SƏmayə MƏMMƏD qızı mustafayeva şƏhla müZƏFFƏR qızı qurbanova z əRİFƏ ŞAMİL qızı cavadova


Corc Buşun prezidentliyi dövründə ABŞ-ın xarici siyasəti



Yüklə 2,8 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə8/23
tarix24.04.2017
ölçüsü2,8 Kb.
#15645
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   23

Corc Buşun prezidentliyi dövründə ABŞ-ın xarici siyasəti 
Corc  Buş  ABŞ-ın  İkinci  dünya  müharibəsində  iştirak  etmiş 
sonuncu prezidenti idi.  Xarici siyas
ətdə ABŞ SSRİ ilə danışıqları 
davam etdirirdi.    1989-
cu ilin dekabrında Malta adasındakı görüş 
SSRİ-nin  dağılması,  Almaniyanın  birləşdirilməsi,  Avropadakı  so-
sialist dövl
ətlərin əvvəlki quruluşa qayıtması və dünya xəritəsində 
yeni geosiyasi d
əyişikliklərin əmələ gəlməsi üçün bir siqnal rolunu 
oynadı.  1991-ci ilin fevralında Corc Buş 30-a qədər dövlətin birgə 
iştirakı  ilə  «Səhrada tufan əməliyyatı»  adı  altında  İraqa  hücum 
t
əşkil etdi.  Buna səbəb o idi  ki, 1913-cü ilə qədər İraqın tərkibin-
d
ə  olan Küveyti 1990-cı  ilin  avqustunda  İraq  yenidən  tutmuşdu.  
ABŞ təkid edirdi  ki, İraq Küveytin müstəqilliyini yenidən tanısın.  
Lakin  
əvvəlcədən  şəxsiyyəti müəyyən edilməyən bir lider olan 
S
əddam Hüseyn bu tələblə razılaşmadı. Belə olduqda 1991-ci ilin 
fevralında  BMT-nin Təhlükəsizlik  şurasının  4  üzvü  -  İngiltərə, 

 
90 
Fransa, 
ABŞ, SSRİ İraqa hücumun lehinə, Çin isə bitərəf qaldığını 
bildirdi.  Lakin bir ay keçm
əmiş İraq Küveyti azad etməyi və ona 
olan borcunu verm
əyi öhdəsinə götürdü.   
Corc  Buşun  dövrü  həm də  onunla xarakterik idi  ki,  hələ 
İkinci  dünya  müharibəsinin  sonlarında  başlamış  olan  «soyuq 
müharib
ə» SSRİ-nin dağılması ilə başa çatdı.  Böyük Corc Buşun 
dövründ
ə  ABŞ-ın  dünyanın  yeganə  lideri  kimi  tanınması  və 
dünyanın «amerikasayağı» idarə olunması üçün imkan yaradılmış 
oldu. 
Qloballaşma,  həqiqətdə  isə  «amerikanlaşma»  prosesi  surət-
l
əndi və tezliklə bütün dünyanı əhatə etməyə başladı.  Dünya təsər-
rüfatı dolların musiqisi altında rəqs etməyə başladı.  
Bill Klintonun prezidentliyi dövründ
ə ABŞ-ın xarici 
siyas
əti 
Bill Klinton öz xarici siyas
ətində  liberal mövqe tutdu.  
Klinton inzibati idar
əsinin xarici siyasət  strategiyası  ABŞ  üçün 
«dünya lideri» rolunu saxlamağa yönəldilmişdi.1993-cü ildə Şimali 
Amerika azad ticar
ət  zonasının  təşkili  haqqında  saziş  qüvvəyə 
mindi.    1994-cü ild
ə ABŞ-ın təşəbbüsü ilə «Amerika azad ticarət 
zonasının təşkili» haqqında qərar qəbul edildi.  ABŞ-ın Asiya-Sakit 
okean regionu ölk
ələri ilə iqtisadi əməkdaşlıqda fəal iştirakı təmin 
edildi. 
Yeni  «Avroatlantik  bazarı»nın  təşkili  haqqında  plan  işə 
başladı.    NATO-nun  Şərqə  doğru genişlənməsi məsələsində  ABŞ 
Rusiyaya güz
əştə getməli oldu.1997-ci ildə ABŞ-Rusiya danışıqla-
rında ABŞ öhdəsinə götürdü  ki, Polşa, Çexiya, Macarıstan NATO-
ya q
əbul olunsa da,  həmin dövlətlərin  ərazisində  ABŞ-ın  hərbi 
bazaları yaradılmayacaqdır.  Yuqoslaviya ilə əlaqədar Bill Klinton 
1995-ci ild
ə münasibətlərin sahmana salınmasına və Deyton müqa-
vil
əsinin (1995-ci il) bağlanılmasına nail oldu.  Yaxın və Orta Şərq 
m
əsələsində  1994-cü ildə  Vaşinqtonda,  1995-ci ildə  Qahirədə, 
1996-
cı  ildə  Osloda  İsrail    ilə  Fələstin  arasında  münasibətlərin 
nizama  salınmasına  cəhd göstərdi.  1996-cı  ildə  Oslo müqaviləsi 
əsasında Fələstinə muxtariyyət verildi.   
ABŞ  1990-cı  ildə  SSRİ-dən  ayrılmış  Pribaltika  respublika-
larında  öz nüfuzunu gücləndirməyə xüsusi səy göstərdi.  1996-ci 
ild
ən ABŞ ATƏT-in Qarabağ məsələsini nizama salmaq üçün hələ 
1992-ci ild
ə  təşkil  etdiyi  Minsk  qrupunun  həmsədrlərindən biri 

 
91 
oldu.  Amerika Az
ərbaycan münasibətləri  haqqında  birgə  bəyanat 
adlanan s
ənədi B.Klintonla Azərbaycan prezidenti H.Əliyev  bu 
dövrd
ə  imzaladılar.  Bu sənəd iki ölkə  arasındakı  münasibətlərin 
prinsip v
ə gələcək istiqamətlərini göstərirdi.  
1998-ci ild
ə  ABŞ  yenidən  İraqa  qarşı  möqeyində  sərtləşdi.  
Bu “s
əhrada tülkü” əməliyyatı adlanırdı. Belə  ki, ABŞ İraqı kim-
y
əvi  silahlar  istehsalında  günahlandırmağa  başladı.    Lakin Bill 
Klinton v
əziyyəti müharibə həddinə gətirmədi.  Atlantika həmrəy-
liyi gücl
əndirildi.  Kosovada münaqişənin nizama salınması zama-
nı  NATO-dan istifadə  edildi.  1999-cu  ilin  payızında  ATƏT-in 
İstanbul  sammitində  ABŞ  Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft ixrac boru 
k
əmərinin çəkilməsi haqqında sazişi bəyəndi. Klintonun dövründə 
ABŞ-ın  demokratiya  və  azad  bazar  iqtisadiyyatı  konsepsiyasının 
bütün dünyada q
əbul edilməsi,  iqtisadi amirlik metodlarından  əl 
ç
əkilməsi, informasiya mübadiləsinin artması, azad bazarla demok-
ratiyanın  yanaşı  addımladığı  yeni  şərait yaradılmış  oldu.    Bill 
Klinton  İkinci  cahan  müharibəsindən  sonrakı  dövrdə  ABŞ-ın    ən 
ağıllı prezidenti kimi tarixə düşdü.  
Corc Buşun (Kiçik) prezidentliyi dövründə ABŞ-ın xarici 
siyas
əti 
 
Dünyanın  aparıcı  strateji tədqiqat mərkəzləri tərəfindən 
ABŞ–ın beynəlxalq statusu dünya lideri kimi müəyyən edilmişdi.  
Politoloqlar hesab edirdil
ər ki, ABŞ heç zaman çoxqütblü dünyada 
(primus inter pares )  v
əziyyəti ilə  razılaşmayacaq  və  Avropada, 
Asiyada v
ə Amerikada hegemonluq etməyə çalışacaq.  Londonda 
yerl
əşən Strateji Tədqiqatlar  İnstitutunun  alimləri hesab edirdilər 
ki,  “Heç bir ölk
ə  ABŞ  qədər  silahlı  qüvvəyə,  texnologiyaya və 
h
ərbi təşkilata  malik  deyil.  Avropa ölkələrinə  birlikdə  ABŞ–ın 
s
əviyyəsinə çatmaq üçün 10 illər, Çinə öz hərbi sistemini yenidən 
qurmaq,  Rusiyaya is
ə  əvvəlki hərbi qüdrətini bərpa etmək üçün 
daha  çox  vaxt  lazım  idi”.Hətta hər  şeyə  şübhə  ilə  yanaşan 
pessimistl
ər hesab edirdilər ki, hadisələrin əlverişli inkişafı ABŞ – 
ın  hələ  20 il dünyaya liderliyini təmin edəcək.    Onlardan biri 
yazmışdı  ki,  “Qədim  Roma”  zamanından  indiyədək  ayrılıqda  gö-
türül
müş  heç  bir  dövlət beynəlxalq birlikdə  bu qədər yüksəkdə 
dayanıb  bu  qədər həlledici üstünlüyə  malik  olmayıb.  Başqa  bir 

 
92 
politoloq  qeyd  etmişdi  ki,  Amerika Bütün praktiki mənalarda 
sarsılmazdır;  ora  hər  hansı  müdaxilə  təhlükəsi yoxdur,  ABŞ  –  ın 
süqutunu arzulayan düşməni yoxdur. O xarici ticarətdən asılı deyil, 
h
ətta soyuq müharibə  dövründə  onlardan  asılı  olmayıb;  Hamı 
hesab edirdi ki, 
yaxın 20 – 30 ildə Amerikanın təhlükəsizliyi üçün 
qorxu yaranmayacaq”.   
Lakin gözl
ənilməyən hadisə  baş  verdi.    2001–ci ilin sen-
tyabrın 11 – də səhər saat 8:48 – də “Amerika Eyrlaynz” şirkətinin 
t
əyyarəsi Ümumdünya Ticarət Mərkəzinin Nyu-yorkda yerləşən 
c
ənub qülləsinə çırpıldı.  Saat 10 – da və 10:28-də hər iki bina çök-
dü.    Saat 10 – 
da  qaçırılmış  üçüncü  təyyarə  Vaşinqtonda  Penta-
qonun  (müdafi
ə  nazirliyi)binasına  çırpıldı.  Dördüncü təyyarə 
Pittsburqdan 80 mil m
əsafədə  yerə  düşüb  partladı.    Terror  aktı 
n
əticəsində həlak olanların sayı 4000 nəfərdən çox idi.  Bu hadisə 
n
əticəsində  ölkəyə  105 milyard dollar məbləğində  ziyan dəymiş 
lakin hadis
ənin əsas yekunu ondan ibarət oldu ki, əhali Amerikanın 
vurula bil
əcəyini və  qorxunun nə  olduğunu  bildi.    Başqa  sözlə, 
ABŞ  –  ın  beynəlxalq terrorçuluq kimi təhlükəli və  qorxulu 
düşməni meydana çıxdı.  Bu düşmən həm də gözə görünməz idi, 
onun konkret yeri m
əlum deyildir,  haradan  və  nə  vaxt ondan 
növb
əti terror aktı gözləməyi müəyyən etmək çətin idi.  Lakin 11 
sentyabr hadis
ələri Kiçik C.Buş  hökumətinin daxili və  xarici 
siyas
ətinə böyük təsir göstərdi.   
  2001  – 
ci  ilin  sentyabrın  14  –  də  konqresin qəbul etdiyi 
q
ətnamə ilə ölkə prezidentinə terror aktlarının təşkilatçılarına qarşı 
h
ərbi qüvvədən istifadə sahəsində səlahiyyətlər verildi.  2001 – ci 
ilin  sentyabrın  13  –  də  hökumətin qəbul etdiyi qərara  əsasən 
prezident  terrorda  iştirakda  şübhəli bilinən və  ABŞ  vətəndaşı 
olmayan  şəxsləri xüsusi hərbi tribunala verə  bilərdi,  ittiham 
edil
ənin vəkil tutmaq hüququ yox idi, istintaq və məhkəmə iclasları 
gizli aparılmalı idi.   
  2002  – 
ci  ilin  yayında  C.Buş  daxili  təhlükəsizlik nazirliyi 
yaratmağı  təklif etdi.    Konqresin daxili təhlükəsizlik nazirliyinin 
yaradılması haqqında qəbul etdiyi qanun 25 noyabr 2002 – ci ildə 
qüvv
əyə  mindi.    Daxili təhlükəsizlik nazirliyinin əsas fəaliyyət 
istiqam
ətlərini sərhədlərin və nəqliyyatın təhlükəsizliyi, fövqəladə 

 
93 
hallarda müvafiq t
ədbirlərə  hazır  olmaq,  məlumatların  təhlili və 
infrastrukturların  müdafiəsi təşkil  edirdi.    Daxili Təhlükəsizlik 
Nazirliyi Pentaqondan sonra 
ən böyülk nazirlik idi.   
Beyn
əlxalq əməkdaşlıq daxili təhlükəsizliyin elementlərindən 
biri kimi mü
əyyən edilmişdi.    
  2001  – 
ci  ilin  sentyabrın  11  –  də  olmuş  terror  aktlarının 
hazırlanması  və  həyata keçirilməsində  ABŞ  Səudiyyə  Ərəbistan-
dan olan m
ilyonçu  Usama  ben  Ladenin  başçılıq  etdiyi  “Əl  – 
Qaida” t
əşkilatını günahlandırdı.  ABŞ kəşfiyyatı müəyyən etmişdi 
ki,  U.ben Ladenin  m
ənzil qərargahı,  təşkilatın  təlim  bazaları 
Əfqanıstanda yerləşir. ABŞ Əfqanıstandan U.ben Ladenin verilmə-
sini t
ələb etdi.  Lakin Əfqanıstan rəhbərliyi ABŞ – ın tələbinə əməl 
etm
ədi və bildirdi ki, U.  ben Ladenin günahı sübut edilməmişdi.   
Şərqi və Cənubi Asiyada nüfuz uğrunda mübarizədə ABŞ – 
ın əsas rəqiblərindən biri Çin Xalq Respublikası idi.  ABŞ Çindən 
çoxlu  kredit  almışdı.    2008  –  ci ildə  ABŞ  –  ın  xarici  borcu  5,8 
trilyon dollar olmuşdu ki, bunun təxminən 2 trilyon dolları Çinin 
payına  düşürdü.  Ona görə  ÇXR ilə  münasibətlərə  ABŞ  böyük 
diqq
ət yetirirdi.  Çin  ABŞ  –  ın  Asiya  –  Sakit okean siyasətinin 
m
ərkəzində dayanırdı. ABŞ Çinin hərbi – dəniz donanmasını güc-
l
əndirmək yolu ilə  Hind  okeanında  və  Asiyada təsirinin  artma-
sından narahat idi.  Çin təyyarədaşıyan gəmilər inşa etmək, dəniz 
quldurları ilə mübarizə məqsədi ilə Ədən körfəzinə hərbi gəmilər 
gönd
ərmək fikrində  idi.    ÇXR yeni raketdən müdafiə  silahları 
yaradır və Cənubi Çin dənizində yerləşən Xaynan adasında kosmik 
raketl
ər üçün buraxılış meydançası inşa edirdi.   
 
ABŞ  –  ın  diqqət mərkəzində  saxladığı  məsələlərdən biri 
Koreya  Xalq  Demokratik  Respublikasının  nüvə  silahı  yaratmaq 
ist
əməsi idi.  C. Buş hökuməti 6 il ərzində Şimali Koreya ilə əlaqə 
saxlamaqdan  imtina  etmişdi.    ABŞ  KXDR  –  la 1994 –  cü ildə 
bağlanmış sazişi ləğv etmiş və onu  “şər oxu” – na daxil etmişdi.  
1987  –  ci ild
ə  Cənubi  Koreyanın  sərnişin  təyyarəsi KXDR–ın 
agentl
əri tərəfindən  partladıldıqdan  sonra  onun  adı  ABŞ  dövlət 
departamentinin h
ər il nəşr etdiyi terrorçuluğa kömək edən dövlət-
l
ərin siyahısına daxil edilmişdi.  2006 – cı ilin oktyabrında KXDR 
il
ə özünün ilk nüvə reaktorunu partlatdıqdan sonra ABŞ – ın ona 

 
94 
münasib
əti dəyişdi.    2008  –  ci ilin iyununda C.Buş  hökuməti 
KXDR–
ın adını terrorçuları müdafiə edən dövlətlərin siyahısından 
çıxartdı.  Çünki  Şimali  Koreya  özünün    nüvə  proqramı  haqqında 
b
əyannamə ilə çıxış və nüvə reaktorunun soyuducu qülləsini ləğv 
etmişdi.  ABŞ hökuməti KXDR–lə ticarətə icazə verdi.  Şimali Ko-
reya beyn
əlxalq maliyyə  təşkilatlarından  kredit  almağa  başladı.  
Lakin ABŞ şirkətlərinin KXDR–də bizneslə məşğul olması hələ də 
qadağan  olunurdu,  KXDR  –ın  ABŞ  bankalarındakı  vəsaitlər 
dondurulmuşdu. 2008 – ci ilin sonunda KXDR – ın mövqeyi dəyiş-
di,  o,  nüv
ə obyektlərinə beynəlxalq komissiyanın üzvlərini burax-
maqdan imtina etdi.   
   
ABŞ  Hindistanla  münasibətləri  yaxşılaşdırmağa  başladı.  
ABŞ Hindistanda təhsilə və kənd təsərrüfatına kapital qoydu, mü-
dafi
ə  və  atom  elektrik  stansiyaları  tikintisi  sahəsində  kömək etdi.  
ABŞ  hesab  edirdi  ki,  Hindistan Asiyada onun strateji 
dayaqlarından  biri  ola  bilər və  Çinin  nüfuzunun  artmasının 
qarşısını almaq üçün ondan istifadə etmək olar.   
 
ABŞ  –  ın  “şər oxu” –  na  aid  etdiyi  İranla  münasibətləri 
g
ərgin idi.  ABŞ – ın rəsmi dairələrinə hətta İrana qarşı müharibə 
ehtimalından  danışırdılar.  MAQATE  İranın  nüvə  silahı  yaratma-
dığını,  ABŞ  isə  İranın  atom  bombası  düzəltmək istədiyini iddia 
edirdi.   
ABŞ  –  ın  xüsusi  xidmət  orqanlarının  hazırladığı  və  nəşr 
etdirdiyi s
ənəd deyilirdi ki,  İran  hələ  2003-cü ildə  nüvə  silahı 
yaratmağa  yönəlmiş  işləri  dayandırmışdı.    2008–ci ilin əvvəlində 
ABŞ-da  İranın  nüvə  tədqiqatlarına  mane  olmaq  planı  hazırlandı.  
Bu  plan  İranda  enerji,  kompüter və  digər infrastruktur sisteminin 
işində təxribatları nəzərdə tuturdu.    
 
ABŞ  hökuməti  Polşa  və  Çexiya  ərazisində  raketdən 
müdafi
ə sistemi yerləşdirmək istəyirdi.  ABŞ bu məqsədini Avropa 
ölk
ələrini  İran  raketlərinin  hücumundan  qorumağın  zəruriliyi ilə 
əsaslandırmağa çalışırdı.   
2008–
cı  ilin  yayında  ABŞ  –  la  Polşa  və  Çexiya  arasında 
raketd
ən müdafiə  sisteminin yerləşdirilməsi  haqqında  razılıq  əldə 
edildi. 
Lakin  İran  Avropa  ərazisinə  çatan raketlərə  malik deyildi. 
Dig
ər tərəfdən isə,  ABŞ  hökuməti  Polşa  və  Çexiya  ərazisində 
raketd
ən müdafiə  sisteminin  yaradılması  ideyasını  NATO 

 
95 
ç
ərçivəsində  irəli sürməmişdi.  Bu isə  bir  sıra  NATO  ölkələrinin 
narazılığına  səbəb  olmuşdu.  Onlar  ABŞ  –  ın  həmin  addımlarını 
Şərqi Avropa ölkələri ilə  ikitərəfli hərbi  ittifaqın 
möhk
əmləndirilməsi kimi qiymətləndirirdilər.Rumıniya  və  Ma-
carıstan  ərazisində  ABŞ  hərbi  bazalar  yaradırdı.  Amma bunlar 
NATO  bazaları  sayılırdı.    ABŞ  –  ın  Polşa  və  Çexiyada raketdən 
müdafi
ə  sistemi yaratmaq cəhdləri  Rusiyanın  narahatlığına  səbəb 
oldu.   
Rusiya  ABŞ  –  ın  niyyətini öz təhlükəsizliyi  üçün  qurğu 
yaradan amil kimi qiym
ətləndirirdi.  ABŞ  Rusiyanın  İrana  nüvə 
texn
ologiyaları göndərməsindən narazı idi.   
2008  – 
ci  ilin  fevralında  ABŞ  Kosovanın  müstəqilliyini 
tanımışdı.    Əhalisinin  əksəriyyəti albanlardan ibarət olan Kosovo 
Serbiyanın  vilayətlərindən biri idi.  Rusiya Kosovonun müstəqil-
liyinin  tanınmasına  kəskin etirazını  bildirmişdi.    Rusiya  keçmiş 
sovet  respublikalarını  öz  sıralarına  qatmaq  istəyən NATO –  nun 
şərqə  doğru  genişlənməsinin  əleyhinə  idi.    Rusiya ilə 
qarşıdurmanın kəskinləşməsini istəməyən  ABŞ və NATO 2008 – 
ci ilin aprelind
ə Ukrayna və Gürcüstanın NATO – ya daxil olması 
m
əsələsini müzakirə etmədilər.   
  2008  –  ci il avqustun 8 –  12 d
ə  Rusiya ilə  Gürcüstan 
arasında müharibə ABŞ – la Rusiya arasında münasibətlərin pisləş-
m
əsinə  səbəb oldu.    ABŞ  hökuməti  Rusiyanın  siyasətini kəskin 
t
ənqid edirdi.    Eyni  zamanda  ABŞ  hökuməti  başa  düşürdü  ki 
Rusiya il
ə münasibətlərdə gərginliyin artması hər iki tərəfə yalnız 
ziyandır.    ABŞ  bir  sıra  problemləri Rusiya ilə  əməkdaşlıq 
z
əminində həll etmək istəyirdi.  İranın nüvə tədqiqatlarının qarşı-
sını  almaq  üçün  Əfqanıstandakı  terrorçulara  qarşı  müharibədə 
Rusiya il
ə əməkdaşlıq etmək mümkün idi.  Bundan əlavə, strateji 
hücum silahlarının ixtisarına dair yeni müqavilə hazırlamaq lazım 
idi,  çünki strateji hücum 
silahlarının  ixtisarına  dair  birinci  müqa-
vil
ənin müddəti 2009 – cu ilin dekabrında başa çatırdı.  ABŞ – da 
yeni müqavil
ə layihəsi hazırlanmışdı, lakin Gürcüstan hadisələri ilə 
müqavil
ə  layihəsi konqresdə  müzakirə  edilmədi.    2009  –  cu ildə 
ABŞ  –  da  rusiyaşünaslar  A.Asmon və  E.  Kaçins tərəfindən nəşr 
edilmiş  “Rusiya  balansı”  adlı  kitabda  yazılmışdı  ki,  ABŞ  –  ın 
Rusiya siyas
əti  aydın  olmadığına  və  yüksək səviyyəli  görüşlər 

 
96 
zamanı  verilmiş  vədlər yerinə  yetirilmədiyinə  görə  Rusiya pre-
zidenti V.  Putin C.
Buşu ehtibarlı tərəfdaş hesab etmir.   
 
ABŞ keçmiş Sovet respublikalarında mövqelərini möhkəm-
l
əndirməyə  çalışırdı.    C.Buş  hökuməti Ukrayna və  Gürcüstana 
xüsusi diqq
ət yetirirdi.  ABŞ həmin ölkələrdə “narıncı inqilabalar” 
n
əticəsində hakimiyyətə gəlmiş Qərb meyilli prezidentləri müdafiə 
edirdi.   
“Azadlığın  genişlənməsi” strategiyasını  Ukrayna  və  Gür-
cüstanda h
əyata keçirmək  olardı.    ABŞ  Ukrayna  və  Gürcüstanın 
NATO – 
ya daxil olmasına tələsmirdi. Digər tərəfdən ABŞ–ın hə-
min ölk
ələrlə əməkdaşlığı genişlənmişdi.  2008 – ci ilin dekabrın 
19–
da Vaşinqtonda “Ukrayna ilə ABŞ arasında strateji tərəfdaşlıq 
haqqında xartiya” imzalandı.  Bu sənəd tərəflər arasında müdafiə, 
t
əhlükəsizlik,  demokratiya və  mədəniyyət sahəsində  münasibət-
l
ərin  inkişafını  nəzərdə  tuturdu.    ABŞ  –  ın  Krımın  paytaxtı  olan 
Simferapolda nümay
əndəliyinin  açılması  da nəzərdə  tutulurdu.  
Krımla bağlı Rusiya və Ukraynanın münasibətlərinə dair problem 
olduğunu  və  burada  Rusiyanın  hərbi dəniz  bazasının  yerləşdiyini 
n
əzərə alsaq, ABŞ nümayəndəliyinin böyük əhəmiyyəti var idi.    
 
ABŞ  Cənubi  Qafqazda  Rusiyanın  mövqeyini  zəiflətməyə 
çalışırdı.    Azərbaycan  enerji  ehtiyyatları  ilə  zəngin idi.    Gürcüs-
tanın tranzit əhəmiyyəti böyük idi.  2006 – cı ilin yayında Bakı – 
Tiblisi  –  Ceyhan neft k
əmərini  tikintisi  başa  çatdı.    Bu kəmərin 
ç
əkilməsi  ABŞ  –la Azərbaycan  arasında  iqtisadi və  siyasi 
münasib
ətlərin inkişafına kömək etmişdi.  2006 – cı ilin aprelində 
ABŞ prezidenti C.Buşun dəvəti ilə Azərbaycan prezident ABŞ – a 
r
əsmi səfər  etmişdi.    Ermənistan Azərbaycan  münaqişəsinin 
t
ənzimlənməsi ilə məşğul olan ATƏT – in Minsk qrupunun həm-
s
ədri  kimi  ABŞ  Azərbaycan  Respublikasının  ərazi bütövlüyünü 
müdafi
ə edirdi.  ABŞ eyni zamanda Dağlıq Qarabağ probleminin 
dinc yolla h
əllinə tərəfdar idi.  ABŞ –ın  Rusiyanın hərbi bazaları 
yerl
əşən Ermənistan siyasətinə ABŞ – dakı Erməni diasporu təsir 
göst
ərirdi.  2008 – ci ilin payızında ABŞ konqresinin qəbul etdiyi 
106 saylı qətnamədə “erməni soyqrımı” ittiham edilirdi.   
C.
Buş  hökuməti iqtisadi və  hərbi siyasi sahələrdə  Latın 
Amerikası  ölkələri ilə  daha  sıx  əməkdaşlıq  etməyə  başlamışdı.  
Lakin  Latın  Amerikası  ölkələri  ümumamerika  bazarının  yaradıl-

 
97 
masının  əleyhinə  idi.  Çünki,  buna  Latın  Amerikası  ölkələri öz 
iqtisadiy
yatının,  ticarətinin tamamilə  ABŞ  –  ın  mənafelərinə  tabe 
edilm
əsi cəhdi  kimi  baxırdılar.    2005  –  ci ildə  ABŞ  1950  –  ildə 
buraxılmış 4 – cü donanmasını bərpa etdi.  Onun məsuliyyət zona-
sına Mərkəzi və Cənubi Atlantika daxil idi, lakin Latın Amerikası 
h
ərbi müdafiə  məsələlərini özləri həll etməyə  çalışırdılar.  
Braziliya C
ənubi Atlantika müdafiə  Şurasının  yaradılması 
t
əşəbbüsü ilə çıxış etdi.   
 
ABŞ  –  la  Latın  Amerikası  ölkələri  arasında  kəskin 
m
əsələlərdən biri miqrasiya məsələsi idi.  C.  Buş hökuməti miqra-
siya m
əsələlərini həll etməyə çalışırdı.  ABŞ – da Latın Amerika-
sından gəlmiş amma sənədi olmayan 12 milyon vətəndaş yaşayırdı.  
AB
Ş  –  ın  Venesuela  ilə  münasibətləri pisləşmişdi.  Venesuela 
prezidenti  Uqo  Çaves  ABŞ  –  a  qarşı  barışmaz  mövqe  tuturdu.  
ABŞ  –  ın  Kuba  ilə  münasibətlərində  yaxınlaşma  müşahidə  olun-
murdu.    Amma 2008 – 
ci  ilin  yayında  Kubaya  qarşı  iqtisadi 
sanksiyaların  tətbiq  edilməsindən keçən müddət  ərzində  ilk dəfə 
oraya Texasdan ticar
ət nümayəndələri gəlmişdilər.    Bu səfərin 
n
əticəsi kimi 400 min dolar məbləğində Kuba pambığının alınması 
haqqında kontraktlar imzalanmışdı.   
NATO x
ətti üzrə  müttəfiqləri  ABŞ  –  ı  müdafiə  edirdi.    12 
sentyabr 2001 –  ci ild
ə NATO Şurası tarixində ilk dəfə təşkilatın 
nizamnam
əsininn kolektiv müdafiə  haqqında  5  –  ci maddəsinin 
icrası haqqında qərar qəbul edildi.  2001 – ci ilin oktyabrın 7 – də 
ABŞ  ordusu  Əfqanıstanda  hərbi  əməliyyatlara  başladı.    Taliban 
h
ərəkatının qərargahının yerləşdiyi Qəndəhar və onun ətrafı, eləcə 
d
ə  U.    ben  Ladenin  yeraltı  sığınacaqlarının  yerləşdiyi  dağlıq 
ərazilər daha güclü zərbəyə  məruz  qaldı.    Əfqanıstanın  hərbi və 
n
əqliyyat infrastrukturu planını “Sarsılmaz azadlıq” adlandırmışdı.  
BMT T
əhlükəsizlik Şurası həmən planı bəyəndi.  ABŞ aviasiyası 
Əfqanıstanda  Şimal  Alyansının  əməliyyatlarına  kömək edirdi.  
Şimal  Alyansına  Əfqanıstanın  Şimalında  Taliblərə  qarşı  döyüşən 
mühacid  qrupları  daxil  idi.    Hərbi  əməliyyatlarda  İngiltərə  də 
iştirak edirdi.   
 
ABŞ – ın digər müttəfiqləri sonradan quruda aparılan hərbi 
əməliyyatlara qoşuldu.  ABŞ qoşunlarının ilk dəstələri Əfqanıstan 

 
98 
2001 – 
ci ilin oktyabrın 21 – də gətirildi.  “Taliban” iki cəbhədə - 
h
əm  şimal  Alyansına,  həm də  ABŞ  –  a  və  onun  müttəfiqlərinə 
qarşı müharibə aparmalı oldu.  Noyabrın 7 – də mühacid dəstələri 
Kabula daxil oldu.   Taliban qüvv
ələri Cənubi Əfqanıstanın dağlıq 
rayonlarına çəkildi və partizan müharibəsinə başladı.  2002 – ci ilin  
martında  ABŞ  silahlı  qüvvələri  sonuncu  irimiqyaslı  əməliyyatı 
h
əyata keçirdi.  (“Anakonda əməliyyatı”) .  2 gün ərzində 1000 - ə 
yaxın Taliban döyüşçüsü həlak oldu.  Əfqanıstanda hakimiyyət Hə-
mid K
ərzayi  başda  olmaqla amerikapərəst müvəqqəti  hökumətə 
keçdi.   
Lakin  Əfqanıstanda  sabitlik  yaranmadı  və  U.  ben Ladeni 
tutmaq mümkün olmadı.  ABŞ və onun antiterror koalisiyası üzrə 
mütt
əfiqləri hərbi  əməliyyatları  davam  etdirdi.    ABŞ  ictimaiyyəti 
Əfqanıstanda aparılan antiterror əməliyyatlarını dəstəklədi.   
  2002  –  ci ilin sentyabrda C.
Buş  “ABŞ  –  ın  milli  təhlü-
k
əsizlik strategiyası” adlı sənəd imzaladı.  Bu sənəddə “Buş doktri-
nası”  və  ya  “Qabaqlayıcı  zərbə”  doktrinası  öz  əksini  tapmışdı.  
Doktrinaya gör
ə  beynəlxalq terrorçuluq,  onu müdafiə  edən 
dövl
ətlər və  onların  başçıları  ABŞ  –  ın  əsas düşmənləri elan 
edilirdi.    S
ənəddə  deyilirdi;  “terrorçulara  qarşı  mübarizə  uzun 
müdd
ət üçün qlobal vəzifədir. Terroun müttəfiqləri sivilizasiyanın 
düşmənləridir.  Sağlam düşüncəni və özünü müdafiənin zəruriliyini 
n
əzərə  alaraq  Amerika  qarşıya  çıxan  təhlükələrə  qarşı  onların 
gerç
əkləşməsinə imkan vermək üçün tədbirlər həyata keçirəcək”.   
 
ABŞ  tərəfindən  işlənib  hazırlanmış  terrorçuluğa  qarşı 
mübariz
ə metodu hərbi qüvvə tətbiqini və əməliyyatların düşmən 
ərazisinə  keçirilməsini nəzərdə  tuturdu.Başqa  sözlə,  ABŞ  özünü-
müdafi
ə  hüququnu kütləvi  qırğın  silahı  ələ  keçirməyə  çalışan  və 
terrorçulara köm
ək edən  potensial  düşmənlərə  qarşı  qabaqlayıcı 
aksiyalarla h
əyata keçirməli idi.  Kütləvi  qırğın silahı düzəltmək 
ist
əyən ölkələr arasında “Şər üçbucağı”na daxil olan İran, İraq və 
Şimali  Koreyanın  adı  çəkilirdi.    Bu ölkələr terrorçu təşkilatlara 
köm
ək etməkdə ittiham olunurdu.   
 
İkinci  dəfə  ABŞ  prezidenti  seçiləndən sonra C.Buş  ilk 
xarici s
əfəri 2005 – ci ilin fevralında Avropaya etdi.  Onun məq-
s
ədi İraqdakı müharibəyə birmənalı yanaşmayan NATO ölkələri ilə 
münasib
ətləri möhkəmləndirmək idi.  Ənənəvi olaraq ABŞ–ın yar-

 
99 
dımına  arxalanan  Almaniya  İraq  müharibəsində  iştirakdan  imtina 
etmişdi.    ABŞ  hökuməti dərk edirdi ki,  beynəlxalq problemləri 
t
əklikdə həll etmək mümkün deyil, Amerikaya tərəfdaşlar lazımdır.  
Avropa ABŞ – ın tarixi müttəfiqi idi, Avropa ittifaqının möhkəm-
l
ənməsi və  genişlənməsi  ABŞ–ın  mənafelərinə  uyğun  idi.    Avro-
pada olark
ən C.  Buş  “azadlığın  genişlənməsi”  strategiyasını  elan 
etdi.  Bu strategiya bütün d
ünyada  azadlıq  uğrunda  mübarizəyə 
çağırış kimi səslənirdi.  C. Buş Avropaya sonuncu səfərini 2008 – 
ci ilin iyununda etmişdi.  Bu səfər zamanı C. Buş Avropanın apa-
rıcı  ölkələrində  səfərdə  olmuş,  ABŞ  və  Avropa  ittifaqının  illik 
sammitind
ə iştirak etmişdi.  C. Buş bütün avropalıları dost və müt-
t
əfiq adlandırıb bəyan etmişdi ki, ABŞ–ın Avropa ölkələri ilə sıx 
münasib
ətləri var.   
 
ABŞ  Yaxın  Şərq  münaqişəsinin tənzimlənməsində  iştira-
kını davam etdirirdi.  2007 – ci ilin noyabrında ABŞ-ın Annapolis 
şəhərində  İsrail  və  Fələstin rəhbərlərinin  iştirakı  ilə  konfrans 
keçirildi.   
ABŞ  bu  konfransın  qərarları  əsasında  2008  –  ci ilin 
sonuna q
ədər Fələstin dövlətinin yaradılmasına nail olmaq fikrində 
idi.  Lakin bu m
əqsədə çatmaq mümkün olmadı.  Fələstinlilər ara-
sında  razılıq  yox  idi.    Fələstində  faktiki olaraq ikihakimiyyətlilik 
hökm sürürdü. 
Mahmud Abbasın və Həmasın hakimiyyəti.  İsrail-
d
ə isə siyasi böhran yarandı və yeni parlament seçkiləri keçirildi.  
ABŞ 2006 – cı ildə Livana qarşı müharibə zamanı İsraili müdafiə 
etmişdi.    2008  –  ci  ilin  noyabrında  ABŞ  Yaxın  Şərq  münaqişəsi 
üzr
ə  əlaqə  qrupunun  (bu  qrupa  ABŞ,  Rusiya,  Avropa  İttifaqı  və 
BMT daxil idi). 
Misirin  Şarm-  əl-Şeyx  şəhərində  keçirilən icla-
s
ında  iştirak  etdi.    Bu  görüş  zamanı  münaqişənin tənzimlənməsi 
üçün F
ələstin rəhbərliyi qarşısında İsraili tanımaq, terrordan imtina 
etm
ək və əvvəl imzalanmış sazişlərə əməl etmək kimi şərtlər irəli 
sürülmüşdü.   
 
ABŞ–la Liviya arasında münasibətlər R. Reyqanın dövrün-
d
ə kəsilmişdi.  R. Reyqan M. Qəddafini “vəhşi it” adlandırmışdı.  
Liviya neft v
ə  digər sərvətlərlə  zəngin idi.    Liviya kütləvi  qırğın 
silahı  düzəltməyə  çalışır  və  terrorçuluğa  yardım  göstərirdi.    ABŞ 
is
ə Liviyadan bu planlardan imtina etməyi tələb edirdi.  2008 – ci 
ilin avqustunda ABŞ–la Liviya arasında ABŞ təyyarələri tərəfindən 

 
100 
bombalanmış  Liviya  ərazisində  ziyan çəkmiş  əhaliyə  humanitar 
yardımın  təşkili  haqqında  sənəd  imzalandı.    2008  –  ci ilin 
sentyabrında ABŞ –ın dövlət katibi K. Rays Liviyaya səfər etmişdi.  
(Sonuncu d
əfə  ABŞ  –ın  dövlət katibi Liviyada 1953 –  cü ildə 
olmuşdu).    ABŞ  islam  dünyasına  və  Asiyada  Amerikaya  qarşı 
etiraz 
əhval – ruhiyyəsini zəiflətməyə çalışırdı. 
C. 
Buş  xarici  siyasətdə  yenidən  Yaxın  və  Orta  Şərq ölkə-
l
ərinə müdaxiləni əsas götürdü.  2001-ci ilin sentyabrın 11-də Nyu-
Yorkda  baş  vermiş  terror  aktından  sonra  elə  həmin ilin sonunda 
ABŞ  Əfqanıstana  müdaxilə  etdi.   Əfqanıstanda  taliban  rejimi de-
virdi.  2003-
cü ilin martın 21-də İraqın bakterioloji silahlara sahib 
olduğunu bəhanə edərək İraqa hücum təşkil etdi.  Səddam Hüseyn 
rejimi devrils
ə də, İraqda sakitlik yaranmadı.  2001-ci il 11 sentya-
br hadis
ələrindən sonra hərbi büdcə 393 milyard dollara çatdırıldı.   
ABŞ-ın  2002-ci  ilin  may  ayında  Rusiya  Federasiyası  ilə 
strateji  silahların  məhdudlaşdırılması  haqqında  bağladığı  müqa-
vil
əyə əsasən tərəflərdən hər biri ancaq 1700-2000 həcmində nüvə 
başlığı saxlaya bilərdi.  Buş hökumətinin xarici siyasətinin sərtləş-
diyini göst
ərən  əlamətlərdən biri 2002-ci  ilin  iyun  ayında  onun 
raketd
ən müdafiə  sistemlərinin məhdudlaşdırılması  haqqında  mü-
qavil
ədən imtina etdiyini bildirməsi idi.  
2006-
cı  ilin  noyabrın  7-də  keçirilən parlament seçkilərində 
demokratlar partiyası qələbə çaldı. Bu qələbə ilk növbədə İraq ami-
li, C
ənubda baş verən qasırğa zamanı ayrılmış pulun xeyli hissəsi-
nin m
ənimsənilməsi,  ölkədəki korrupsiya, yeni terror qorxusu, bir 
sözl
ə, Buşun siyasətindən narazılıq ilə əlaqədar idi.  
2008-
ci  ilin  noyabrın  4-də  keçirilən prezident seçkilərində 
demokratların  namizədi  Barak  Obama  respublikaçıların  namizədi 
Con Makkeyn
ə  qalib gəldi.  O,  ABŞ-ın  44-cü prezidenti oldu.  
2008-
ci ilin  ikinci  yarısında  ABŞ-ı yeni  maliyyə  böhranı  bürüdü.  
Bunun s
əbəbi bankların kreditlər verməsi və nəticədə iflasa uğra-
ması idi. Tezliklə bu böhran dünya maliyyə və iqtisadi böhranına 
çevrildi.Dün
ya bazarında neftin qiyməti sürətlə aşağı düşdü.  Barak 
Obama prezident kürsüsün
ə  əyləşərkən büdcə  kəsiri 1.  3 trilyon 
dollar idi.Barak Obama 2009-
cu ilin fevralın 11-də “İqtisadiyyata 
yardım planını” senata təqdim etdi.  Planda yüksək gəlirdən vergi-

 
101 
l
əri  artırmaq,  İraqdakı  hərbi xərcləri azaltmaq,  4  milyon  iş  yeri 
açmaq n
əzərdə tutulurdu.   
Yüklə 2,8 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   23




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin