F
ələstin haqqında qısa məlumat
F
ələstin, bu gün İsrail, İordaniya, Livan və hətta Misir tərə-
find
ən işğal edilmiş ərazinin adıdır. O, Yaxın Şərqdə yerləşir. Pey-
ğəmbərlər diyarı olan bu ərazilər şərqdə Ağ dəniz sahillərindən
q
ərbdə Ərəbistan çölünə, cənubda Qəzzə vadisinə qədər uzanır.
F
ələstin sözünü yunanlar işlətmişlər. Mənası Fələstinlilərin ölkəsi
dem
əkdir. Bu əraziyə sahib olmaq üçün tarix boyunca bir çox
müharib
ələr olmuşdur. Onun ərazisi – 26 min kv. km-də yerləşir.
Alt poleolit dövründ
ən burada insanlar yaşamışlar. Sami tayfaları
buraya e.
ə. V-IV minilliklərdə gəlmiş, e. ə. III-II minillikdə bura-
da yaşamışlar. XVI-XIII əsrlərdə Fələstin Misirin hakimiyyəti
altında olmuşdur. Filistinyanların sahil ətrafında XIII əsrdə ağalığı
t
əmin edilmişdir. E. ə. XI əsrdə bu ərazidə İsrail-Yəhudi çarlığı
yaranmış, Davud və Solomonun dövründə o, yüksəliş keçirmişdir.
E.
ə 935-ci ildə, o, İsrail və Yəhudi çarlığına parçalanmış, e.ə. VIII
əsrin sonlarında İsrail Assuriya tərəfindən tutulmuşdur. E. ə. VI
əsrdə Yəhudi çarlığını da Babil işğal etmişdir. E. ə. IV əsrə qədər
F
ələstin Əhmənilərin, e. ə. IV əsrdə isə Makedoniyalı İskəndərin
hakimiyy
əti altında olmuşdur.E. ə. 63-cü ildə onu Roma işğal
etmişdir. 395-ci ildən bu ərazi Bizansa tabe olmuşdur. 1099-cu
ild
ə sələbçilər Qüdsü tutmuş və krallıq yaratmışlar. 1187-ci ildə
S
əlahəddin onları Qüdsdən qovmuş, Fələstin əyyubilərə tabe
olmuşdur. 1516-cı ildə isə türklər Fələstini işğal etmişdilər. 1832-
ci ild
ə Fələstini Misir paşası Məhəmməd Əli zəbt etsə, 1834-cü il
üsyanından sonra yenidən türklərin tabeliyinə keçmişdir.
F
ələstin 1517-ci-ildə Yavuz sultan Səlim tərəfindən Osmanlı
torpaqlarına qatılmış, birinci Dünya müharibəsinə qədər də Os-
m
anlı dövlətinin tərkibində qalmışdır. Bu ərazidə yaşayan 3 böyük
113
s
əmavi dinə mənsub olan insanlar həmişə dinc şəraitdə yaşamışlar.
1916-
cı ildə Fələstin Osmanlı idarəçiliyindən çıxmışdır. Fələstin və
İsrail düşmən iki qardaşdır. Bu millətlər köklərini İbrahim Pey-
ğəmbərə bağlayırlar. Ona görə də qardaş hesab edə bilərik. Fələs-
tin-
İsrail müharibəsi XX əsrin 40-50-ci illərində başlasa da, kökləri
çox daha keçmişə gedir. 1916-cı il iyulda başlayan ərəblərin üsya-
nında Ərəb qoşunları Şamı ələ keçirib Hələbə irəliləmişlər. 1920-
ci ild
ə San Remo konfransında müharibəyə yekun vurulmuş, Orta
Şərq ingilislərlə fransızlar arasında bölünmüşdür. İngilislərin payı-
na İraq, Fələstin, Misir və İordaniya, Fransızların payına isə Suriya
, Livan , Əlcəzair və Tunis düşmüşdür. Əvvəl Ərəb-İsrail məsələsi,
bu günümüzd
ə isə Fələstin-İsrail problemi, bir çox ölkənin sıra ilə
qarışdığı, kömək etməkdən çox öz mənafeləri üçün məsələni bö-
yütdükl
əri bir problemə çevrildi. Tarixçilər bu məsələni kağız üzə-
rind
ə həll edə bilərlər, lakin həll edilməyən, hər gün ölən insanların
sayı artır, sadəcə işğal üzündən deyil, həm də yaşayış mühütü də
insanları hədələyir. Fələstin probleminin kökləri XIX əsrə gedib
çıxır. XIX əsrin 40-cı illərindən başlayaraq Fələstinin geosiyasi
c
əhətdən mühüm nöqtədə yerləşdiyini nəzərə alaraq Qərbin buraya
marağı artdı. 1869-cu ildə Süveyş kanalının açılışından sonra
buraya diqq
ət daha da çoxaldı. İki min ilə yaxın bir müddətdir ki,
dünyanın hər yerinə dağılmış yəhudilər XIX əsrin ortalarında
özl
ərinin yaşayacaqları bir dövlət yaratmaq fikrinə düşdülər. Onlar
dövl
əti əvvəl ayrılmaq məcburiyyətində olduqları Fələstində qur-
maq ist
əyirdilər. Rusiyada çox sayda yəhudu ailəsi 1881-ci ildən
sonra ölk
əni tərk etmək məcburiyətində qaldılar. Yəhudilərin çoxu
F
ələstində yerləşdi. 1882-ci-ildə Leo Pinksler ilk dəfə Fələstində
Y
əhudi dövləti qurmaq fikrində idi, lakin bu alınmadı. Nəhayət,
XIX
əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində yəhudilərin Fələstinə
köçüb g
əlməsinin başlaması ilə Fələstin yenidən diqqət mərkəzinə
çevrildi. H
əm də bu indiyə qədər davam edən Yaxın Şərqdəki böh-
ranın başlanğıcını qoydu. 1937-ildə Peel komissiyası Fələstini
ikiy
ə bölüb Ərəblər və Yəhudilər arasında paylaşdırmaq istədi,
lakin bu iki t
ərəf üçün də qəbul edilməz oldu. Bu istək 1948-ci ldə
h
əyata keçirildi. İkinci dünya müharibəsindən sonra Yaxın Şərq
114
ölk
ələrində müstəmləkə əleyhinə genişlənən milli-azadlıq hərəkatı
başladı.
1947-
ci il noyabrın 29-da BMT Baş Məclisinin İkinci növbəti
sessiya
sında 33 dövlətin lehinə (ABŞ-da daxil olmaqla), 13
dövl
ətin əleyhinə və 10 dövlətin bitərəf qaldığı 181 saylı
b
əyannaməsi qəbul edildi. Komitənin 2-ci təklifi olan Fələstinin 2
dövl
ətə-ərəb və yəhudi dövlətinə və Yerusəlimin (Qüds) inzibati
dair
əyə (xristian, müsəlman və iudey dinlərinin müqəddəs
yerl
ərinin qorunması məqsədi ilə xüsusi beynəlxalq rejim altında)
parçalanması planını təqdir etdi.
1948-
ci ilin mayın 14-də ingilis qoşunu Fələstini tərk etdi.
El
ə həmin gün sionizm hərəkatını görkəmli liderlərindən olan
David Ben-
Qurion İsrail dövlətini yarandığını elan etdi və özünün
r
əhbərliyi ilə hökumət təşkil etdi.
Bel
əliklə, ABŞ İsrail vasitəsi ilə özünə çox əlverişli mövqe
qazanaraq bu regionu da “soyuq müharib
ə” çərçivəsinə daxil etdi
v
ə tam bir şəkildə İsraili həm beynəlxalq arenada, həm də regional
siyasi m
əsələlərdə müdafiə etdi. Lakin ABŞ hakim dairələri İsrailin
SSRİ ilə yaxınlaşmasından qorxurdular və ona etibar etmirdilər.
Lakin Koreya müharib
əsi zamanı İsrailin ABŞ-ı müdafiə etməsi
ABŞ-da belə şübhələri qismən də olsa, aradan qaldırdı.
1948-
ci ilin mayın 14-də İsrail dövlətinin elanı ilə ilk Ərəb –
İsrail müharibəsi başladı. İsrail ilə müxtəlif Ərəb dövlətləri
arasında müharibələrin ən mühümləri 1948-1949, 1956, 1967,
1973, 1982-ci il müharib
ələridir. İsrail dövlətinin yaradılmasına
cavab olaraq 24 saat sonra F
ələstin ərəbləri bir sıra ərəb ölkələrinin
(Misir, İraq, Suriya, Livan, Yəmən) yardımı ilə İsrailə müharibə
elan etdil
ər. Kiçik fasilərlə 8 ay davam edən müharibə 1949-cu il
yanvar ayının 7-də Rodos adasında imzalanan atəşkəs razılaşması
il
ə başa çatmışdı. Müharibədə Ərəb dövlətləri məğlub oldu. Bu
anlaşma ilə Cəlilə və Nəcəf İsrailə, Qəzzə Misirə verildi. İsrail
F
ələstinin Ərəb dövləti üçün ayrılmış ərazinin bir hissəsini zəbt
etdi. 900 min
ə yaxın fələstinli öz doğma yurdlarını tərk etməyə,
qonşu ölkələrə qaçmağa məcbur oldular. Beləliklə, həmin vaxtdan
h
ələ indiyədək həll olunmamış ərəb – İsrail münaqişəsinin əsası
qoyuldu.
115
İkinci dünya müharibəsindən sonra ABŞ-ın Yaxın Şərqə
marağının artması
İkinci dünya müharibəsindən sonra ABŞ-ın Yaxın Şərq
siyas
əti “Trumen doktrinası” və Sovet İttifaqı ilə həmsərhəd olan
ölk
ələrdə anti-sovet plasdarmların (əməliyyat meydanı) təşkil
edilm
əsi ilə müşaiyət olunurdu ki, bu ölkələr əsasən Türkiyə və
İran idi. Məlum olduğu kimi ABŞ Yaxın Şərqdə siyasətinin bu
formada qurulmasının əsas səbəblərindən biri “soyuq müharibə” və
Trumenin dövründ
ə müharibənin ideologiyasına çevrilən “qarşısı-
nı alma” nəzəriyyəsi ilə sıx tellərlə bir-birinə bağlı olması idi.
Dig
ər tərəfdən ABŞ-ın buradakı siyasəti sözsüz ki, XIX əsrin
ortalarından ta bu günümüzə qədər həm iqtisadi, həm də siyasi
c
əhətdən böyük əhəmiyyətli bir təbii ehtiyat olan, neft amili ilə
s
əsləşirdi.
1950–ci ild
ə ABŞ–ın dövlət katibi Con Foster Dalles elan
etdi ki, artıq siyasətdə bitərəflikdən tamamilə əl çəkmək lazımdır.
Hökum
ətin qarşısında belə bir seçim qoyuldu ki, ABŞ – ın
başçılığı altında olan azad dünyanın tərəfində olmalı, ya da kom-
munistl
ərə birləşmək.
N
ə zaman ki, “soyuq müharibə” ciddi alovlandı, Con Foster
Dalles müst
əmləkə zülmündən azad olan gənc dövlətlərin rəhbə-
rl
ərinə elan etdi ki, “Kim bizimlə deyil, deməli bizə qarşıdır”. Bu
prinsipc
ə ultimatum xarakteri daşıyırdı. Bu zaman Tomas Mann
öz günd
əliyinə yazırdı ki, “Dalles ya ABŞ siyasətinin məsuliyyət-
sizliyini müdafi
ədə tərəfdarları bağlayaraq dünya boyu sürür”.
1950 – ci ilin aprelind
ə Trumen Consona elan etdi ki,
“iqtisadiyyatla müdafi
ə siyasəti qurtarmışdır”. Hərbi sənayeni bər-
pa etm
ək haqqında qanun qəbul edildikdən sonra federal hərbi
x
ərclər 1950 – ci ildəki 80 mlrd dollardan 1952 – ci ildə 241
milyard dollara qalxdı. Nəticədə hər il 190 – 200 mlrd dollardan
az olmadı.
ABŞ hələ İkinci dünya müharibəsi illərindən bəri Yaxın
Şərqə xüsusi maraq göstərməyə başlamışdı. Maraqların iqtisadi
t
ərəfini qeyd edərkən ilk öncə onu qeyd edək ki, ABŞ burada öz
iqtisadi v
ə siyasi təsirini yaymaq və möhkəmləndirmək üçün ilk
önc
ə özünün müttəfiqi hesab etdiyi Böyük Britaniya ilə 1944-cü il
116
avqustun 8-d
ə Yaxın Şərq məsələsi üzrə neft müqaviləsi bağla-
mışdı. Müqaviləni imzalamaqla ABŞ onsuz da öz əvvəlki qüdrə-
tini itirmiş İngiltərənin ona öz siyasətini yürütməsində (yaxın şərq
siyas
əti) maneə olmayacağını bilirdi və müqaviləni imzalamaqla
ABŞ artıq gələcəkdə bu regiona effektiv surətdə təsir etmək imkanı
qazanırdı. Bununla da o neftin qiymətinə, onun çıxarılması və
istehlakına bu regionda və ona qonşu olan regionlarda nəzarət et-
m
ək imkanlarına yiyələnmişdi. Hələ müqavilə imzalanmazdan
əvvəl ABŞ prezidenti İngiltərənin ABŞ-dakı səfiri ilə danışıqlar za-
manı belə bir fikir irəli sürmüşdü:
“Fars (İran) nefti sizin olsun. . . , İraq və Kuveytin neftini isə
böl
əcəyik. Səudiyyə Ərəbistanın neftinə gəlincə isə o bizimdir”.
Artıq danışıqlar masası arxasında Yaxın Şərq nefti iki ölkə
arasında bölündü və bundan sonra ABŞ-ın inhisarçı korporasiyaları
f
əal surətdə bu ölkələrdə neftin hasilatı ilə məşğul olmağa
başladılar. Bütün bunların nəticəsi kimi ABŞ korporasiyaları bu
ölk
ələrdən 1945-ci ildə 2,5 milyon ton neft istehsal etdilər . İngilis
v
ə hollandlar isə bundan 7 dəfə çox neft əldə etdilər. 1949-cu ildə
is
ə mənzərə bir qədər dəyişdi: amerikalılar ingilisləri geridə
qoyaraq t
əxminən 40 milyon ton neft çıxarırdılar.
İkinci dünya müharibəsi qurtardıqdan sonra ABŞ –ın Tür-
kiy
ə, Səudiyyə Ərəbistanı, İran, Misir, Suriya, Livan, Transior-
daniya v
ə s. ölkələrlə iqtisadi əməkdaşlığı çoxlu sayda missiya,
m
əsləhətçi və təlimatçıların gəlişi ilə müşayiət olunurdu. ABŞ-ın
iqtisadi üstünlüyü s
ənaye cəhətdən zəif inkişaf etmiş ölkələrə
iqtisadi v
ə texniki köməklik göstərməsi və borc verilməsi məsə-
l
ələrinə dair müqavilələr bağlaması idi ki, bu həm həmin ölkələrin
iqtisadiyyatının inkişafına, həm də amerikan inhisarçılarına bu
ölk
ələr üzərində nəzarəti əlinə almağı asanlaşdırırdı.
Artıq, bu proseslərin məntiqi nəticəsi kimi, 50-ci illərin
əvvəllərində ABŞ ərəb dövlətlərinin idxal mövqelərindən İngiltə-
r
əni sıxışdırıb çıxardı. Onu da qeyd edək ki, hələ 40-ci illərin sonu
da onun Yaxın Şərq ölkələrinə idxalatı müharibə dövründən
əvvəlki dövr ilə müqayisədə 2,5 dəfə çox olmuşdu.
ABŞ-ın bu regiona siyasi baxımdan maraq göstərməsi isə
bu
ərazilərin strateji baxımdan həm əlverişli mövqedə olması, həm
117
d
ə sovetlərə qarşı olacaq müharibə zamanı bu ərazilərdən bir vasitə
olaraq istifad
ə etmək istəyi ilə bağlı idi.
İkinci dünya müharibəsindən sonra ABŞ-ın bu regionlara
ilk müt
əşəkkil siyasi təzyiqi İrana qarşı oldu. Məlum olduğu kimi
h
ələ İkinci dünya müharibəsi dövründə ABŞ İngiltərə və SSRİ ilə
birg
ə faşist təhlükəsinin qarşısını almaq və lend-liz qanunu
əsasında bu ərazilərə maddi yardımın daşınması üçün “cənub
d
əhlizi”ni yaratmaqdan ötrü üçün İrana öz qoşunlarını yeritmişdi.
Müharib
ə qurtardıqdan sonra isə ABŞ-ı artıq İranda faşist təhlükəsi
deyil, sovet t
əhlükəsi narahat etməyə başlamışdı. Trumen artıq
İranda yaradılmış kommunist partiyası olan “Tudə” ( Xezbe
Tubeye İran) partiyasının ölkənin sovetlər tərəfindən işğal
olunmuş şimal hissəsində fəal şəkildə fəaliyyət göstərməsindən
x
əbərsiz deyildi. Narahatçılığı daha da artıran əsas amillərdən biri
partiya sıralarının günü-gündən genişlənməsi idi. Bundan əlavə
müharib
ə qurtardıqdan sonra “soyuq müharibə” ilə əlaqədar olaraq
SSRİ İranda həm qeyd etdiyimiz partiya vasitəsi ilə və həm də
özünün siyasi manevrl
əri ilə ölkənin daxili və xarici siyasətinə fəal
sur
ətdə müdaxilə etməyə başlamışdı.
Trumen is
ə bununla heç bir vəchlə razı ola bilmirdi. Ona
gör
ədə soyuq müharibə dövründə ABŞ İngiltərənin köməkliyi ilə
ölk
ənin ilk növbədə iqtisadi həyatına müdaxilə etməklə əsas neft
rayonları üzərində İngiltərə ilə birgə nəzarəti təmin etməyə
başlamışdı ki, bu nəzarət əsasən İngilis-İran neft kompaniyası
vasit
əsilə edilirdi.
1951-ci ild
ə İranda baş nazir postuna Məhəmməd Müsəddiq
g
əldi. Onun nazir olmasından sonra ölkədə xarici müdaxiləyə qarşı
dura bil
əcək bir sıra islahatlar layihəsi hazırladı. İslahatların əsasını
is
ə neft sektorunun milliləşdirilməsi təşkil edirdi. Neft sektorunun
da çox böyük bir hiss
əsi ingilis-iran kompaniyasını əlində idi. Bu
kompaniya vasit
əsi ilə ingilis koorparasiyaları çıxarılan neftdən
böyük h
əcimdə gəlir əldə edirdilər. Baş nazirin milliləşdirmə siya-
s
əti İran-İngiltərə münasibətlərinə əsaslı surətdə təsir etmişdi.
Bundan
əlavə, Müsəddiqin Tudə partiyasına qarşı bəzi güzəştlər
etm
əsi və onun siyasi proqramlarını dəstəkləməsi də ABŞ-ı narahat
edirdi. 1952-
ci ilin sonlarında İngiltərə hökuməti İranda baş nazirin
118
devrilm
əsi üçün ABŞ-dan ona köməklik etməsini xahiş etdi. ABŞ
bu ölk
ədə öz siyasi və iqtisadi mövqelərini qorumaq üçün MKİ
(M
ərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi) vasitəsilə əməliyyat planı hazırladı.
Bunun üçün idar
ənin rəhbəri Allen Dalles İranda baş nazirin
siyas
ətindən narazı qüvvələrə başçılıq edən general Fəzlullah
Zahidi il
ə əlaqə yaratdı və plan əsasında baş tutacaq əməliyyata 1
milyon dollar pul ayırdı. MKİ-nin zabitlərindən olan Kermit Ruz-
vel
tin başçılığı ilə xüsusi bir dəstə İrana göndərildi. 1953-cü ilin
avqustun 21- d
ə ABŞ zabitinin (Kermit Ruzvelt) başçılığı ilə
“Ayaks”
əməliyyatı əsasında Müsəddiq baş nazir postundan kənar
edildi. Baş nazir postuna isə ingilis-amerikan siyasətinin fəal
t
ərəfdarlarından olan general Fəzlullah Zahidi əyləşdi. Məhz bun-
dan sonra neft s
ənayesinin milliləşdirilməsi prosessi dayandırıldı.
ABŞ və İngiltərə ilə diplomatik əlaqələr bərpa olundu və
onların əvvəlki konsessiyaları geri qaytarıldı. Beləliklə, ABŞ
Yaxın Şərq siyasətinə əsaslı surətdə İranda mövqelərini
möhk
əmləndirməklə başladı. ABŞ burada mövqelərini ilk növbədə
iqtisadi
əsaslar üzərində əsasən neft hasilatı əsasında möhkəm-
l
əndirmişdi.
ABŞ-ın xarici siyasətində İkinci Dünya müharibəsi nəticəsində
baş verən dəyişikliklər
İkinci dünya müharibəsindən sonra ABŞ dünyanın birinci
super dövl
ətinə çevrildi.
1948-ci ild
ə ABŞ-ın dünya sənaye məhsulunun 55%-ni
verirdi. O, d
ünyanın iqtisadi cəhətdən ən güclü dövləti oldu. Bu
dövrd
ə ABŞ dünya hegemonluğu uğrunda mübarizəni genişlən-
dir
di. ABŞ-SSRİ ziddiyyətləri kəskinləşdi. Qütbləşmə yarandı.
SSRİ-yə qarşı planlar tərtib edildi. Çörçilin Fultondakı çıxışı ilə
soyuq müharib
ənin əsası qoyuldu. Corc Kennan “Çəkindirmə”
doktrinasını irəli sürdü ki, bu doktrina SSRİ-yə qarşı çevrilmişdi.
1947-ci ild
ə ABŞ xarici siyasətinin strateji xətti işlənib
hazırlandı. Trumen doktrinası beynəlxalq münasibətlər tarixində
yeni m
ərhələnin başlanğıcını qoymuş oldu. Bu doktrinanın əsas
m
əzmunu aşatıdakı kimi idi.
119
Trumen doktrinası
Bu doktrina ABŞ prezidenti Harri Trumen tərəfindən İkinci
Dünya müharib
əsindən sonra 1947 – ci ilin martın 12 – də açıq
s
əslənmişdir. Onun əsasını ABŞ – ın SSRİ – yə qarşı yönəldilmiş
“ç
əkindirmə siyasəti” təşkil edirdi. Bu doktrina ABŞ – ın dünyada
siyasi – iqtisadi heg
emonluğunun zəruriliyi uğrunda mübarizəsini
əks etdirirdi.
Doktrinanın hazırlanmasında Corc Kennan, Allen Dalles, Poy
Henderson, D.Aceson v
ə başqaları iştirak etmişlər.
1947 –
ci ilin martın 12 – də Harri Trumenin Konqresin
iclasında nitqinin mətni belə idi: “Situasiyanın ciddiliyi, dünyada
bu günkü v
əziyyət Konqresin birləşmiş sessiyası qarşısında mənim
çıxışımı tələb edir. Bizim ölkəmizin xarici siyasəti və milli
t
əhlükəsizliyi təhlükə altındadır. Mövcud situasiyanın bir aspektini
indi siz
ə təqdim edəyəcik. Bu Türkiyə və Yunanıstanla bağlıdır.
Yunan hökum
əti ABŞ – dan maliyyə və iqtisadi yardım edilməsini
xahiş etmişdir. Bu ölkədə fəaliyyət göstərən ABŞ səfirliyi və
hazırda orada olan Amerika iqtisadi missiyasının verdiyi xəbərlər
bunun doğru olduğunu təsdiq edir. Yunanıstanın azad ölkə kimi
qalması üçün ona kömək göstərilməsi son dərəcə vacibdir.
İdeal hökumətlər yoxdur. Demokratiyanın başlıca nailiyyət-
l
ərindən biri onun üzdə yerləşməsi, demokratik proseslər zamanı
yetişməsidir. Yunanıstan hökumət ideal deyil. 0,85% yunan parla-
mentinin üzvl
ərini təmsil edirlər. Bu parlamentin üzvləri keçən il-
ki seçkid
ə seçilmişlər. 692 ABŞ vətəndaşının daxil olduğu xarici
müşahidəçilər belə bir rəyə gəlmişdilər ki, bu seçkilər Yunanıstan
xalqının iradəsini ifadə edərək ədalətli olmuşdur.
Yunanıstan hökuməti xaos və ekstremizm mühitində
işləyirdi. O, səhvlər etdi. Bu ölkəyə kömək göstərmək heç də o,
dem
ək deyildir ki, ABŞ bu ölkə üçün hər şeyi dəyişdirir. Hansı ki,
bu vaxta q
ədər Yunanıstan hökuməti etmişdir və ya edir. Biz
keçmişi mühakimə etdik, indini də mühakimə edirik ki, hər hansı
ekstremist t
ədbirlər böyük dözümsüzlüyə çağırış ola bilər.
Yunanıstanın qonşusu Türkiyənin də bizim qayğımıza ehtiyacı var.
Müst
əqil və iqtisadi cəhətdən əhəmiyyətli ölkə olan gələcək Türki-
y
ənin demokratik dünya üçün vacibliyi gələcək Yunanıstandan az
120
deyil, b
əlkə də çoxdur. Türkiyədəki hazırkı şərait tam Yunanıs-
tandan f
ərqlənir. Türkiyə qonşu ölkədə olduğu kimi yoxsulluq
keçirm
əmişdir. Bütün müharibə ərzində Böyük Britaniya və ABŞ
Türkiy
əyə maddi kömək göstərmişdilər. Bununla bərabər, Türki-
y
ənin bizim köməyimizə ehtiyacı var. Bu kömək Türkiyəyə öz
ərazi bütövlüyünü saxlamaqdan ötrü, modernləşmək üçün lazımdır.
Britaniya hökum
əti bizə bildirmişdir ki, öz ölkəsinin xüsusi
ç
ətinlikləri ilə əlaqədar olaraq o, daha bundan sonra Türkiyəyə
iqtisadi v
ə maliyyə yardımı edə bilməyəcəkdir. Bu həmçinin
Yunanıstana da aiddir. Biz yeganə ölkəyik ki, bu köməyi etməyi
bacarırıq. ABŞ – ın xarici siyasətinin əsas məqsədlərindən biri
budur ki, z
əruri şərait yaradılsın ki, biz də dünyanın digər
xalqlarının, insanların həyat tərzinin qorunması imkanı qazanaq.
Çünki azad
lığa hamının ehtiyacı vardır. Bu Almaniya və
Yaponiya il
ə müharibənin həlledici səbəbi idi. Biz o ölkələr
üz
ərində qələbə çaldıq ki, o ölkələr öz iradələri və həyat tərzlərini
başqa xalqlara da qəbul etdirmək istəyirdilər.
Xalqların dinc inkişafına təminat vermək üçün ilk növbədə
onlara azadlıq lazımdır. ABŞ BMT – nin təşkilində iştirak etdi.
BMT bütün onun üzvl
ərinin azadlığını və müstəqilliyini təmin
etm
ək üçün yaradılmışdır. Biz azad millətləri, onların demokratik
t
əsisatlarını totalitar rejimlər tərəfindən edilən təcavüzə qarşı
onların milli tamlığını müdafiə etməliyik. Birbaşa və dolayı yolla
t
əcavüz bütün dünya üçün o cümlədən ABŞ üçün təhlükəli olduğu
üçün onun qarşısı mütləq alınmalıdır.
Əksər ölkələrin xalqları bu yaxınlarda onların arzusuna zidd
olaraq totalitar rejiml
ərə bağlandılar. ABŞ hökuməti dəfələrlə onla-
rı qorxudaraq məcbur etmək siyasəti əleyhinə etirazını bildirmişdir.
Polşa, Ruminya və Bolqarıstanda Yalta sazişi kobudcasına
pozulmuşdur. Mən çoxlu digər ölkələrdə buna oxşar hadisələrin
olduğunu aşkar etmək istəyirəm .
Hazırda demək olar ki, dünyadakı millətlər alternativ həyat
t
ərzləri arasında seçim etməlidirlər. Bir həyat tərzi çoxluğun idarə-
sin
ə əsaslanır və azad demokratik müəssisələrdən, azad seçkilər-
d
ən, şəxsiyyətin azadlığına təminatdan, söz, din azadlığı və siyasi
yığıncaq azadlığından fərqlənir.
121
İkinci həyat tərzi azlığın arzusuna əsaslanır, çoxluq üzərinə
zorakılıqla qoyulur. O, terror və yığıncaq, mətbuatın idarə edilmə-
si, şəxsi azadlıq üzərində təzyiqlə fərqlənir.
M
ən belə hesab edirəm ki, Birləşmiş Ştatlar xarici təzyiqlərə
v
ə ya, silahlı azlıqların təcavüzünə qarşı müqavimət göstərən azad
xalqları müdafiə edir. Mən belə hesab edirəm ki, biz xalqların
azad olunmasına kömək etməliyik ki, onlar talelərini özləri həll
etsinl
ər. Bizim köməyimiz ilk növbədə iqtisadi və maliyyə köməyi
olmalıdır.Bu kömək həmin ölkələrdə iqtisadi sabitliyə gətirib
çıxaracaq.Bu qayda ilə öz təsirini siyasi proseslərə də göstə-
r
əcəkdir. Dünya yerində dayanmır və status – kvonu saxlamaq
mümkün deyildir. Biz qüvv
ələr nisbətində dəyişikliyə və BMT–
nin Nizamnam
əsinin pozulmasına yol verə bilmərik. Xalqları
t
əcavüz və məcburetmə metodu ilə idarə etmək yol verilməzdir.
Yunan mill
ətinin tamlığı və yaşaması daha geniş perspektivə
ciddi
əhəmiyyət kəsb etdiyini anlamaq üçün xəritəyə baxmaq
kifay
ətdir. Əgər Yunanıstan silahlı azlığın nəzarəti altına düşərsə,
bu effekt ona
qonşu olan Türkiyəyə də yayıla bilər. İntizamsızlıq
v
ə anarxiya bütün Yaxın Şərqə də yayıla bilər. Bundan başqa
müst
əqil dövlət Yunanıstanın yoxa çıxması daha çox Avropanın
müharib
ələrdən sonra bərpa olunan azad ölkələrinə də təsir edə
bil
ər. Uzun zaman öz azadlığı uğrunda mübarizə aparan ölkələr
onu itirs
ələr, bu uzun bir faciə olacaq. Sərbəst təsisatların iflası və
müst
əqilliyin itirilməsi ancaq onlar üçün deyil, bütün dünya üçün
f
əlakət olardı. Biz bu çətin anda Türkiyə və Yunanıstandakı
v
əziyyətə təsir göstərməsək, bunun nəticələri həm Qərb, həm də
Şərq üçün çox uzaqlara gedə bilər.
Biz fasil
əsiz və qətiyyətli hərəkət etməliyik. Buna görə də
m
ən xahiş edirəm ki, konqres Türkiyəyə və Yunanıstana kömək
etm
ək üçün 400 milyon dollar 1948 – ci ilin iyunun 30- nadək
yardım ayırsın. Bu pula əlavə olaraq Türkiyə və Yunanıstana bu
ölk
ələrin xahişi ilə ABŞ – ın hərbi və mülki personalı göndərilsin.
Bu personal h
əm bu dövlətlərin modernləşdirilməsi vəzifəsinə
köm
ək etmək və həm də iqtisadi və maliyyə köməyindən istifadəni
müşahidə etmək məqsədini güdməli idi.
122
ABŞ İkinci Dünya müharibəsində qələbəyə 341 milyard
dollar qoymuşdur. Bu vəsait dünya azadlığı və bütün dünyada sülh
namin
ə qoyulmuşdur. Türkiyə və Yunanıstana edilən bu kömək
h
əmin vəsaitin 1/10 – ni təşkil edir. Ancaq bu sağlam fikirdir. Biz
göst
ərəcəyik ki, bizim qoyduğumuz investisiya hədər yerə get-
m
əmişdir. Totalitar rejimlər əsasında bədxassəli yoxsulluq da artır.
İnsanlarda yaxşı həyata ümid öldükdə totalitar rejimlər tam artıma
nail ola bilirl
ər. Biz insanların ümidini müdafiə etməliyik.
Dünyanın azad xalqları onların azadlığını müdafiə etmək
üçün onlara köm
ək etməyi bizdən xahiş edirlər.Əgər biz lider-
liyimizd
ə tərəddüd ediriksə, onda biz bütün dünyada sülh üçün
t
əhlükə yaratmış olarıq. Əlbəttə, bizim millətin yüksək rifahını təh-
lük
ə altında qoya bilmərik. Son hadisələr bizim qarşımızda böyük
m
əsuliyyət qoyur. Mən əminəm ki, konqres bu məsuliyyətdən
ç
əkinməyəcəkdir”.
Bu doktrina ABŞ-ın xarici siyasətində dönüş mərhələsinin
başlanması demək idi.
Yunanıstandakı vətəndaş müharibəsi, boğazlarda SSRİ-nin
h
ərbi baza yaratmaq istəyi, Yaxın Şərqdə neft amili ABŞ xarici
siyas
ətində dönüşün yaranmasına səbəb oldu. Bunların içərisində
Yaxın Şərqə münasibət xüsusi rol oynayırdı. ABŞ-ın İkinci Dünya
müharib
əsindən sonra Yaxın Şərq neftinə tələbatı artdı. Əgər 1938-
ci ild
ə ABŞ inhisarlarının payına Yaxın Şərq neftinin 14% (3,2
mln. ton)g
əliri düşürdüsə, 1951-ci ildə bu rəqəm 57,8% (56,6 mln.
ton) t
əşkil edirdi.
İkinci dünya müharibəsindən sonra ABŞ “azad dünyanın”
demokratik institutlarının əsaslarını hər cür qəsdlərdən hərtərəfli
müdafi
ə etməyi öz xarici siyasətinin əsas vəzifəsi elan etdi.
Marşall planı ortaya çıxdı. Bu planın müəllifi ABŞ-ın dövlət katibi
Marşall oldu. 1947-ci ilin iyunun 27-dən iyulun 2-dək Parisdə bu
m
əsələ ilə əlaqədar olaraq İngiltərə, Fransa və SSRİ Xarici işlər
nazirl
ər müşavirəsi keçirildi. “Xarici dövlətlərə yardım haqqında
1948-ci il qanunun” 1948-ci il aprelin 3-d
ə ABŞ konqresi
t
ərəfindən qəbul edildi. Avropanın 16 ölkəsinə 12 milyard dollar
d
əyərində yardım edildi. Bu ABŞ-ın Avropa işlərinə müdaxiləsinin
gücl
ənməsinə səbəb oldu.
123
1950-ci ild
ə “hər şeydən öncə Asiyadır!” şüarının irəli
sürüldü, dövl
ət katibi Açelson 1950-ci il yanvarın 12-də Koreya
işlərinə qarışmaq haqqında bəyanat verdi. 1950-ci il iyun ayının
25-d
ə Şimali Koreyanın Cənubi Koreyaya hücumu ilə Koreya
müharib
əsi başladı. Bu müharibə 1953-cü ilə qədər davam etdi.
ABŞ-ın Cənubi Koreyanı, SSRİ-nin isə Şimalı Koreyanı müdafiə
etm
əsi Koreyanın iki dövlətə parçalanmasına səbəb oldu.
Dostları ilə paylaş: |