Səlahəddin Xəlilov

Azərbaycanda elm və onun aktual problemləri 
 
 
- 168 -
aspiranturanı  əvəz  etdiyini,  kimlərsə  magistratura-
nın  elmi  dərəcə  ilə  az  əlaqəsi  olduğunu  söyləyir  və 
onu  sadəcə  olaraq  ali  təhsilin  yüksək  pilləsi  hesab 
edirdi.  Kimlərsə  aspiranturanın  Qərbdəkinə  uyğun 
olaraq  doktorantura  ilə  əvəz  olunmasını,  kimlərsə 
belə  bir  təhsil  pilləsinin  ümumiyyətlə  ləğv  edilmə-
sini təklif edirdi.  Lakin təəssüf ki, son vaxtlarda  bu 
mübahisələr  səngimiş  və  görünür,  ziyalılarımız  bu 
mövzuda  danışmaqdan  yorulmuşlar.  Ona  görə  də, 
“Təhsil haqqında” qanunun indiki layihəsi sanki bu 
müzakirələrin xaricində yazılıb hazırlanmışdır. 
İndi aspirantura-doktorantura dilemması, dok-
toranturanın  iki  pilləsi  formasında  «həllini  tapmış-
dır». Halbuki bu söz dəyişikliyi heç nəyi həll etmir. 
Dəyişiklik tərəfdarları guya xarici ölkələrin, ilk növ-
bədə ABŞ və Avropa ölkələrinin təcrübəsinə istinad 
etməyə çalışırlar. Aspiranturanı da saxlamağı nəzər-
də  tutan  dördpilləli  təhsil  estafetinin  tərəfdarları  isə 
guya  sovet  təhsil  sisteminin  ənənələrinə  və  ya  indi 
Rusiyada  tətbiq  olunan  sistemə  istinad  edirlər.  La-
kin unudulur ki, sovet təhsil sistemində magistratura 
pilləsi  yox  idi  və  elmi  yaradıcılıq  üçün  hazırlanma 
mərhələsi  ancaq  aspiranturadan  başlanırdı.  Ali  təh-
silin  dörd  və  ya  beş  il  ərzində  verilməsi  isə  ancaq 
fənlərin  sayı  və  saatların  miqdarı  baxımından,  bir 
sözlə, kəmiyyət baxımından olan fərqdir. Və ya ma-
gistratura haqqında yuxarıda qeyd etdiyimiz  birinci 
təsəvvürə  uyğun  olaraq,  burada  məqsəd  ancaq  ali 

---

Elm və təhsil 
 
 
- 169 -
təhsil verməkdən ibarətdir. Lakin, magistratura ikin-
ci  mənada  başa  düşüldükdə  burada  yalnız  müddət 
fərqindən  deyil,  həm  də  mahiyyət  fərqindən  söhbət 
getdiyi  aydınlaşır.  Və  indi  sovet  təhsil  sistemini  və 
ondan  bizə  yadigar  qalan  aspiranturanı  hər  vəchlə 
qoruyub-saxlamağa  çalışanlar  bilməlidirlər  ki,  biz 
artıq  iki  il  əvvəl,  magistraturanı  təhsil  pilləsi  kimi 
qəbul  edərkən,  sovet  təhsil  sistemindən  uzaqlaşmı-
şıq. Qatar artıq hərəkətə gəlib və indi geri qayıtmaq 
çox çətindir. Əgər sovet təhsil sistemini, o cümlədən 
aspiranturanı saxlamaq məqsədi var idisə, bu barədə 
xeyli əvvəl məsələ qaldırılmalı idi... 
 
Sual:  Elmlər  namizədi  dərəcəsinin  PhD  – 
fəlsəfə  doktoru  adı  ilə  əvəz  olunmasına  necə  baxır-
sınız? 
–  Aspiranturanı bitirib müdafiə  etdikdən sonra 
alınan elmi dərəcəyə (sovet sistemində – "elmlər na-
mizədi)  xarici  ölkələrdə  ən  çox  uyğun  gələn  elmi 
dərəcə – PhD –  "fəlsəfə  doktoru"dur. Burada  "fəlsə-
fə" sözünün mənasına toxunmadan qeyd edək ki, biz 
də  bu  fikirlə  razıyıq.  Lakin  bir  şərtlə  ki,  buradakı 
uyğunluq ancaq elmi dərəcələr arasındakı uyğunluq-
dur. Sovet modelində "elmlər namizədi" dərəcəsi al-
maq üçün lazım olan təhsil pilləsinin – aspiranturanın 
isə  analoqu  Qərb  ölkələrində  yoxdur.  Elmi  dərəcə 
almaq üçün bu ölkələrdə məhz tədqiqat işinin yerinə 
yetirilməsi tələb olunur. Elmi yaradıcılıq üçün zəruri 

---