəzinə atam, bizim 
evimiz  əvəzinə  evimiz, sizin kəndiniz  əvəzinə  kəndiniz  və s. 
Mənsubluq anlayışının bu üsulla ifadəsi sintetik üsul adlanır. 
Bəzən sahib şəxsi bildirən söz yiyəlik halda işlənir, 
mənsub  əşya bildirən söz isə  mənsubiyyət  şəkilçisiz olur.  Bu 
vəziyyət yalnız birinci və ikinci şəxsin cəmində müşahidə 
olunur. Məsələn,  bizim yerlər, sizin yerlər; Göydən gedən beş 
durnalar,  bizim ellər yerindəmi? (“Koroğlu”)  Mənsubluq 
anlayışının bu üsulla ifadəsi analitik üsul adlanır. 
Bu cür birləşmələrdə tərəflər arasında əlaqə zəif olduğu 
üçün birinci tərəf cümlədə ayrıca təyin  kimi  götürülür.             
(2, səh.89) 
Hal kateqoriyası.  İsimlərin başqa sözlərlə  əlaqəyə 
girərək dəyişməsinə hallanma deyilir. Azərbaycan dilində 
ismin halları iki qrupa bölünür: 1.Qrammatik hallar; 2. Məkani-
qrammatik hallar. Adlıq, yiyəlik və  təsirlik hallar xalis 
qrammatik hallardır. Yönlük, yerlik və çıxışlıq hallar isə sözlər 
arasında qrammatik əlaqə yaratmaqla yanaşı, yer, məkan 
məzmunu da ifadə edir. Buna görə  də  həmin hallar məkani-
qrammatik hallar hesab olunur.  
Adlıq hal. Azərbaycan dilindəki isimlər adlıq halda 
işlənərkən həm mücərrədlik, ümumilik və qeyri-müəyyənlik 
bildirir, həm də müəyyən varlığın adını göstərir. Bu halın şəkli 
əlaməti yoxdur, yəni sıfır şəkilçilidir. Adlıq hal həm fel, həm də 
başqa nitq hissələri ilə  əlaqədar olur. Başqa sözlə, adlıq halda 
işlənən söz həm feli, həm də adlarla ifadə olunan ismi 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
34
xəbərlərlə  əlaqədar olur. Məsələn,  Əli həkimdir.  Əli  danışır,- 
cümlələrində adlıq halda olan Əli  sözü  ismi  və feli xəbərlə 
əlaqələnmişdir.   
Adlıq haldakı söz cümlədə mübtəda olur, xəbər şəkilçisi 
qəbul edərsə, xəbər də ola bilər.  Məsələn,  Dərs başlandı.  Əli 
həkimdir. Adlıq halda işlənən isimlər bəzən peşə, sənət, 
qohumluq mənsubiyyəti, titul bildirərək təyinlik məzmunu 
daşıyır. Buna görə  də izah etdiyi sözün hansı cümlə üzvü 
olmasından asılı olmayaraq, cümlədə təyin olur. Məsələn, Şair 
Nizami küsməyi bacarmaz, kin saxlamağı sevməzdi. 
(M.S.Ordubadi) O, daş pillələri sürətlə endi. Kərpic ev daş 
evdən isti olur.  və s.  
Yiyəlik hal tam qrammatik haldır. Yiyəlik halda işlənən 
sözlər,  əsasən, yiyəlik, sahiblik,  aidlik mənasını bildirir və 
buna görə  də    yalnız isim və isimləşə bilən nitq hissələri ilə 
əlaqələnir:  tələbələrin kitabı, bizim qonağımız,  şagirdin 
oxumağı,  şagirdin oxuyanı, adamların hamısı  və s.Yiyəlik 
halda olan sözlər bəzən sahiblik, aidlik mənasını ifadə etməyə 
də bilir. Məsələn,  tələbələrin beşi, uşaqların hamısı, gözəllərin 
gözəli və s. 
Yiyəlik hal kimin? nəyin? haranın? nə? suallarına 
cavab verir və cümlənin ayrıca üzvü ola bilmir, yalnız xəbər 
şəkilçisi qəbul etdiyi zaman təklikdə cümlənin üzvü ola bilir. 
Məsələn, Kitab Əlinindir. Başqa vəziyyətdə yiyəlik hal, 
ümumiyyətlə, müəyyənlik məzmunu ifadə etməsinə 
baxmayaraq, özündən sonra gələn sözlə birlikdə cümlənin 
müvafiq mürəkkəb üzvü olur. Məsələn,  İtlər  meşənin 
dərinliyinə cumdular. (İ.Şıxlı) Maralın sinəsindən  qan axırdı. 
(İ.Şıxlı)  Onun gözləri yaşardı. (İ.Şıxlı) Axı, o, sənin  də 
düşmənindir. (İ. Şıxlı) 
 Yiyəlik hal iki cür olur: Müəyyən yiyəlik hal, qeyri-
müəyyən yiyəlik hal. Müəyyən yiyəlik halı  əmələ  gətirmək 
üçün  -ın
4
 (-nın
4
)  şəkilçisindən istifadə edilir. Müəyyən yiyəlik 
hal  kimin? nəyin? haranın? suallarına cavab verir. Müəyyən 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
35 
yiyəlik halda işlənən sözlər təklikdə yalnız  cümlənin xəbəri 
vəzifəsini daşıya bilir. Saitlə qurtaran sözlər müəyyən yiyəlik 
halın şəkilçisini qəbul edərkən bitişdirici n samitindən istifadə 
olunur. Məsələn,  baba-nın sözü, Nailə-nin köməyi və s.  
Müəyyən yiyəlik halda olan söz, bir qayda olaraq, 
özündən sonra mənsubiyyət  şəkilçili söz tələb edir. Bu zaman 
III növ təyini söz birləşməsi  əmələ  gəlir. Belə birləşmələrdə 
tərkib hissələrinin arasına digər sözlər də daxil ola bilir. 
Məsələn,  kəndin mənzərəsi, kəndin gözəl mənzərəsi, kəndin 
insanı valeh edən gözəl mənzərəsi.  Müəyyən yiyəlik halın iki 
işlənmə vəziyyəti var: 1. III növ təyini söz birləşməsinin I tərəfi 
kimi. Məsələn, kitabın səhifəsi, uşağın həvəsi, Füzulinin qəzəli. 
2. Cümlənin ismi xəbəri kimi. Bu vaxt müəyyən yiyəlik hal 
cümlənin axırında gəlib tək işlənmiş olur. Bu, müəyyən yiyəlik 
halın nisbətən müstəqil vəziyyəti sayılır. Məsələn, Bu kitab 
tələbələrindir.  
Qeyri-müəyyən yiyəlik hal şəkilçisiz olur, nə? sualına 
cavab verir. Qeyri-müəyyən yiyəlik halda olan söz də mütləq 
özündən sonra mənsubiyyət  şəkilçili söz tələb edir. Formaca 
adlıq hala oxşasa da, özündən sonra mənsubiyyət şəkilçili sözlə 
işlənməsi onu adlıq hallı sözdən fərqləndirir: Gül çox ətirli idi. 
Gül dəstəsi çox ətirli idi. Qeyri-müəyyən yiyəlik halda olan söz 
təklikdə heç bir cümlə üzvü ola bilmir. Qeyri-müəyyən yiyəlik 
halın yalnız bir işlənmə  vəziyyəti var: o həmişə II növ təyini 
söz birləşməsinin I tərəfi olur: kitab şkafı, sinif otağı, iş vaxtı, 
və s. Bu vaxt onu fərqləndirən yeganə əlamət yanındakı sözdə 
III şəxsin mənsubiyyət şəkilçisinin olmasıdır.  
Qeyri-müəyyən yiyəlik halı əksər məqamlarda müəyyən 
yiyəlik hala çevirmək olur: məktəb həyəti-məktəbin həyəti
şagird gündəliyi-şagirdin gündəliyi, məktəb direktoru-məktəbin 
direktoru və sLakin bu,  həmişə mümkün olmur: dram teatrı, 
İstiqlaliyyət küçəsi, riyaziyyat kitabı  və  s.  Əslində bu cür 
birləşmələrdəki sözlər hazırda yiyəlik hal formasında olsa da, 
onların mənşəyi yiyəlik halla bağlı olmayıb, tarixi inkişaf 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
36
prosesində  dəyişikliyə  uğrayaraq bu formaya düşmüşdür. 
İstiqlaliyyət küçəsi-istiqlaliyyət adlandırılan küçə, riyaziyyat 
kitabı-riyaziyyat haqqında kitab və  s.  Ona görə  də kökündə, 
mənşəyində yiyəlik hal durmayan belə sözləri  şəkilçi artırıb 
müəyyən yiyəlik hala çevirmək olmur. 
Yönlük hal iş, hərəkət və əşyanın yönünü, istiqamətini, 
hərəkətin  çatacağı son nöqtəni bildirir. Yönlük hal -a (-ə) 
şəkilçisi vasitəsilə əmələ gəlir. Saitlə bitən sözlərdə bitişdirici y 
samitindən istifadə edilir. Məsələn, ana-ya, nənə-yə, dərə-yə  
və  s. Yönlük haldakı sözlər həm feli, həm də ismi xəbərlərlə 
əlaqəyə girir. Məsələn,  Mən dostuma inanıram. (feli xəbərlə). 
Mən dostuma arxayınam. (ismi xəbərlə). Yönlük halda olan 
sözlər cümlədə,  əsasən, vasitəli tamamlıq və yer zərfliyi 
vəzifəsini daşıyır. Məsələn, Bu işi  Kamala tapşırın. (vasitəli 
tamamlıq). Mən şəhərə getməliyəm. (yer zərfliyi). Yönlük halda 
olan söz cümlədə xəbər də ola bilər: Sözüm Gülərədir. Məktub 
Bakıyadır.  
Yönlük halın aşağıdakı vəzifələri vardır:  
          Yönlük  hal  hərəkətin yönəlmə obyektini bildirir. 
Məsələn, Mən dağa tamaşa edirəm. 
                         
Əşyanın yönəlmə və istinad obyektini bildirir. Məsələn,  
dosta məktub, düşmənə nifrət, uşağa qayğı, böyüyə hörmət, 
anaya məhəbbət və s. 
            Hərəkətin yönünü, varacağı son nöqtəni bildirir: 
Məsələn,  O, cəbhəyə yollandı. Uşaqlar ağaca dırmaşdılar. 
          Qoşmalarla işlənərək, cümlədə məsafə, zaman, tərəf və 
istiqamət, səbəb və  məqsəd bildirir. Məsələn, sübhəcən, 
şəhərədək, məktəbə  qədər, kəndə sarı, evə doğru, iclasa görə, 
sənə görə və s. 
          Yönlük halda olan sözlər görə və nisbətən qoşmaları ilə 
işlənərək nisbət və müqayisə  məzmunları ifadə edir. Məsələn,  
Günortaya nisbətən axşam hava bir az sərinlədi.  

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
37 
          Məsdərlər və  -lıq
4
  şəkilçisi ilə düzələn isimlər bəzən 
yönlük halda işlənərək, məqsəd məzmunu bildirir. Məsələn, 
Səlim işləməyə gedir.  
           Belə hallarda yönlük hal şəkilçisini  üçün qoşması ilə 
əvəz etmək mümkündür. Məsələn, Səlim işləmək üçün gedir. 
Təsirlik hal  hərəkətin təsir göstərdiyi obyekti, başqa 
sözlə, üzərində  iş, hərəkət icra olunan əşyanı bildirir. Təsirlik 
halın da iki növü vardır: müəyyən təsirlik hal, qeyri-müəyyən 
təsirlik hal. Müəyyən təsirlik halın  şəkilçisi  
4
  şəkilçisidir. 
Kitabı, dəftəri, göyü, otu və  s.  Söz saitlə bitdikdə bitişdirici       
n samitindən istifadə olunur: ana-nı, Arzu-nu, xala-nı, Xəyalə-
ni  və  s.  Müəyyən təsirlik hal kimi? nəyi? haranı? suallarına 
cavab verir. Müəyyən təsirlik halda olan sözlər cümlədə 
müəyyən vasitəsiz tamamlıq vəzifəsini daşıyır. Məsələn, Sabah 
evi  silib-süpürəcəm. (İ.Şıxlı)  Yorğan-döşəyi yük yerinə 
yığacam. (İ.Şıxlı) 
Qeyri-müəyyən təsirlik halın xüsusi qrammatik şəkilçisi 
yoxdur,  nə? sualına cavab verir, cümlədə yalnız təsirli felin 
yanında olur. Onunla təsirli fel arasına, bir qayda olaraq, başqa 
söz daxil etmək olmur. Sintaktik vəzifəsi qeyri-müəyyən 
vasitəsiz tamamlıq olmaqdır. Məsələn, Divarlara kilim 
vuracam. (İ.Şıxlı) Qab-qacaq da gətirmişəm. (İ.Şıxlı) 
Bu halda olan söz formaca adlıq halda olan sözə 
bənzəyir. Qeyri-müəyyən təsirlik halda olan sözü adlıq hallı  
sözdən fərqləndirmək üçün bunları bilmək lazımdır:    
1.Qeyri-müəyyən təsirlik halda olan sözü asanlıqla 
müəyyən təsirlik hala çevirmək olar. Məsələn, O, bağdan gül 
(gülü) dərdi. 
2.Qeyri-müəyyən təsirlik halda olan sözün cümlədəki 
yerini onu yalnız müəyyən təsirlik hala çevirməklə  dəyişmək 
olur. Məsələn,  Şagird yazı yazır. Yazını şagird yazır. 
3.Qeyri-müəyyən təsirlik halda olan sözün qarşısına  o, 
bu,  həmin  işarə  əvəzliklərini artırdıqda  söz müəyyən təsirlik 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
38
halın  şəkilçisini qəbul etmiş olacaqdır. Məsələn,  Mən kitab 
aldım. Mən bu kitabı aldım
Təsirlik halda olan söz cümlədə xəbər vəzifəsini daşıya 
bilmir, qoşmalarla işlənə bilmir. Suallarından asılı olmadan, 
təsirlik hal cümlənin, bir qayda olaraq, müstəqim obyekti – 
vasitəsiz tamamlığı olur. Çox az hallarda təsirlik halda olan söz 
cümlədə yer zərfliyi vəzifəsini daşıyır. Məsələn,  Mən bütün 
şəhəri gəzdim,- cümləsində  şəhəri sözü təsirlik halda olsa da, 
əslində yerlik halı  əvəz etmişdir. Yalnız belə hallarda təsirlik 
halda olan söz yer zərfliyi kimi qəbul edilir. 
Yüklə 4,76 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   28




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin