SƏmayə MƏMMƏD qızı mustafayeva şƏhla müZƏFFƏR qızı qurbanova z əRİFƏ ŞAMİL qızı cavadova



Yüklə 2,8 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə23/23
tarix24.04.2017
ölçüsü2,8 Kb.
#15645
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   23

Yuqoslaviya hadis
ələri və ABŞ 
Respublikalarda hakimiyy
ətə yeni hökumətin əvvəlki federa-
siya sistemin
ə yenidən baxılması tərəfdarlarının gəlməsi ilə Yuqos-
laviyanın  parçalanması  prosesi  başlandı.  1991-ci ilin iyununda 
Xorvatiya v
ə Sloveniya özlərini müstəqil və suveren respublikalar 
elan etdil
ər. YSFR bu qərarı qeyri-qanuni hesab etdi. Sloveniyada 
yeni düz
əldilmiş  yerli hərbi hissələrlə  Yuqoslaviya Xalq Ordu-
sunun hiss
ələri arasındakı uzun sürməyən münaqişədən sonra YXO 
onun 
ərazisindən  çıxarıldı.  1991-ci  ilin  oktyabrında  Sloveniya 
ittifaq
dan  ayrıldı  və  bir çox dövlətlər, xüsusilə  ABŞ  tərəfindən 
tanındı.  Xorvatiyada isə  labüd  respublikada  yaşamaq  istəməyən 

 
273 
serbl
ərlə  xorvatlar  arasında  dərhal müharibə  dövründəki hadisə-
l
ərin təkrarlanmağa  başladı. Xorvat dövlətində  yerli  faşistlər 
“usta
şlar” serbləri  amansızcasına  təqib edirdilər. Dini amil – 
provoslav serbl
ər və  katolik  xorvatlar  arasındakı  fərq və 
düşmənçilik üzündən  münaqişə  daha da dərinləşdi.  Serblər 
Xorvatiya 
ərazisində  iki muxtar  serb  respublikasının  yarandığını 
elan etdil
ər və  gələcəkdə  Serbiyanın  tərkibinə  cəhd edəcəklərini 
bildirdil
ər. serblərlə  xorvatlar  arasındakı  hərbi  əməliyyatlar tank, 
aviasiya, artilleriyanın vasitəsi ilə aparılırdı. Bu əməliyyatda YXO 
da iştirak edirdi. 
Sloveniyanın  və  Xorvatiyanın  ardınca  Makedoniya  (1991-ci 
ilin  noyabrı)  Bosniya  və  Hersoqovina (1992-ci  ilin  yanvarı)  öz 
müst
əqilliklərini  elan etdilər. bundan sonra yerdə qalan iki respub-
lika  –  Serbiya v
ə Çernoqoriya paytaxtı Belqrad olan Yuqoslaviya 
İttifaq  Respublikasını  yaratdılar.  Makedoniyanın  ayrılması  dinc 
yolla oldu. Bosniya v
ə  Hersoqovinada isə  üç icma-serb, xorvat, 
müs
əlman  icmaları  arasında  münaqişə  başlandı.  Müsəlmanlar 
vahid dövl
ətin saxlanması uğrunda çıxış etdirdilər. Serblər Bosniya 
v
ə  Hersoqovina  Serb  respublikasını,  Xorvatlar  Herseq-Bosniya 
xor
vat  respublikasını  təşkil  etdilər. Rusiya serbləri,  ABŞ  isə  xor-
vatla
rı müdafiə edirdi. 
Amansız  xarakter  almış  silahlı  münaqişə  Xorvatiya və  Ser-
biya
nın  işə  qarışması  nəticəsində  daha da kəskinləşdi.  Müsəl-
manlarla xorvatlar birlikd
ə çıxış edirdilər. “Misilsiz müsəlman soy-
qırımı”  beynəlxalq aləmdə  böyük  əks-səda  doğurdu.  BMT-nin 
T
əhlükəsizlik  Şurası  və  Aİ  Yuqoslaviyada  vəziyyəti  normallaş-
dırmaq üçün tədbirlər gördülər. 
Buraya BMT-nin sülh m
əramlı qüvvələri göndərildi. Rusiya 
Serbiyanı müdafiə etsə də, Qərb dövlətləri, ilk növbədə ABŞ Serbi-
yanı  münaqişəsinin  günahkarı  elan etdi, ona və  Çernoqoriyaya 
qarşı bu respublikaların həyatına ağır təsir edən iqtisadi sanksiyalar 
t
ətbiq etdi. ABŞ-ın fəal müdaxiləsi ilə bölgədə sabitliyin və sülhün 
b
ərqərar  olması  üçün  1995-ci  ilin  dekabrın  17-də  Deyton sülh 
müqavil
əsi bağlandı. 
Düny
a sosializm sistemi dağılandan sonra Yuqoslaviya əsas 
münaqişə  mənbələrindən yenə  də  birinə  çevrildi. 90-cı  illərin 

 
274 
sonunda Balkanlarda yeni müharib
ə  başladı.  1998-ci ilin mart 
ayında  Kosovada  keçirilən prezident və  parlament seçkilərinin 
n
əticələrini Belqrad qəbul etmədi.  Kosovalıların  gizli  Kosovo 
azadlığı ordusu fəal hərbi döyüşlərə başladı və Qraxovats şəhərini 
işğal etdi. Şəhəri azad etmək üçün  Yuqoslaviya ordusu ağır silah 
növl
ərindən  istifadə  edərək  Kosovo  azadlıq  ordusunu  Albaniya 
s
ərhədlərinə  sıxışdırdı.  Münaqişəni  dayandırmaq  məqsədilə  Yu-
qoslaviya r
əhbərliyi ilə BMT, ATƏT, əlaqə qrupu və NATO-nun 
timsalında  beynəlxalq  birlik  arasında  danışıqlar  başlandı.  Yuqos-
laviyanın prezidenti S.Miloşeviç Kosovaya muxtariyyət statusunu 
qaytarmağa razı olduğu bildirdi. Ancaq Kosovo azadlıq ordusunun 
komandanlığı  müstəqillik tələb edirdi. NATO ölkə  ərazisinə  öz 
qoşunlarını yeritməyin zəruri olduğunu bildirərək, siyasi məsələnin 
h
əllini gələcəyə  saxlamağa  təklif  etdi.  BMT  TŞ  Yuqoslaviya  or-
dusunun at
əşi dayandırması haqqında qətnamə qəbul etdi. 1999-cu 
ilin fevral ayında Parisdə Rambuye qəsrində danışıqların “sonuncu 
m
ərhələsi” başladı. Yuqoslaviya nümayəndə heyəti təqdim olunan 
müqavil
əni imzalamaqdan imtina etdi. Albaniya nümayəndəliyi 
birt
ərəfli qaydada müqaviləni  imzaladı.  Beləliklə,  danışıqlar 
pozuldu. 1999-
cu  ilin  martın  25-nə  keçən gecə  NATO  aviasiyası 
Yuqoslaviyanın  hərbi obyektlərini  bombalamağa  başladı.  NATO 
öz mövcudluğunun əlli ili ərzində ilk dəfə BMT TŞ-nın sanksiyası 
olmadan suveren dövl
ətin  ərazisini bombardman etdi. Bu həm 
BMT v
ə  həm də  NATO nizamnaməsinə  zidd bir hərəkət idi. 
NATO-nun bu h
ərəkəti Çin və  Rusiya tərəfindən ciddi tənqid 
edildi.  Bombardmanların  başlaması  nəticəsində  yerli  əhali öz 
yaşayış yerlərini tərk etdi. Qaçqınlar dəstəsi Albaniya, Makedoniya 
v
ə Çernoqoriyada yerləşdilər.. Yuqoslaviya üzərinə 78 gün davam 
ed
ən hava hücumu nəticəsində  Belqradda 1000-ə  yaxın  hərbi və 
mülkü obyekt dağıdıldı, dinc əhalidən 2 mini öldü, 7 mini yaralan-
dı. 
H
ərbi  əməliyyatların  gedişində  dinc nizama  salma üçün 
yollar axtarılmağa başlandı. 1999-cu ilin iyununda BMT Təhlükə-
sizlik Şurasının qətnaməsinə əsasən Kosovadan serb ordusu çıxa-
rılmalı  idi.  Həmçinin NATO tərəfindən bombardmanlar dayan-
dırılmalı, ölkəyə sülhməramlı qüvvələr, o cümlədən Rusiya silahlı 

 
275 
qüvv
ələri  daxil  olmalı  idi.  Kosovo  azadlıq  ordusunun  hərbisiz-
l
əşdirilməsi  də  nəzərdə  tutulurdu. Bu qətnamənin qəbul edilməsi 
il
ə müharibə dayandırıldı. 
Kosovo faktiki olaraq Yuqoslaviyanın nəzarətindən çıxsa da, 
2008-ci il
ə  qədər orada gərgin vəziyyət qalmaqda davam edirdi. 
Ancaq 2008-
ci ilin fevralında Kosovo NATO-nun nəzarəti altında 
olan müst
əqil dövlət elan edildi. Rusiya Kosovanın müstəqilliyini 
tanımadı.  Alban  qaçqınlarının  əsas kütləsi  geri  qayıtdı.  Serblərin 
sıx yaşadığı rayonlar indiyə qədər NATO-nun sülhməramlı qüvvə-
l
ərinin güclü nəzarəti  altında  saxlanılır.  Balkanlar  yenə  də  Avro-
panın “yumşaq qarınaltısı” olmaqla bərabər, dünyanın barıt çəlləyi 
kimi yen
ə də qalır. 
Sovet hakimiyy
ətinin  əsas  institutları  zəif də  olsa, hələ  də 
qalmaqdadır.  Leninin movzeleyinin  qalması  bunu  bir  daha  sübut 
edir.  Yeni  demokratik  elitanın  siyasi  zəifliyi  Rusiyadakı  kütləvi 
miq
yaslı  iqtisadi  böhranının  daha  da  dərinləşməsinə  səbəb oldu. 
Geniş islahatlar zəruri idi ki, dövlət iqtisadiyyatdan ayrılsın. 
Bunun üçün Rusiya Q
ərb tərəfindən, xüsusilə  ABŞ-dan bö-
yük köm
ək gözləyirdi. Almaniya və  AŞ-dan bu kömək böyük 
ölçüd
ə edilsə də, iqtisadiyyatı tezliklə dirçəltmək mümkün olmadı. 
Tezlikl
ə  aydın  oldu  ki,  ABŞ-la  partnyorluq  yalan  bir  şey  imiş, 
çünki o, ABŞ üçün əlverişli olsa da, Rusiyaya ancaq itki gətirdi. 
Sovet  İttifaqının  dağılmasından  sonrakı  ilk  illərdə  səmərəli 
qlobal partnyorluq üçün n
ə obyektiv, nə də subyektiv şərtlər möv-
cud deyildi. Demokratik 
əhvali-ruhiyyəli qərbpərəstlər  lap çox 
ist
əyirdilər, lakin aza da nail ola bilmədilər. Onlar bərabər hüquqlu 
partnyorluq ist
əyirdilər. onlar ABŞ-la tezliklə kondominiuma nail 
olmaq, MDB daxilind
əki ölkələrə  hərəkət azadlığı  verməyi 
planlaşdırırdılar.  Geosiyasi  nöqteyi-nəzərindən isə  onlar  Mərkəzi 
Avropada “heç bir torpaq” fikrind
ə idilər. 
Bununla bel
ə, onların sovet tarixşünaslığına iki baxışı, qlobal 
hakimiyy
ət  baxışlarında  realizmdən  uzaqlaşmaları  iqtisadi  böh-
ranın  dərinləşməsi o demək idi ki, onlar sabit, uzunmüddətli 
demokratik Rusiyanı təşkil edə bilmədilər. 
Rus
iyanın irəli sürdüyü “Yaxın xaric” doktrinası siyasi cəhət-
d
ən  yumşaq  xarakter  daşıyırdı  və  regional iqtisadi əməkdaşlığı 

 
276 
n
əzərdə tuturdu. Onun geosiyasi məzmunu imperiya kontekstində 
idi. Rusiya
nın  bərpa olunacağına, Qərblə  strateji partnyorluq 
ed
əcəyinə, nəticədə Şərqi Avropadakı vəziyyəti nizama salacağına 
inanırdı. Digərləri isə  keçmiş  postsovet məkanında  Rusiyanın 
“müst
əsna rolunu” göstərirdilər. Rusiyanın  hakim  dairələri belə 
hesab edirdil
ər ki, Rusiya özünün maraq dairəsinə  aid olan 
regionlarda öz h
ərbi hissələrini saxlamalıdır. “İzvestiya” qəzetinin 
1994-cü il
ə  8  aprel  sayında  göstərilirdi  ki,  Rusiya  bu  yaxınlarda 
müst
əqillik  əldə  etmiş  ölkələrin  ərazisində  özünün 28 hərbi 
bazasını  yerləşdirmişdir.  Rusiyanın  birləşmiş  hərbi  qruplaşmaları 
Kalinqrad vilay
ətində, Moldova, Krım, Ermənistan, Tacikistan və 
Kuril  adalarında  yerləşdirilmişdir  ki,  diqqətlə  xəritəyə  baxsaq, 
bunun keçmiş SSRİ-nin sərhədləri daxilində olduğunu görərik. 
1995-
ci ilin sentyabrında Yeltsin RF-nin MDB-yə münasibəti 
il
ə  bağlı  rəsmi sənəd qəbul etdi. Orada göstərilirdi ki, MDB-nə 
münasib
ətdə  Rusiyanın  siyasətinin  başlıca  vəzifəsi iqtisadi və 
siyasi c
əhətdən  inteqrasiya  olunmuş  dövlətlər birliyini təşkil 
etm
əkdir.  Dünya  birliyində  Rusiyanın  konsildasiyası  postsovet 
m
əkanında  dövlətlərarası  iqtisadi  və  siyasi münasibətlərin yeni 
sisteminin  formalaşmasında  onun  güc  rolunda  çıxış  etməsinə 
imkan ver
əcəkdir. 
Ukraynanın öz müstəqilliyini saxlaması tezliklə Qərb tərəfin-
d
ən müdafiə  edilməyə  başladı.  Baxmayaraq  ki,  əvvəllər Qərb, 
xüsusil
ə  ABŞ  geosiyasi  nöqteyi-nəzərdən çox mühüm olan 
müst
əqil Ukrayna dövlətinin  mövcudluğunun  əhəmiyyətini  başa 
düşməkdə gecikdilər, lakin 90-cı illərin ortalarında onlar artıq müs-
t
əqil Kiyevin möhkəm tərəfdarlarına  çevrildilər. 1996-cı  ilin 
iyulun
da ABŞ-ın müdafiə naziri elan etdi ki, “Mən bütün Avropa-
nın  sabit  və  təhlükəsizliyi  üçün  Ukraynanın  mövcudluğunun 
əhəmiyyətini əvvəlcədən qiymətləndirməyi bacarmamışam”. 
1996-
cı  ilin  sentyabrında  isə  Almaniyanın  kansleri  əvvəllər 
Yeltsini q
əti dəstəkləməsinə baxmayaraq bildirirdi ki, “Ukraynanın 
Avropada möhk
əm  yer  tutduğunu  artıq  heç  kim  şübhə  altına  ala 
bilm
əz...Artıq  heç  kim  Ukraynanın  ərazi bütövlüyünü və 
müst
əqilliyini poza bilməz”.  Artıq  bu  dövrdə  ABŞ-Ukrayna 
münasib
ətlərini “strateji partnyorluq”da hesab etmək  olardı. 

 
277 
Rusiyanın  isə  Ukraynasız  imperiyanı  yenidən bərpa etməsi, 
aydındır  ki,  qeyri-mümkün  idi.  Ukraynasız  Rusiya  bəlkə  də, 
imperiya yarada bil
ər, lakin bu imperiya daha çox “Asiya tipli” və 
daha çox Avropa dövl
ətlərindən uzaqda olan bir imperiya olacaq 
idi. 
Bundan  başqa,  Avroasiyalılıq  ideyası  Orta  Asiyanın  yenicə 
müst
əqillik qazanmış dövlətlərinin vətəndaşları üçün də o qədər də 
c
əlbedici deyildir. Lakin onlardan bəziləri Moskva ilə  ittifaq 
t
ərəfdarıdır.  Özbəkistan  xüsusi  inadkarlıq  göstərərək MDB-nin 
mill
ətlər fövqündə təşkilinə və Rusiyanın MDB-nin güclənməsinə 
yön
əldilmiş  təşəbbüsünə  qarşı  çıxan  Ukraynanı  dəstəkləyirdi. 
MDB-nin dig
ər üzvləri də Moskvanın fikirlərinə narazılıqla yana-
şır,  Ukrayna  və  Özbəkistan  ətrafında  daha  çox  qruplaşırdılar  ki, 
Moskvanın  təzyiqinə  davam gətirsinlər. Etnik nöqteyi-nəzərindən 
Orta  Asiya  respublikaları  ilə  yaxın  olan  Qazaxıstanın  da  kiril 
əlifbasından  latın  əlifbasına  keçməsi  onun  Moskvanın  yeritdiyi  
x
ətlə razı olmaması əlamətlərindən biri idi. Beləliklə, 90-cı illərin 
ortalarında  Rusiyanın  MDB-dən siyasi inteqrasiya üçün bir alət 
kimi istifad
ə  etmək cəhdləri Özbəkistan, Türkmənistan, Azərbay-
can, b
əzən də Qazaxıstan, Gürcüstan, Moldovanın da daxil olduğu 
qeyri-r
əsmi  formalaşmaqda  olan  Ukrayna  bloku  tərəfindən puça 
çıxdı. Ukraynanın inadkarlığı, heç olmasa məhdud şəkildə iqtisadi 
inteqrasiyadan imtina etm
əsi  əməli cəhətdən  “Slavyan  ittifaqı” 
anlayışını da məhv etdi. Ukrayna suveren dövlət olduqdan sonra bu 
anlayış geosiyasi cəhətdən əhəmiyyətini itirdi. 
Bel
əliklə,  Rusiyanın  siyasi  cəhətdən kifayət qədər güclü 
olmaması,  iqtisadiyyatının  geriliyi  ona  yeni  dövlətləri özünə  cəlb 
etm
əyə imkan vermədi. əksinə Rusiyanın təzyiqi onların Qərb döv-
l
ətləri ilə  əlaqələrinin  inkişafına  kömək etdi. Rusiya NATO-nun 
genişləndiyini  gördükdə  onu yeni hərbi blok yaratmaqla hədə-
l
ədikdə dərhal ona sual verilirdi ki, kimlə yaradılacaq bu blok? Çox 
q
əmli bir cavab verildi ki, olsa-olsa ancaq Belarusiya və Tacikistan 
bu blokun üzvü olar. 
“Keçmiş postsvovet məkanında olan yeni dövlətlərin iqtisadi 
inteqrasiyaya  razı  olmamalarının  əsas səbəbi onun siyasi nəticə-
l
ərindən ehtiyat etmələri ilə bilavasitə bağlı idi. Beləliklə, Rusiya 

 
278 
üçün “yaxın xaric” ləhcəsi geosiyasi qərar deyil, geosiyasi yanlışlıq 
rolunu oynadı. 
1996-
cı  ilin  əvvəllərində  Yeltsin Qərb  meylli  xarici  işlər 
naziri Kozerevi v
əzifəsindən azad etdi və  həmin vəzifəyə  daha 
t
əcrübəli, ortodoksal mövqeli Yevgeni Primakovu təyin etdi. Bir 
çox siyas
ətçilər belə hesab edirdilər ki, bu yeni “antihegemoniya” 
koalisiyasının təşkili cəhdlərini gücləndirəcək. Bu məsələdə Rusiya 
ən çox Çin və İrana ümid edirdi. Lakin ancaq nəzəriyyədə nəticə 
alındı,əməli isə heç bir addım atılmadı. Əlbəttə dünyanın ən böyük 
slavyan dövl
əti,  dünyanın  hərbi cəhətdən güclü islam dövləti, 
əhalisinə görə dünyanın ən böyük Asiya dövləti ilə belə bir ittifa-
qın yaradılmasına cəhdlər edildi. Əslində həm Rusiya, həm Çinin 
siyasi  elitası  ABŞ-ın  dünyada  hegemonluq  siyasətindən  narazı 
idil
ər. 1996-cı ilin əvvəllərində Yeltsin Çinə səfər etdi və Pekində 
imzalanan b
əyannamədə  qlobal “hecemonluq” meyli mühakimə 
edilir, h
ər iki dövlət ABŞ-ı qarşı bir ititfaqda çıxış edirdilər. 
1996-
cı  ilin  dekabrında  Çinin  baş  naziri  Li  Pen  Moskvaya 
r
əsmi səfər etdi. Hər iki dövlət təsdiq etdilər ki, dünyadakı mövcud 
beyn
əlxalq sistemin əleyhinədirlər.  Onlar  ABŞ-ın  dünyada 
“dominat” rolunda  çıxış etməsinə qarşı çıxırdılar. Onlar həmçinin 
birg
ə alyans təşkil etmək işini sürətləndirməyi vacib hesab etdilər. 
bu  alyans  ABŞ-ın  NATO-nu  genişləndirmək xəttinə  qarşı  təşkil 
edilm
əli idi. lakin bu o halda  mümkün  idi  ki,  ABŞ  Çin  ilə  İran 
arasında antoqonizm yaratmasın. Məhz 1995-1996-cı illərdə ABŞ-
ın  xarici  siyasətinin  əsas vəzifələrindən biri Tehran ilə  Pekin 
arasında ziddiyyət yaratmaqdan ibarət idi. Eyni zamanda nə İran, 
n
ə Çin zəif və qeyri-sabit Rusiya ilə strateji cəhətdən öz talelərini 
bağlamağa  hazır  deyildilər. Hər iki dövlət  başa  düşürdülər ki, 
ist
ənilən koalisiya daha inkişaf etmiş dövlətlərin təhlükəsi altında 
qala bil
ərdi. Həmçinin bu alyansın təşkil edilməsi həm Rusiyaya, 
h
əm də Çinə olan investisiya axınını azalda bilərdi. Həmçinin bu 
dövl
ətlər Qərbin kapital və  texnologiyasından  kənarlaşdırıla 
bil
ərdilər ki, bu da  onların iqtisadi inkişafını ləngidə bilərdi. 
Rusiya  ancaq  genişlənən Avropa ilə  eksnansionist Çin 
arasında bufer rolunu oynayan vəziyyətdə idi. 

 
279 
Rusiyanın  Ukrayna  ilə  əlaqədar rolunu belə  izah eitmək 
olar
dı  ki,  Ukrayna  Avroasiya  şahmat  lövhəsində  yeni və  mühüm 
dövl
ətlərdən biridir, geosiyasi mərkəzdir. Ona görə ki, o müstəqil 
dövl
ət kimi mövcud olduğu gündən Rusiyada dəyişiklik edilməsinə 
köm
ək edirdi.  Ukraynasız  Rusiya  Avroasiya  imperiyası  ola 
bilm
əzdi.  Ukraynasız  Rusiya  imperiya  statusu  uğrunda  mübarizə 
apara bil
ər, lakin onda ancaq Asiya imperiya dövləti kimi qala 
bil
ər. 
Ukraynanın itirilməsi mərkəzi geosiyasi hadisə idi, həmçinin 
SSRİ-nin dağılmasında və Rusiyanın son zəifləməsində “geosiyasi 
katalizator”  rolunu  oynadı.  Rusiyanın  Rusiya  və  ABŞ-ın  kamil 
partnyorluq  v
ə dünyanı birlikdə idarə etmək siyasəti irəli sürməsi 
sad
əcə bir xülyadır, çünki ABŞ heç vaxt dünyadakı hökmranlığını 
Rusiya il
ə  bölüşdürməyə  hazırlaşmır.  ABŞ  birinci  və  sonuncu 
fövq
əl dövlətdir. Ola bilsin ki, zaman gələcək ki, dünya siyasətinə 
r
əhbərlik bir dövlətin əlində mərkəzləşsin.  
Soyuq müharib
ənin  qurtarması    ABŞ-ın  “azad  dünyanın” 
lideri kimi mövqeyini 
əhəmiyyətli dərəcədə  mürəkkəbləşdirdi. 
SSRİ-nin məğlubiyyəti və dağılması artıq iki qütblü dünyanın son 
final akkordunu vurdu v
ə  ABŞ-ın  yeganə  və  həqiqətən birinci 
qlobal dövl
ət  kimi  mövcudluğunu  bir  daha  sübut  etdi.  Avroasiya 
h
əmişə olduğu kimi, ABŞ-ın siyasətində yenə də mərkəzi yer tut-
du.  Avropanı, həmçinin  dünyanın  iqtisadi  və  siyasi qüdrətinin 
əhəmiyyətli hissəsini Qərb öz əlində  saxlamaqdadır.  Dünyanın 
Şərq hissəsi, yəni Asiya da son zamanlar iqtisadi inkişafın və artan 
siyasi t
əsirin mühüm mərkəzinə  çevrilməkdədir. Bu isə  ABŞ-ın 
dünya  ağalığı  siyasətində  nəzərə  alınmalı  mühüm  cəhətlərdən 
biridir. R
əqibinin, yəni  SSRİ-nin    süqutu  ABŞ  üçün  unikal  (yəni 
nadir) v
əziyyəti yaratdı.  
ABŞ-ın  dünyada  öz  liderliyini  saxlamağın  və  genişlən-
dirm
əyin  əsas səbəbi  yeni elmi kəşflərdən hərbi məqsədlər üçün 
istifad
ə  edilməsi,  silahlı  qüvvələrə  texniki münasibətdə  rəqibsiz 
olması ilə bağlıdır. Onun informasiya texnologiyası iqtisadiyyatın 
inkişafı  üçün  həlledici  rol  oynayır.  ABŞ  texnologiyada  üstünlüyə 
gör
ə Qərbi Avropa və Yaponiya kimi rəqiblərini çox qabaqlayır. 

 
280 
Şübhəsiz, Rusiya və  Çin  ABŞ-ın  hegemonluğunu  etiraf 
etm
əyə bilməzlər. 1996-cı ilin əvvəllərində B.Yeltsin Çində rəsmi 
s
əfərdə olarkən Rusiya və Çinin dövlət başçıları öz birgə bəyanat-
larında ABŞ-ın mühüm həyati maraqlarını nüvə arsenalı ilə hədə-
l
əsə də, aydın olan budur ki, onların hər ikisi birləşsə də, bu sahədə 
ABŞ-a  qalib gələ  bilməzlər.  Bu  acı  da  olsa,  həqiqətdir. Hərbi, 
iqtisadi, texnologiya, m
ədəniyyət sahəsindəki üstünlükləri onu 
dün
yanın vahid fövqəl dövləti kimi təsdiq edir. Bu isə onun dün-
yada dominat mövqeyini 
əsaslandırır. 
Harvard siyas
ətçisi  Semyuel  P.Hantinston  yazırdı  ki, 
“Dünyanın hansı yerində ABŞ-ın rəhbərliyi olmayacaq, orada daha 
çox zorakılıq, intizamlılıq və daha az demokratiya olacaq. O yerdə 
iqtisadi  artım  da  müşahidə  edilməyəcək.  Hansı  yerdə  ki,  ABŞ 
qlobal m
əsələlərin həllinə daha çox təsir göstərir, ora əvvəlkindən 
tamamil
ə  fərqlənir.  ABŞ-ın  daimi  beynəlxalq rəhbərliyi həm 
amerikanlıların  ümumrifah  tərzi, təhlükəsizliyi və  həm də  Yer 
üzünd
ə  gələcək  azadlıq,  demokratiya,  iqtisadi  kəşflər və  beynəl-
xalq qayda-qanun, nizam-intizam üçün çox vacibdir”. 
Arvoasiya kimi yer üzünd
ə  ən böyük kontinetlərdən  inkişaf 
et
miş regionlarından birinə nəzarət edən dövlət həm Afrikaya, həm 
Q
ərb yarımkürəsinə və həm də okeanlara sahib olmuş olur. Avroa-
siyada dünya 
əhalisinin 75%-ə  qədəri  yaşayır  və  əmək ehtiyat-
larının, yeraltı və yerüstü sərvətləri xeyli hissəsi bu regionda yerlə-
şir.  Dünya  ümumi  milli  məhsulunun  60%-ə  qədəri  Avroasiyanın 
payına  düşür.  Dünya  enerji  ehtiyatlarının  ¾  hissəsi də  onun  əra-
zisind
ə  yerləşir”.  Avroasiyada  siyasi  cəhətdən aktiv və  dinamik 
olan dünya dövl
ətləri də  yerləşir.  Beləliklə, Avroasiya,  üstündə 
qlo
bal  hökmranlıq  uğrunda  mübarizəsinin  davam  etdiyi  şahmat 
lövh
əsinə  bənzəyir.  Bu  şahmat  taxtasında  Lissabondan 
Vladivostoka q
ədər “oyunlar” üçün fiqurlar yerləşdirilmişdir. 
“ABŞ-ın”  qlobal  hegemonluğunun  miqyası  böyükdür,  lakin  dərin 
deyildir. Onu daxili v
ə  xarici məhdudiyyətlər dərinləşməyə 
qoymur. Geostrateji t
əsiredici şəxs dedikdə, ilk növbədə mühüm və 
qüdr
ətli dövlətlər nəzərdə  tutulur.  Ərazisinin  kiçikliyinə  və 
əhalisinin  azlığına  baxmayaraq Azərbaycan özünün böyük enerji 
ehtiyatları ilə geosiyasi planda mühüm əhəmiyyət kəsb edən əsas 

 
281 
ərazilərdəndir. Çünki Azərbaycan  Rusiya, Türkiyə,  İran 
üçbucağında,  onların  strateji  maraqlarının  toqquşduğu  bir 
müst
əvidə yerləşir. Əlbəttə neft və qaz yataqları ilə zəngin olan bu 
rayon böyük dövl
ətlərin, ilk növbədə ABŞ-ın diqqətini cəlb etməyə 
bilm
əzdi. Bu Xəzər dənizi və Orta Asiyanın sərvətlərini sovurmaq 
yolunu saxlayan bir tıxacdır. Əgər Azərbaycan Moskvanın nəzarəti 
altında  olardısa,  Orta Asiya respublikalarının  dövlət müstəqilliyi 
heç bir 
əhəmiyyət kəsb etməzdi. Azərbaycanın xüsusi, son dərəcə 
əhəmiyyətli neft ehtiyatları Rusiyanın nəzarətinə tabe edilərdisə, o 
ölk
ələrin müstəqillikləri  sıfıra  enmiş  olardı.  Rusiyanın  nəzarəti 
altında  olmayan  ərazilərdən keçməyən neft kəmərləri ilə  Qərbə 
birl
əşən müstəqil Azərbaycan,  həm də  Orta  Asiyanın  qabaqcıl 
enerji  istehsalı  iqtisadiyyatı  və  enerji sərvətləri ilə  zəngin olan 
respublikaları üçün iri magistraldır. Gələcək Azərbaycanın və Orta 
Asiyanın da taleyi onun nə dərəcədə Ukrayna kimi Rusiyanın təsiri 
altında olub-olmamasından çox asılı olacaqdır. 
Türkiy
ə və İran ilk növbədə mühüm geosiyasi mərkəzlərdir. 
Türkiy
ə  Qara dəniz regionunun sabitləşməsində  əsas  rol  oynayır. 
Oradan Aralıq dənizinə çıxan yola nəzarət edir, Qafqazda Rusiya 
il
ə  bərabər nüfuza malikdir, islam fundamentalizmindən də  yeri 
g
əldikdə  istifadə  edir, NATO-nun üzvlərindən  biridir. Türkiyədə 
sabitliyin pozulması Cənubi Balkan xalqlarına böyük azadlıq verdi. 
Eyni zamanda Qafqaz respublikalarında öz nəzarətini bərpa etmək 
üçün Rusiya yenid
ən cəhdlərini artırmağa çalışmasına baxmayaraq 
Türkiy
ə Orta Asiyada yeni siyasi müxtəlifliyin sabitləşməsinə dəs-
t
ək göstərir. Həmçinin  İran  Trans  körfəzinin  Şərq sahilində  do-
minat rolunda çıxış edir. Baxmayaraq ki, onunla ABŞ arasında bu 
gün  düşmənçilik  mövcuddur,  İran  yenə  də  ABŞ-ın  bu  regiondakı 
maraq
larına  mane  ola  biləcək  Rusiyanın  istənilən gələcək təh-
lük
əsinin qabağını almaq üçün hasar rolunu oynayır. 
ABŞ-ın  Avroasiya  problemi  ilə  əlaqədar  beş  əsas məsələ 
mey
dana  çıxır  ki,  bunlar  hansı  Avropanın  Amerika  üçün  uyğun 
olması,  ABŞ-ın  maraqlarına  cavab  verən  Rusiyanın  necə  olması, 
v
ə bunun üçün nə etmək lazım olduğu, əsas təhlükəni minimuma 
endirm
ək  üçün  Avropada  yeni  bir  “Balkan”ın  meydana  gəlməsi 
üçün  ABŞ-ın  nə  etməli  olması,  Çinin  Uzaq  Şərqdə  hə  kimi rol 

 
282 
oynayacağı  və  bunun nəticələrinin  ABŞ  və  Yaponiya üçün necə 
olacağı,  ABŞ-ın  maraqları  üçün  təhlükə  təşkil  edən Avroasiya 
koalisiyasının imkanlarını aşkara çıxarmaqdır. 
ABŞ-da vahid Avropanın təşkil edilməsi tərəfdarı olduqlarını 
h
əmişə elan etsələr də, bu ancaq sadəcə ritorikadır. Çünki heç vaxt 
Vaşinqton,  məsələn,  Yaxın  Şərqdə  hökmranlığını  heç  kimlə 
bölüşmək  arzusunda  deyildir.  Avropanın  özündə  Vaşinqton  heç 
vaxt Londonun t
əcridçilik mövqeyinin əleyhinə  çıxmamışdır. 
H
əqiqi vahid Avropanın təşkilinin əsas şərtlərindən biri də NATO-
nun quruluşunda və fəaliyyətində mühüm dəyişikliklər edilməsidir. 
NATO  hazırda  təkcə  Avropanın  işlərində  ABŞ-ın  təsirini həyata 
keçir
ən başlıca mexanizm deyildir. Kritik hesab olunan hadisələrdə 
ABŞ hərbçilərinin iştirak etməsi də artıq faktdır. Hazırda, NATO-
da  ABŞ  hakim,  onun  digər  üzvləri isə  vassal vəziyyətindədir. 
Vahid Avropa o zaman mümkün ola bil
ər ki, NATO-da bərabər 
partnyorluq t
əmin edilsin. 
Rusiyanın strateji cəhətdən təhlili açıqca bildirir ki, Moskva 
SSRİ  tərkibində  olmuş  keçmiş  Sovet  respublikalarına,  onlar  indi 
imperiyanın tərkibinə daxil olmasalar da, öz geosiyasi ərazisi kimi 
baxır.  Kreml  yeni  təşkil  edilmiş  dövlətlərin  ərazilərində  öz hərbi 
iştirakını  saxlamağa  çalışır.  Abxaziyadakı  seperativ    hərəkatdan 
istifad
ə edərək Rusiya Gürcüstanda öz hərbi bazasını yaratdı. Er-
m
ənistan torpaqlarında  özünün  hərbi  iştirakını  qanunlaşdırdı. 
Qazaxıstana siyasi və maliyyə təzyiqi göstərdi ki, onun ərazisində 
h
ərbi  bazalarının  yaradılmasına  nail  olsun.  Tacikistanda  başlanan 
v
ətəndaş müharibəsi onun ərazisində öz qoşunlarını yerləşdirməyə 
ona imkan verdi. 
Moskvanın məqsədlərindən biri Orta Asiya respublikalarının 
suverenlikl
ərini məhdudlaşdırmaq və gələcəkdə onları MDB xətti 
il
ə  özündən  asılı  vəziyyətə  salmaqdır.  Bu  məqsədə  çatmaq üçün 
Rusiya yeni dövl
ətlərin özünün  xüsusi  Silahlı  Qüvvələri olmaq 
fikrind
ən daşındırmağa çalışır, onları öz doğma dillərindən imtina 
etdirm
ək istəyir,  birbaşa  Səudiyyə  Ərəbistanı  və  Aralıq  dənizinə 
çıxan yeni boru kəmərinin çəkilməsinə qarşı çıxır və xarici dünya 
il
ə  sıx  əlaqəsinə  mane  olmağa  çalışır.  Bu  siyasət  uğurla  aparılır. 
Rusiya ist
əyir  ki,  bu  respublikaların  xarici  əlaqələrində  dominat 

 
283 
rolunda çıxış etsin, gəlirlərin bölüşdürülməsində isə həlledici səsə 
malik  olsun.  Əslində  Orta Asiya ölkələrinə  və  Qafqaza  qarşı 
Rusiyanın  siyasəti  Afrikanın  fransız  dilində  danışan  ölkələrinə 
Fransanın münasibətini xatırladır. 
Əgər Rusiyanın bərpası regionda maksimum dərəcədə siyasi 
v
ə  iqtisadi nüfuzu gücləndirəcək ümumi məqsədə  xidmət edirsə, 
ancaq MDB-nin möhk
əmləndirilməsi Azərbaycan və Qazaxıstanın 
siyasi c
əhətdən  Moskvanın  ilk  növbədə  siyasi obyektlərinə  tabe 
edilm
əsi ilə nəticələnə bilər. Rusiyanın siyasi əks-hücumu müsbət 
n
əticə  verə  bilər.  Moskvanın    məqsədlərindən biri də  regionların 
coğrafi hasarlarını aradan qaldırmaqdır. 
Az
ərbaycan Rusiya üçün prioritet məqsəd  olaraq  qalır. 
Az
ərbaycanın  tabe  edilməsi  Orta  Asiyanı  Qərbdən, xüsusilə  Tür-
kiy
ədən qoparda bilər. Həmçinin Rusiyanın əsas halqalarından biri 
hesab etdiyi, h
ələ ümidini itirmədiyi Özbəkistan və Türkmənistana 
t
əsir göstərməsi üçün bu  əlverişlidir.  Xəzər dənizində  quyuların 
qazılmasına konsensiya vermək haqqında razılıq əslində ancaq bir 
m
əqsədə xidmət edir ki, Bakı Moskvanın arzularına cavab verməyə 
m
əcbur  edilsin.  Qazaxıstanın  özünün  də  etnik tərkibi Rusiya ilə 
münasib
ətləri kəskinləşdirməyə imkan  vermir. Moskva heç də Qa-
za
xıstanın  ona  sərhəd olan Çinlə  yaxınlaşması  ilə  barışa  bilməz. 
Ola bilsin ki, Rusiyanın nəzarəti altında Qazaxıstan Qırğızıstan və 
Tacikistana  açıq  şəkildə  təzyiqini  artırsın.  Rusiyanın  “Avrasiya 
Balkanı”  adlanan  Orta  Asiyada  öz  mövqeyini  möhkəmləndirmək 
başlıca məqsədlərindən biridir. 
Gürcüstan v
ə  Ermənistan öz xarici siyasətlərində  daha çox 
Avropaya  qovuşmaq  istəyirlər.  Orta  Asiya  respublikalarının  və 
Az
ərbaycanın  təbii sərvətləri  hesabına  bu  bölgəyə  qoyulan  ABŞ, 
Avropa, Yapon, Koreya kapitalından yararlanaraq onların köməyi 
il
ə öz iqtisadi inkişaflarını sürətləndirmək siyasəti yeridirlər. 
Az
ərbaycan Türkiyə və ABŞ-la daha çox hesablaşaraq nəinki 
Rusiyanın  onun  ərazisində  hərbi bazalar yerləşdirməsi təklifini 
q
əbul etmədi, həm də  açıqcasına  Rusiyanın  Qara dəniz liman-
larından  vahid  neft  kəməri çəkmək  haqqındakı  təklifini də  rədd 
etdi. Az
ərbaycan 1999-cu ilin noyabrında Gürcüstan və Türkiyənin 

 
284 
ərazisindən keçən ABŞ-ın da dəstəklədiyi Bakı-Ceyhan-Tbilisi neft 
ixrac boru k
əmərinin çəkilməsi haqqında müqavilə imzaladı.  
2004-cü ild
ən  Bakı  nefti  xaricə  axmağa  başladı.  Keçmiş 
“İpək yolu”nun bərpası  isə  Azərbaycanın  strateji  əhəmiyyətini 
daha da artırdı. Cənubdan İran vasitəsilə boru kəmərinin çəkilməsi 
n
əzərdə  tutulsa  da,  mümkün  olmadı.  Çünki  onu  ABŞ 
kampaniy
aları  maliyyələşdirməli idilər.  Lakin  ABŞ  İranla  hər 
hansı  bir  müqaviləyə  maliyyə  embarqosu  qoyduğuna  görə  bu 
k
əmərin çəkilişini də maliyyələşdirməkdən imtina etdi. 
1995-ci ild
ə  Türkmənistanı  İranla  birləşdirən dəmiryolunun 
açılması  Orta  Asiyanın  Avropa ilə  ticarətinə  imkan verdi. Rusi-
yanın  ərazisindən keçmədən də  Orta  Asiya  respublikaları  artıq 
dünya il
ə  ticarət etmək  imkanı  qazandılar.  Özbəkistan  da 
Rusiyanın  “inteqrasiya”  tərəfinə  qarşı  bütün  gücü  ilə  müxalifətdə 
dayanırdı. 
1996-
cı  ilin  avqustunda  Özbəkistanın  xarici  işlər naziri 
birm
ənalı  qeyd  etmişdir  ki,  “Özbəkistan MDB-nin millətlər-üstü 
institutlarının  təşkilinin  qəti  əleyhinədir, çünki bundan gələcəkdə 
m
ərkəzi idarəetmə  vasitəsi” səviyyəsində  istifadə  edilə  bilər. 
Özb
əkistanın  bu  millətçi mövqeyi dərhal Rusiya mətbuatında 
Özb
əkistanın ünvanına kəskin tənqidlə qarşılandı. Mətbuat yazırdı 
ki, MDB daxilind
ə  hətta  gömrük  ittifaqına  da  daxil  olmaması 
onların  millətçi antirus siyasəti yeritmələrindən xəbər verir. ABŞ 
üçün  Asiya  regionunda  Rusiyanın zəiflədilməsi siyasi xətti 
yeridilirdi
. Bu mövqe ABŞ üçün xoşagələn idi. 
H
ətta  Qazaxıstan  da  Rusiyanın  təzyiqinə  cavab olaraq öz 
t
əbii sərvətlərinin axını üçün Rusiya ərazisindən keçməyən yollar 
axtarırdı. Həmin regiona və  Azərbaycana külli miqdarda xarici 
kapital  qoyuluşu  Rusiyanın  maliyyə  imkanlarını  məhdudlaşdırır, 
onu qlobal iqtisadi t
əzyiq göstərməkdən  açıqca  kənarda qoyurdu. 
Rusiya il
ə əlaqədar təhlükədən ehtiyat edərək Orta Asiya dövlətləri 
daha sıx regional əməkdaşlığı inkişaf etdirmək istəyirlər. 
Bir  faktı  da  yaddan  çıxarmaq  olmaz  ki,  Qazaxıstan, 
Özb
əkistan və Türkmənistan prezidentləri arasında isti münasibətin 
olmamasından  Moskva  onları  bir-biri ilə  toqquşdurmaq  üçün 

 
285 
m
əharətlə  istifadə  edir. Ancaq 90-cı  illərin  ortalarında  onlar  öz 
s
əhvlərini başa düşməyə başladılar.  
Ən vacib nüanslardan biri də MDB daxilindəki Ukrayna ilə 
Özb
əkistan, Türkmənistan və Gürcüstan arasında hərbi əməkdaşlıq 
haq
qında  müqavilənin  bağlaması  idi.  Ukrayna  və  Özbəkistanın 
nümun
əsində Rusiyaya müəyyən dərəcədə simpatiyaları olan digər 
respublikaların  liderləri  ilə  də  artıq  Moskvanın  mərkəzləşdirmə 
c
əhdlərinə  qarşı  çıxmağa  başladılar.  Moskva  o  zaman  daha  da 
p
ərişan  oldu  ki,  1996-cı  ilin  sentyabrında  Gürcüstan  prezidenti 
E.Şverdnadze və  Özbəkistan prezidenti Nursultan Nazarbayev 
bildirdil
ər ki, əgər  onların  müstəqilliyi təhlükə  altında  olarsa, 
respublikalar MDB-ni t
ərk edəcəklər. 
MDB-y
ə  qarşı  Orta  Asiya  respublikaları  və  Azərbaycan öz 
f
əaliyyətlərini iqtisadi əməkdaşlıq təşkilatı səviyyəsinə qaldırdılar. 
Moskva açıq şəkildə bu təşəbbüslərə qarşı çıxdı. Türkiyə daha çox, 
İran isə bir qədər bu respublikalarla əlaqələri inkişaf etdirsə də, heç 
biri, etiraf etm
ək  lazımdır  ki,  Rusiyanı  bu  regionlara  təsirdən 
m
əhrum etmək imkanına malik deyildilər. Onlar ancaq çalışırlar ki, 
bu r
espublikaların  keçmiş  sahibləri,  indiki  şimal  qonşuları  ilə 
yenid
ən  inteqrasiya  olunmasınlar.  Bu  da,  şübhəsiz, regionun 
g
ələcəyinin geosiyasi açıqlığını saxlamağa kömək edir. 
ABŞ üçün geostrateji nəticələr aydındır. Amerika çox uzaqda 
yerl
əşir.  Bu  isə  onun  Avrasiyanın  bu  regionunda  dominat  roluna 
bir q
ədər maneə törədir. Lakin digər tərəfdən, bu teatrda baş verən 
hadis
ələrə  müdaxilə  etmək üçün o son dərəcə  güclüdür.  Maraqlı 
c
əhət budur ki, bu regionun bütün dövlətləri də  onların  yaşaması 
üçün  ABŞ-ın  bu  regionda  iştirakını  zəruri hesab edirlər. Rusiya 
ABŞ-ı  bu  regiona  müdaxilədən kənarlaşdırmaq  və  əvvəlki 
mövqeyini b
ərpa etmək üçün hələlik çox zəifdir. Hadisələrin 
g
ələcək inkişafından çox şey asılı ola bilər. Çin kifayət qədər güclü 
olsa da, Rusiyadan ehtiyat ed
ərək bu regionun hadisələrində iştirak 
etm
əkdən çəkinir. Buradan belə bir nəticə çıxır ki, heç bir dövlət 
bu geosiyasi 
əraziyə  nəzarət edə  bilməsin, dünya ictimaiyyəti isə 
bu regiona maliyy
ə-iqtisadi dəstək göstərsin.  Bununla  yanaşı, 
Rusiyanı  regiondan  kənarlaşdırmaq  arzu  edilən deyil, çünki bu 
Rusiya il
ə  yeni dövlətlər  arasındakı  ziddiyyətləri daha da 

 
286 
gücl
əndirə bilər. Həqiqət budur ki, regionun inkişafında Rusiyanın 
partnyor kimi f
əal iqtisadi inkişafı bu zonanın siyasi sabitliyi üçün 
çox vacibdir. 
Ukr
ayna respublikasının prezidenti Z.Kuçmanın rəhbərliyi ilə 
2004-
cü  ilin  dekabrın  27-də  keçirilən Milli Təhlükəsizlik və 
müdafi
ə Sovetinin iclasında ölkənin NATO-ya daxil olması bəyə-
nildi v
ə göstərildi ki, Avropanın kollektiv təhlükəsizlik sistemində 
iştirak  üçün  bu  qurumun  üzvü  olmaq  lazımdır.  Qərbin  inkişaf 
etmiş, ölkələri ilə əlaqələri inkişaf etdirməyk təklifini 1997-ci ildə 
ölk
ə  əhalisinin cəmi 13,8%-i dəstəkləyirdi.  Krımda  isə  əhalinin 
əksəriyyəti NATO-nu təcavüzkar blok hesab edirdi. Yeni tarixi 
dövrd
ə  həqiqətən NATO beynəlxalq  hüquq  qaydalarını  tez-tez 
pozur. M
əsələn,  onun  Yuqoslaviyadakı  hərbi  əməliyyatları,  Belq-
radı bombardman etməsi, Serbiyada minlərlə dinc sakini öldürməsi 
buna  sübutdur.  Burada  heç  bir  Avropanın  təhlükəsizliyi məsələ-
sind
ən bu mənada söhbət gedə bilməz. 
Hazırki  dövrdə  Şimali  Atlantika  alyansı  ölkələrinin liderləri 
xüsusil
ə 2001-ci ilin 11 sentyabr hadisələrindən sonra “beynəlxalq 
terrorizm
ə” və  islam fundamentalizminə  qarşı  total  müharibəyə 
başladıqlarını  elan etdirlər.  Bu müharibədə  isə NATO bloku əsas 
instrument  rolunu  oynamalı  idi.  Terrorizmlə  müharibə  vacib olsa 
da, lakin h
ər hansı bir bəhanədən istifadə edib hər hansı təcavüzə 
başlamaq beynəlxalq hüquq normalarını tam ziddir. Ukrayna elan 
etdiyi dövl
ət  neytrallığına  və  bloklara    qoşulmamaq  statusunu 
pozur, heç bir z
ərurət  olmadan  öz  xalqın  dünyada  baş  verən 
münaqişələrdə iştiraka cəlb edir. Ukrayna liderləri belə bir fikir də 
ir
əli sürürlər ki, guya NATO bloku Rusiya ilə  yaxınlaşır,  bu  da 
Ukraynanın bu blokda iştirakına yol açır. 
Rusiya  özünün  hazırkı  bütün  xoşagəlməz  hallarına  baxma-
yaraq 
əvvəlki kimi yenə də böyük ölkə olaraq qalır, dünyada ikinci 
nüv
ə ehtiyatına malik olan ölkədir. O, dünyada baş verən geosiyasi 
münasib
ətlərin bütün spektrlərinə  nüfuzedici təsirini saxlamaq-
dadır.  NATO  ilə  Rusiya  arasında  “19+1”  formulu  üzrə  saziş  rus 
diplomatiyasının  çox  böyük  uğuru  hesab  edilə  bilər. çünki bu, 

əyyən dərəcədə  alyansın  fəaliyyətini  bitərəfləşdirməyə,  silahlı 
qüvv
ələrin, digər təhlükəsizlik  institutların  modernləşdirilməsinə 

 
287 
xidm
ət edir. Lakin Ukraynanın NATO-ya girmək istəyinə gəlincə, 
dem
ək lazımdır ki, bu böyük şahmat lövhəsindəki böyük fiqurların 
oyununda  piyadaların  vəziyyətinə  bənzəyir. Ukrayna dövləti 
“Avropaya yol” prinsipini 
əsas  götürür.  Lakin  Avropanın  ziyalı 
t
əbəqəsi özlərinin vətənlərini Köhnə  dünya  adlandırırlar.  Hazırkı 
dövrd
ə Ukraynanın NATO-ya girməsi ölkənin inkişafının ənənəvi 
hüququ v
ə  mənəvi prinsiplərinin  pozulması,  öz  vətəndaşlarının 
ümumi r
əyinin nəzərə alınmaması, onun yeni qlobal münaqişələrə 
c
əlb edilməsi, ölkənin siyasi müstəqililyinin itirilməsinə  doğru 
gedilm
əsi, ölkədaxili parçalanmasının güclənməsi deməkdir. 

 
288 
V
.ABŞ və Ərəb ölkələri 2011-ci ildə 
2011-ci ilin fevral-
martında  Misirdə  Hüsnü  Mübarək 
hakimiyyətinə  qarşı  çevrilən  hərəkat  ABŞ  başda  olmaqla  böyük 
dövlətlər tərəfindən dəstəkləndi. Bu hərəkat sonda qələbə çaldı və 
Hüsnü  Mübarək  30  illik  hakimiyyətindən  əl  çəkməli  oldu. 
“Müsəlman  qardaşları  cəmiyyəti”nin  rəhbərlik  etdiyi  belə 
hərəkatlar digər ərəb ölkələrində - Tunisdə, Yəməndə, Suriyada da 
baş  verdi.  Bu  hərəkatların  hamısı  mövcud  quruluşa  qarşı 
çevrilmişdi.  Nəticədə  Suriyada  fövqəladə  vəziyyət  ləğv  edildi. 
Digər  ölkələrdə  xalqa  bir  sıra  güzəştlər  edildi.  Bu  ölkələrdəki 
hərəkatlar liberalizmə, plüralizmə yönəlmiş hərəkatlar idi. 
Livi
ya  Afrikanın  şimalında  yerləşən  ərəb  ölkəsidir.  Ərazisinə 
görə  Afrikanın  ən  böyük  dövlətlərindən  biridir.  Liviya  Afrikada  
neft ehtiyatlarına görə birinci, qaz ehtiyatlarına görə dördüncü yeri 
tutur. 
Liviyada fevralın 17-nə kütləvi etiraz aksiyaları başladı. 
Benqazi şəhərində küçələrə çıxan minlərlə insan 1969-cu ildən 
ölkəni  idarə  edən  Liviya  Ərəb  Cümhuriyyətinin lideri, polkovnik 
Müəmmər  Qəddafinin  istefasını,  həbsdə  olan  siyasi  məhbusların 
azad  edilməsini  tələb  edirdilər.  Lakin,  Liviya  lideri  Müəmmər 
Qəddafi  Misir prezidenti Hüsnü  Mübarək  devrilməzdən  bir  həftə 
əvvəl  xalqa  müraciət  edərək  bildirmişdi  ki,  "qanuni  hakimiyyətə 
qarşı etiraz aksiyalarına dözmək niyyətində deyil". 
Əl-Bayda, Əz-Zintan şəhərində də etiraz aksiyası keçirilirdi.  
Hökumət  əleyhinə  aksiyalarla  yanaşı,  Tripoli,  Benqazi  və 
Liviya  lideri  Müəmmər  Qəddafinin  doğulduğu  Sirt  şəhərində 
hakimiyyətə dəstək xarakterli aksiyalar da keçirilməyə başladı.  
Nümayişçilər  ölkənin  şərqindəki  Əl-Bayda  şəhərini  ələ  keçir-
dilər.  Şəhər  təhlükəsizlik  qüvvələri  tərəfindən  mühasirəyə  alın-
mışdı.  
Liviya  liderinin  oğlu  bildirirdi ki,  ordu  Qəddafini  müdafiə 
etmək üçün son gülləyədək döyüşəcək: “Mən vətəndaş müharibə-
sindən ehtiyatlanıram, bu müharibə neft səltənətini məhv edə bilər. 
Bəziləri  Benqazidə  hökumət  yaratmaq,  digərləri  isə  Əl-Baydada 
islam əmirliyi təsis etmək istəyir. Hər kəsin öz çevriliş planı var”. 

 
289 
Liviyanın  Benqazi  şəhərində  kütləvi  etiraz  aksiyası  keçirən 
vətəndaşlarla  polisin  toqquşması  nəticəsində  200  nəfər  həlak 
olmu
ş, 800 nəfər yaralanmışdı. 
L
iviya Ərəb Cəmahiriyyəsinin lideri Müəmmər Qəddafi dövlət 
televiziyası  ilə  xalqa  müraciətində  demişdi  ki,  ölkədəki  yerli 
idarəetmə  orqanlarının  səlahiyyətləri  artırılacaq,  dövlət  büdcəsin-
dən xərcləmələrə nəzarət gücləndirildəcək. "Liviyada baş verənlər 
"Əl  Qaidə"  kimi  terror  təşkilatları  və  Qərbin  idarə  etdiyi  bəzi 
dəstələrin işləridir. Şəhərlərimizi xarabazara, xalqımızı zəlil insan-
lara, dövlətimizi isə parçalanmış ölkəyə çevirmək istəyən bu adam-
ların  məqsədləri  xain,  çirkin  və  murdardır.  Bu  murdar  köpəklər, 
əlləri qana batmış cəlladlar bilməlidir ki, Liviya xalqı müstəqilliyi 
və  stabilliyi  uğrunda  verdiyi  qurbanları  unutmayacaq.  Şəhidlərin 
qanı yerdə qalmayacaq. Mən Liviya inqilabının lideriyəm. İnqilab 
lideri isə prezident deyil ki, istefa versin. Hazırda Qərbin mediya 
vasitələri ölkəmizin dünyadakı imicini korlamağa çalışırlar. Lakin 
bu  insanlar  və  qüvvələr  bilməlidir  ki,  xaricdən  təzyiqlərə  boyun 
əyən,  geri  çəkilən  deyiləm.  Amerikaya  və  Böyuk  Britaniyaya 
müqavimət  göstərən  biz  liviyalılar  təslim  olmayacağıq.  Liviya 
inqi
lab  istəmir.  Muzdlu  köpəklərin  idarə  etdiyi  insanlar  Liviyaya 
yox, İblisə xidmət edirlər. Mən ölkəni tərk edən deyiləm və burada 
şəhid kimi dünyamı dəyişəcəyəm".  
ABŞ  Hərbi  Dəniz  Qüvvələri  dünyanın  ən  uzun  aviadaşıyıcısı 
olan “USS Enter
prise”si  Liviya  sahillərinə  göndərmişdi. Aviada-
şıyıcı Liviyadakı vətəndaş müharibəsi ilə əlaqədar, Somali quldur-
ları  ilə  mübarizə  tapşırığından  geri  çağırılmışdır. Penntaqon 
fevralın  28-də  Şimali  Afrika  sahillərində  Hərbi  Hava  və  Hərbi 
Dəniz qüvvələrinin yenidən qruplaşdırılacağını bildirilmişdir. ABŞ 
və Böyük Britaniya liderləri isə Liviyada müxalifəti qorumaq üçün 
hərbi gücə əl atacaqlarını istisna etməyiblər. Britaniyanın baş naziri 
Devid Kemeron Müəmmər Qəddafinin nümayişçilərə qarşı təyyarə 
və  vertolyotlardan  istifadə  etdiyi  təqdirdə,  onun  özünə  qarşı  da 
hava zərbələrindən istifadə olunacağını bəyan etmişdi.   
ABŞ, Britaniya və Fransa xüsusi təyinatlılarını Liviyaya yerit-
mişdilər.  Bu  3  ölkənin  xüsusi  təyinatlıları  Liviyanın  şərq  rayon-
larında yerləşdirilmişdi.  

 
290 
Qəddafi bildirirdi ki, “Qərb Liviyanı Böyük Britaniya, Fransa 
və  ya  ABŞ-ın  müstəmləkəsinə  çevirmək  istəyir.  Avropa  ölkələri 
artıq Fars körfəzi və İraqın neft yataqlarına nəzarət edir”.  
2011-ci ilin f
evralın  23-də  Liviya  iğtişaşları  ilə  bağlı  ilk  dəfə 
şərh  verən  ABŞ  prezidenti  Barak  Obama demişdi  ki, Liviya 
hakimiyyəti  Müəmmər  Qəddafi  rejimi  əleyhinə  etiraz  edənlərə 
qarşı  zorakılıq  işlədilməsinə  görə  məsuliyyət  daşımalıdır.  Onlar 
beynəlxalq  qurumlarla  birlikdə  Liviya  böhranına  qarşı  ümumi 
cavab 
yolunu  axtarmağı  planlaşdırıblar”.  ABŞ  prezidenti  göstəriş 
verib ki, onun milli təhlükəsizlik komandası Liviyada seçkilər üzrə 
təkliflər  hazırlasın.  Həmin  gün  Avropa  Birliyinin  rəsmiləri  də 
Qəddafi rejiminə mümkün cavab tədbirləri kimi sanksiyalar təklif 
e
tmişlər. 
Amerika 
Birləşmiş Ştatları Liviya lideri Müəmmər Qəddafinin 
öz  xalqının  inamını  itirdiyini  hesab  edirlər.  Liviya  hökumətinə 
qarşı  sanksiyalar  paketi  hazırladıqlarını  Ağ  Evin  mətbuat  katibi 
Cey Karni bəyan etmişdi. O deyirdi ki, «Belə görünür ki, Qəddafi 
xalqının  etimadını  itirib.  O  vətəndaşlara  qarşı  zorakılıq  tətbiq 
olunmasına sakit baxır, liviyalıların nəzərində onun hakimiyyətinin 
qanuniliyi sıfıra enib». 
ABŞ  prezidenti  Barak  Obama  Liviya  lideri  Müəmmər 
Qəddafiyə, onun ailə üzvləri və hökumətinə qarşı birtərəfli qayda-
da maliyyə sanksiyalarının tətbiq olunması barədə fərman imzala-
mışdı.  «Mən  ABŞ  prezidenti  Barak  Obama  hesab  edirəm  ki, 
polkov
nik  Müəmmər  Qəddafi,  onun  hökuməti  və  ən  yaxın  silah-
daşları silahdan, muzdlu əsgərlərdən və əsassız zorakılıqdan istifa-
də edərək Liviya xalqına qarşı yolverilməz addımlar atıblar. Mən 
həmçinin  hesab  edirəm  ki,  Qəddafi,  onun  ailəsinin,  hökumətinin 
üzvləri  və  ən  yaxın  silahdaşları  Liviyanın  dövlət  əmlakı  qorun-
masa,  onu  ələ  keçirə  bilərlər».  Fərmana  əsasən,  Qəddafi,  onun 
hökuməti və dörd qohumunun bütün əmlakı və bank hesabları don-
durulur,  Liviya  hökuməti  ilə  bütün  bank  əməliyyatlarına  qadağa 
qoyulurdu. 
«Bundan əlavə, ABŞ dövləti Liviyaya müdafiə sənayesi 
mallarının  idxalına  və  bu  ölkəyə  müdafiə  sahəsində  xidmət 
göstərməyə icazə verən bütün mövcud lisenziyaları dondururdu».  

 
291 
BMT T
əhlükəsizlik Şurası 26 fevral 2011-ci il tarixində Liviya 
r
əhbərliyinə qarşı sanksiya tətbiqi təklifi barəsində qətnamə qəbul 
etmişdir. Qətnamədə Liviyaya qarşı hərbi embarqonun tətbiqi, ölkə 
r
əhbərlərinin xaricdəki hesablarının dondurulması və onların xaricə 
s
əfərlərinə qadağa qoyulması təklif edilirdi. 
Q
ətnamədə  göstərilirdi  ki, dinc Liviya vətəndaşlarına  qarşı 
hücumlar "b
əşəriyyətə qarşı cinayət kimi qiymətləndirilə bilər". Bu 
hala is
ə Haaqadakı Beynəlxalq Məhkəmə tərəfindən baxıla bilər. 
 
Avropa Birliyi Liviyada dinc nümayişçilərə qarşı əsassız güc 
t
ətbiqinə görə məsuliyyət daşıyan Müəmmar Qəddafi və onun ailə 
üzvl
ərinə qarşı sanksiyalar paketini razılaşdırmışdı.  
ABŞ  NATO-dakı  tərəfdaşları  ilə  Liviyada Müəmmar  Qəddafi 
rejiminin h
ərbi müdaxilə  ilə  devrilməsi  imkanlarını  müzakirə 
et
mişdir. Birləşmiş Ştatların BMT-dəki nümayəndəsi Syuzan Rays 
Vaşinqtonun Liviya müxalifəti ilə əlaqələr qurduğunu bildirmişdi. 
ABŞ-ın BMT-dəki səfiri Syuzan Rays bildirirdi ki, «Biz problemin 
h
əlli  üçün  bütün  mümkün  variantları  müttəfiqlərimizlə  müzakirə 
edirik».  
Fransa prezidenti Nikola Sarkozi il
ə  Böyük  Britaniyanın  baş 
naziri Devid Kemeron Avropa Birliyin
ə üzv olan bütün dövlətləri 
bu  addımı  atmağa  çağırmışdılar. Fars körfəzi  ərəb dövlətlərinin 
əməkdaşlıq şurası Qəddafi rejimini legitimliyini itirmiş hakimiyyət 
kimi tanımışdı. ABŞ-ın Liviya müxalifətinin qurduğu Milli Şuranı 
hökum
ət  kimi  tanımağa  hazır  olduğunu  isə  Birləşmiş  Ştatların 
dövl
ət katibi Hillari Klinton  da  bəyan etmişdi. Eyni mövqeni 
İtaliyanın xarici işlər naziri Franko Frattini də ortaya qoymuşdur.   
Liviyadakı  durumla  bağlı  ABŞ  dövlət  baçısı  Barak  Obama 
bildirmi
şdi  ki,  Amerika müttəfiqləri ilə  bərabər Liviya lideri 

əmmar  Qəddafini cilovlamağa  çalışır.  Prezident  Qəddafinin 
opponentl
ərinə  qarşı  hücumlarına  cavab  vermək üçün bütün 
variantların nəzərdən keçirildiyini bəyan etmişdir. 
BMT-
nin  İnsan  Hüquqları  Şurası  Liviyada  insan  hüquqları 
sah
əsində  pozuntuların  araşdırılması  üçün  3  nəfərdən ibarət 
komissiya t
əşkil etmişdi.  

 
292 
BMT-
nin  Təhlükəsizlik  Şurası  Liviya  üzərində  uçuşsuz 
zonanın yaradılmasına və Liviya rəhbərliyinə qarşı daha sərt sank-
siyalara  çağırmışdı.  Şura  bunu  Ərəb  Liqasının  belə  bir  zonanın 
yaradılması  barədə  xahişi  ilə  əlaqədar  etdiyini  vurğulamışdı. 
Bununla  belə,  Təhlükəsizlik  Şurasının  daxilində  Liviyaya  hərbi 
müdaxilə məsələsində ciddi fikir ayrılığı qalırdı. BMT diplomatları 
deyirlər ki, qətnamə Liviya üzərində bütün uçuşları qadağan etməli 
və  üzv  ölkələr  Tripolinin  qətnamənin  tələbini  yerinə  yetirməsini 
təmin etməlidirlər. Onlar deyirlər ki, ilk növbədə belə bir zonanın 
yaradılmasında ərəb ölkələrinin iştirakı məqsəduyğun sayılır. Məhz 
bu məqamı vurğulamaq üçün əsasən Britaniya və Fransa tərəfindən 
cizgilənmiş qətnamə layihəsinin tərtibində Livan da iştirak edirdi. 
Liviya
ya  hərbi  müdaxiləyə  müxalif  olanlar  var  və  bunlar  heç  də 
təkcə Rusiya və Çin deyildi. Almaniya da bildirir ki, uçuşsuz zona 
barəsində bir çox suallar açıq qalmışdı.  
BMT-nin T
əhlükəsizlik Şurası Liviya hava məkanında uçuşlara 
qadağan  olunan  zonanın  yaradılması  barədə  qərar qəbul etmişdi. 
BMT T
əhlükəsizlik  Şurasının  qətnaməsində  hərbi  əməliyyatların 
mümkünlüyü v
ə Liviya Mərkəzi Bankının və neft şirkətinin hesab-
larının  dondurulması  imkanları  qeyd  olunmuşdu. Bu tədbirlər 
müxalif
ətin nəzarəti altında olan şəhərin bombardman olmasının və 
yerli dinc 
əhalinin qətlə  yetirilməsinin  qarşının  alınmasına 
yön
əldilimişdi.Təhlükəsizlik Şurasının 15 üzvündən 10-u qətnamə-
nin lehin
ə səs vermişdi. 
Liviyanın səmasının blokadaya alınması barədə BMT Təhlükə-
sizlik  Şurası  1973  saylı  qətnaməni qəbul etməsindən  sonra  ABŞ, 
Fransa,  İtaliya,  Kanada  və  s. ölkələr koalisiya yaratdılar. 
Fransızlar,  amerikalılar  və  ingilislərin Liviyaya zərbələrinə 
S
əudiyyə Ərəbistanı və Qətər də qoşula biləcəklərini bəyan etdilər. 
Afrika  İttifaqı,  Türkiyə,  Rusiya,  Çin,  Hindistan,  Ərəb Dövlətləri 
Liqası  bombardmanları  qətiyyətlə  pislədi.  Kanada,  İspaniya  və 
Danimarkanın  hərbi təyyarələri  Liviyaya  qarşı  yeni  zərbələrdə 
iştirak etmək üçün Aralıq dənizindəki aviabazalara gətirilmişdi. 

 
293 
Q
əddafi  rejimi hərbi bazalar və  nəqliyyyat  qovşaqlarının 
yanında  mülki  əhalini yerləşdirərək  "canlı  qalxan"lar  yaradırdı. 
Q
əddafinin komanda məntəqəsi Bab əl Əziziyyədə yerləşirdi.  
Q
əddafi  rejiminə  qarşı  hazırlanmış  "Odisseya.  Sübh"  əməliy-
yatı ABŞ-ın 1991-ci ildən bəri qatıldığı ən mühüm hərbi  əməliy-
yatların ssenarisi üzrə keçirilirdi. Əməliyyyatın əvvəlində "Toma-
hav
k"  qanadlı  raketlərindən istifadə  edilərək aviasiyaya "yol" 
açıldı. Liviyadakı 20 hədəfə 110 belə raket buraxılmışdı. Beynəl-
xalq koalisiyanın başlıca hədəfi Qəddafiyə sadiq qoşunların əlində 
olan v
ə  300 km məsafədəki hədəfləri vura bilən "SA-5" raket 
sisteml
əri oldu. Bundan başqa, Qərbin təyyarələrinin hədəfləri ara-
sında Liviyanın 50 "SA-6" raket sistemləri, 30 "hava-torpaq" siste-
mi v
ə 15 radar sistemi də var idi. Bu sistemlər Aralıq dənizi sahil-
l
ərində  yerləşirdi.  Liviyanın  Hava  Hücumundan  Müdafiə  Qüv-
v
ələrində 5 zenit-raket alayı və 3 zenit-raket briqadası vardı. Onlar 
S-200 "Anqara", S-75 "Dvina", "Osa" v
ə  "Kvadrat" zenit-raket 
kompleksl
əri ilə təchiz olunmuşdular. 
Əməliyyatın növbəti mərhələlərində Liviyanın hava səmasında 
patrul  uçuşlarında  olan  qırıcıların  elə  səmada yanacaqla təmiantı, 
pilotsuz t
əyyarələrlə  nəzarət və  müşahidənin təminatı,  kəşfiyyatçı 
t
əyyarələrin  uçuşları,  radar  qurğularının  məhv edilməsi nəzərdə 
tutulmuşdu. Bütün bunlar BMT Təhlükəsizlik Şurasının qərarı ilə 
Liviyanın qapadılmış səmasının patrul nəzarəti üçün  görülməli idi. 
Liviyaya qarşı əməliyyatlarda ABŞ, Böyük Britaniya, Kanada, 
Fransa v
ə İtaliya da iştirak edirdi. Liviyadakı mövqelərə ilk zərbə-
l
əri Fransa Hərbi-Hava Qüvvələrinin "Miraj" təyyarələri tərəfindən 
endiri
lmişdi. Bundan başqa, Liviyanın səmasında uçuşsuz zonanın 
t
əminatı  üçün  Siciliyadakı  aviabazada  Norveç  və  Danimarkannın 
h
ərbi təyyarələri də yerləşdirilmişdi. 
Liviyaya  qarşı  tərtib  edilmiş  "Odissey  Şəfəq"  planının  üç 
m
ərhələsi müəyyənləşdirilmişdir. 
1.
 
İlkin  mərhələdə  əsasən hava hücumundan müdafiə 
obyektl
əri olmaqla 31 hədəf bombalanmalı idi. 
2.
 
İkinci mərhələnin hədəfləri Liviyada iki hərbi-hava bazası 
v
ə Qəddafinin Tripolidəki iqamətgahı idi. 

 
294 
3.
 
Son m
ərhələdə  isə  koalisiya qüvələri  Qəddafiyə  sadiq 
qoşunlara zərbələr endirməyi planlaşdırırdı. 
Liviyaya  qarşı  əməliyyatlarda 3 "B-2"  bombardmançı,  56 
qırıcı-bombardmançı təyyarələrdən istifadə olunurdu. Hava zərbə-
l
əri F-16, F-18, "Rafale", "Tayfun", "Tornado", "Mirag 2000" təy-
yar
ələri ilə endirilirdi. 
Avropa ölk
ələri  arasında  BMT-nin tətbiq  etdiyi  uçuşa  qadağa 
zonasının təmin olunması məqsədilə ABŞ-ın başçılığı ilə koalisiya 
qüvv
ələrinin Liviyaya hava və raket hücumları ilə bağlı fikir ayrı-
lıqları yaranmışdı. Uşuşa qadağa zonasında əməliyyatlara nəzarətin 
ələ  alınması  ilə  bağlı  Brüsseldə  keçirilən müzakirələ  zamanı 
NATO-nun 28 üzvü konsensus 
əldə edə bilməmişdi.  
S
əudiyyə  Ərəbistanında  səfərdə  olan Rəcəb  Tayyib  Ərdoğan 
deyib ki, NATO-nun 
əməliyyatı işğala çevrilməməlidir. Rusiyanın 
Baş  naziri  Vladimir  Putin  uçuşa  qadağa  zonasını  kəskin tənqid 
e
tmişdi. Rusiya prezidenti Dmitri Medvedev isə baş nazirini tənqid 
ed
ərək,  onun  şərhlərini qəbuledilməz  adlandırmışdı. NATO üzvü 
Almaniya koalisiyada iştirak etməmək qərarını müdafiə etmişdi. 
NATO Liviyaya silah t
ədarükünə  dair embarqonun əməl 
olunması  ilə  bağlı  əməliyyat  aparırdı. NATO-nun  Avropadakı 
Birl
əşmiş Silahlı Qüvvələr Komandanlığı yanında strateji planlaş-
dırma üzrə direktoru briqada generalı Pyer Sen-Aman bildirmişdi 
ki, 
"NATO artıq əməliyyat aparır". 
NATO-
nun  baş katibi Anders foq Rasmusen Şimali Atlantika 
Alyansının  BMT  Təhlükəsizlik  Şurasının  Liviyaya  silah  tədarü-
kün
ə dair embarqoya nəzarətlə bağlı qətnaməsinin icrasının təmin 
olunmasına dair qərar qəbul etməsi haqqında məlumatı vermişdir. 
NATO generalı onu da bildirib ki, "Birləşmiş müdafiəçi" kodu 
il
ə  əməliyyat  aparılan  zaman  NATO  dənizçiləri Mərkəzi  Aralıq 
d
ənizindən keçəcək və göyərtələrində silah və muzdluların olması 
il
ə bağlı şübhəli gəmiləri yoxlayacaqlar.  
Liviyada h
əyata keçirdiyi hərbi  əməliyyatlara  komandanlığı 
NATO öz üz
ərinə götürmüşdü. Bunu NATO-nun baş katibi Anders 
Foq Rasmussen b
əyan etmişdi. 

əmmar  Qəddafi  ölkəsinə  qarşı  aparılan  hərbi  əməliyyatları 
pisl
əyərək  Liviyaya  dair  Londonda  keçirilmiş  konfransın  iştirak-

 
295 
çılarını  hərbi  əməliyyatlara xitam verməyə  səsləyib. “Liviyaya 
qarşı  aparılan  barbar  və  şərəf gətirməyən  hücumu  dayandırın, 
Liviyanı  liviyaylıların  ixtiyarına  verin. Siz hər an insan itkisini 
artıran, insan qırğını ilə nəticələnən əməliyyatlarla məşğulsunuz”. 
ABŞ-ın  Maliyyə  Nazirliyi Liviya dövlətinə  və  ölkə  başçısı 

əmmər  Qəddafiyə  məxsus  30  milyard  dollarlıq  vəsaiti  -  nağd 
pulu v
ə  qiymətli  kağızı  dondurmuşdur.  Bu  ABŞ  tarixində  misli 
görünm
əmiş iri həcmdə dondurmadır. 
Fevralın 27-də BMT Təhlükəsizlik Şurası Qəddafi, ailə üzvləri 
v
ə  yaxın  silahdaşlarının  ölkədən  çıxmasını  yasaqlayan  qətnamə 
q
əbul etmişdi.  Sanksiyanın  başqa  bəndlərinə  görə,  Qəddafi  və 
qohumlarının xaricdəki bütün hesabları dondurulur, Liviyaya bütün 
növ silahların satışı yasaqlanır, Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinə 
dinc sakinl
ərin öldürülməsini araşdırmaq tapşırılırdı. 
Avropa Birliyi d
ə fevralın 28-də Qaddafiyə, onun ailə üzvlərinə 
v
ə  ətrafındakı  şəxslərə  sanksiyalar tətbiq etmişdi  ki,  sanksiyalar 
Liviyaya silahın və xüsisi vasitələrin satışına embarqonu, Qəddafi 
klanı  təmsilçilərinin Avropa Birliyi ölkələrinə  səfərinə  yasağı, 
onların hesablarının dondurulmasını nəzərdə tuturdu.  
NATO alyansda Liviya lideri Mü
əmmar  Qəddafiyə  qarşı 
beyn
əlxalq hərbi kampaniyaya nəzarətlə  bağlı  fikir  ayrılıqlarına 
baxmayaraq, BMT-
nin  Liviyaya  qarşı  tətbiq etdiyi silah embar-
qosuna 
əməl etməyə razı olmuşdu.  
Liviya hadis
ələri zamanı may ayına qədər ölkəni 140 min adam 
t
ərk etmişdir. 
Alyansın yalnız  6 ölkəsi əslində Liviya hökumət qüvvələrinə 
qarşı hava zərbələrində iştirak edirdi. 
NATO  alyansının  3  aparıcı  lideri  ABŞ  prezidenti  Barak 
Obama, Fransa prezidenti Nikola Sarkozi v
ə  Britaniyanın  baş 
naziri Devid Kameron birg
ə  bəyanatla  bildirmişdilər ki, hələlik 
söhb
ət polkovnik Qəddafinin hakimiyyətdən getməsi məqsədi ilə 
müharib
ənin başlamasından getmir. 
NATO  Liviyadakı  hərbi  əməliyyatların  birinci  mərhələsinin 
başa çatdığını və ikinci mərhələnin başlandığını bildirmişdir. İkinci 
m
ərhələdə məqsədin Liviya lideri Müəmmər Qəddafinin komanda 
m
əntəqələrinin məhv edilməsi  olduğunu  bildirən NATO təmsil-

 
296 
çil
əri Qəddafinin özünün aradan götürülməsi haqda heç bir söhbət 
getm
ədiyini vurğulamışdılar. 
Mart  ayının  19  –da    saat  20:45  də  ABŞ,  Böyük  Britaniya  və 
Fransa başda olmaqla koalisyon qüvvələr Liviyada müxalif qüvvə-
lərə  qarşı  silahlı  mübarizənin  qarşısının  alınması  “məqsədi”  ilə 
“Odyssey  Dawn”  (Odisseyin  başlanğıcı)  adlı  hərbi  əməliyyata 
başladılar. Hərbi əməliyyatlar havadan zərbələr endirməklə həyata 
keçirilirdi, 
lakin istisna deyildir ki,lazım gəldikdə NATO qüvvələri 
qurudan da Qəddafi qüvvələrinə qarşı əməliyyatlara başlaya bilər. 
İlkin  məlumatlara  görə  Liviyanın  hava  məkanı  koalisiya 
qüvvələrinin nəzarəti altındadır və hələ ki, 4 günlük əməliyyatların 
nəticəsi  olaraq  Liviya  ordusunun  Havadan  Hücüm  Əleyhinə 
Müdafiə  Sistemləri  (HHƏMS)  sıradan  cıxardılmış,  mühim  hərbi 
obyektlər isə bombalanmışdır.  
Liviyaya  qədər  Tunis  və  Misirdə  də  inqilabi  partlayış  baş 
vermişdir.  Lakin  bu  ölkələrin  heç  birində  açıq  şəkildə  xarici 
müdaxilə  olmamışdır.Aparıcı  dövlətlər  rəsmi  bəyanatlar  şəkilində 
hakimiyyətin xalqa təhvil verilməsini tələb etmişlər.Diqqət olunası 
məqam  Liviyadakı  hadisələrin  digərlərindən  fərqinin  olması  və 
Qərbin maraqlarıdır. 
Liviyadakı  hadislər  Tunis  və  Misir  inqilabından  nə  ilə 
fərqlənirdi?  Əsas  fərq  burada  tərəflər  arasında  silahlı  toqquşma-
ların  olmasıdır.  Eyni  zamanda  nəzərə  alsaq  ki,  Liviya  Tunis  və 
Misirdən  fərqli  olaraq  zəngin  neft  və  qaz  ehtiyyatlarına  malikdir, 
onda tam fərqli bir situasiyanın yarandığını görə bilərik. 
Əslində ABŞ başda olmaqla Qərbi narahat edən iki məsələ var. 
Birinci  – 
İnqilabçı  qüvvələrin  silahlı  olması  və  kimlərdən  təşkil 
olunduğunun  qeyri-müəyyənliyidir.  Nə  qədər  qəribə  səslənsə  də, 
bu belədir. Fərz edək ki,silahlı inqilabçılar Qəddafi rejimini devirir 
və  ölkədə  həmin  bu  qüvvələrin  başçılığı  ilə  hakimiyyət  qurulur. 
Hadisələrin bu cür gedişatı isə heç də Qərbə sərf edən bir situasi-
yanın yaranacağını vəd etmirdi. Çünki, inqilabçılar arasında vahid 
komandanlığın olmaması və silahlı müxaliflərin rejimi devirdikdən 
sonra bir-
biriləri ilə mübarizə aparacaqları istisna olunmur, bu isə 
xaos  və  anarxiyanın  uzun  müddət  hökm  sürəcəyindən  xəbər 
verirdi. Doğrudur, NATO qüvvələrinin Liviyaya müdaxiləsinə bir 

 
297 
neçə  gün  qalmış  inqilabçılar  geri  çəkilərək  öz  mövqelərini  təhvil 
verirdilər. Lakin, inqilabçılar hələ də güclü idilər və onların orduya 
qarşı  əks  hücum  planı  real  görünürdü.  Digər  tərəfdən  isə,  əgər 
burada inqilabçılar bir çoxlarının fərz etdiyi kimi Qərbin dəstəyi ilə 
hərəkət edib mübarizəni davam etdirsəydilər, onda Qərb onları ən 
sadə  üsulla,  yəni  gizli  şəkildə  silahlandırmaqla  mübarizə  meyda-
nına atardı. Hazırkı vəziyyət isə fərqlidir. 
İkinci  məsələ  isə  əslində  humanitar  müdaxilənin  pərdə  arxası 
əsas  faktordur.  Bu  amil  hərbi  müdaxilənin  demək  olar  ki,  əsas 
məqsədlərini ortaya qoyur. Bu  neft amilidir. Liviyadakı qeyri-sabit 
vəzyyət qara qızılın qiymətinin günü-gündən artmasına və Avropa-
nın  enerji  sahəsində  stabilliyinin  pozulmasına  gətirib  çıxar-
mışdı.Nəzərə  almaq  lazımdır  ki,hal-hazırda  dünya  bazarlarında 
neftin qiyməti rekord həddədir. Liviyada baş verən inqilab isə bu-
nun əsas səbəbidir.Eyni zamanda adı çəkilən ölkə Avropanın əsas 
enerji  təmin  edicilərindəndir.  Deməli,  enerji  resurslarının  sabit, 
vaxtında  daşınması  və  çatdırılması  BMT  TŞ  –  da  qəbul  olunmuş 
qətnamədə  lehinə  səs  vermiş  ölkələr  üçün  daha  çox  lazımdır. 
S
əsvermədə iştirak edən 15 ölkədən 10 – u bu qətnamənin leyhinə 
səs  vermişdir.  Səsvermədə  öz  səsvermə  hüququndan  istifadə 
etməyən ölkələr sırasında isə Rusiya, Almaniya, Çin, Hindistan və 
Braziliya
nı göstərmək olar. 
1999  –  cu ilin  mart
ın  24-də  NATO  təyyarələri  Yuqoslaviya 
ərazilərini  səmadan  bombalamağa  başladı.Nəticədə  isə  serblər 
Kosovadan  sıxışdırlaraq  çıxarıldı  və  burada  dominat  millət  kimi 
alb
anlar  yer  aldılar.  Milli  zəmində  baş  verən  toqquşmalar  sona 
çatdı  və  ən  nəhayət  dünya  xəritəsində  Kosova  adlı  bir  dövlət 
yarandı. Oxşar məqamlar təyyarlərlə aviazərbələrin endirilməsi və 
NATO qüvvələrinin iştirakıdır. Lakin, tam şəkildə oxşar ssenarinin 
təkrarlanacağı  real  görünmür.  Ehtimal  olunan  gedişat  ondan 
ibarətdir  ki,  Liviyada  Qəddafi  rejimi  devriləcək,  Qərb  isə  burada 
tez bir zamanda sabitliyin yaranmasına çalışacaq və öz maraqlarına 
cavab  verən  bir  hökümətin  qurulmasını  təmin  edəcək.  Doğ-
rudur,   AB
Ş–ın  Afirkadakı  baş  komandanı  general  Karter  Hem 
rəsmi  şəkildə  Qəddafinin  devrilməsinin  məqsəd  olmadığını  və 
yalnız  mülki  əhalini  müdafiə  məqsədi  ilə  əməliyyatlara  start 

 
298 
verildiyini  bildirmişdi.  Lakin,  müdaxilənin  elə  ilk  günlərindən 
Qəddafinin iqamətgahının bombalanması bu bəyanatın “reallığını” 
hansı səviyyədə əks etdirdiyini ortaya qoyur . 

 
299 
Ədəbiyyat siyahısı 
1.
Baxışov M.Ə. ABŞ-ın müasir tarixi. Bakı, 2006 
2.
Baxışov  M.Ə.  NATO-nun  şərqə  doğru  genişlənməsi  // 
Beynəlxalq həyat/, №2, 1999 
3.
Baxışov M.Ə. Kosova münaqişəsi//Beynəlxalq həyat/№2, 2001. 
4.
Baxışov M.Ə. Körfəz müharbəsi, onun beynəlxalq münasibətlərə 
təsiri // Beynəlxalq həyat/, №2, 2001 
5.
Baxışov  M.Ə.  Avropa  İttifaqının  şərqə  doğru  genişlənməsi  // 
Tarix və onun problemləri/, №4, 2006. 
6.
M.Qasımlı., M.Fətəliyev. Avropa və Amerika ölkələrinin müasir 
tarixi. II hissə, Bakı, 2008. 
7.
S.Mustafayeva: Avropa və Amerika ölkələrinin ən yeni tarixi. II 
hissə. Bakı 2010. 
8.
S.Mustafayeva. ABŞ və Böyük Britaniyanın ən yeni tarixi. 1918-
2007-
ci illər. Bakı, 2009. 
9.
Латинская Америка в международных отношениях XX века. 
М., 1988 
10.
 
Рейган Р. Жизнь по-американски. М, 1992 
11.
 
Эйзенхауэр Д. Крестовый поход в Европу. М, 1980 
12.
 
Абрамов  Ю.К.  Феномен  Рональда  Рейгана.  // 
Политические портреты. М., 1989 
13.
 
Давыдов  Ю.П.  Политика  США  в  Восточной  Европе.  // 
США: экономика, политика, идеология. - 1990. - № 2 
14.
 
Иванян Э.А. История США. М., 2004 
 
15.
 
Иванян  Э.А.  Рональд  Рейган:  хроника  жизни  и  времени. 
М., 1991 
16.
 
Киссинджер Г. Дипломатия. М., 1997. 
17.
 
Кудрявцев  В.Б.  Военная  политика  НАТО  и  европейская 
безопасность. // США: экономика, политика, идеология. – 1991 
№6 
18.
 
Д.В.Кузнецов.  Арабо-Израильский  конфликт:  История  и 
современность. Благовешенск, 2006. 
19.
 
Мельников  Ю.М.  Внешнеполитические  доктрины  США. 
Происхождение  и  сущность  программы  «новых  рубежей» 
президента Кеннеди. М., 1970 
20.
 
Никонов В.А. Республиканцы: от Эйзенхауэра к Никсону . 
М., 1988  

 
300 
21.
 
Позиция  руководства  США  в  связи  с  вводом  советских 
войск в Афганистан в 1979 г. // Новая и новейшая история. -
1997 
22.
 
Усачёв  И.Г.  Джон  Фостер  Даллес.  Политический  миф  и 
реальность. М., 1990 
23.
 
Уткин  А.И.  Американская  стратегия  для  XXI  века.  М., 
2000 
24.
 
Шальнев А. Билл Клинтон. М., 1993 
25.
 
Ближний  Восток:  проблемы  региональной  безопасности  – 
М., 2000 – 207 с. 
26.
 
Ланда Р.Г. История арабских стран. – М., 2005. 
27.
 
Новейшая  история  арабских  стран  Азии,  1917-1985  –  М.: 
Наука, 1988, 636 с. 
28.
 
Современные  международные  отношения  и  мировая 
политика/Отв.ред.А.В.Торкунов – М.: Изд-во «Дрофа», 2004. 
29.
 
Андреев  А.Р.  История  Иерусалима  –  М.:  ЭКСМО/ 
Алгоритм, 2004, 413 с. 
30.
 
Кисилев  В.И.  Палестинская  проблема  –  М.: Знание,  1987, 
63 
с. 
31.
 
Кутаков Л.Н. «Шестидневная война» 1967 г. На Ближнем 
Востоке и ООН. М., 1977. 
32.
 
 
аш-Шазли  Саад  эд-Дин.  «Октябрьская  война»  1973  г.  // 
Азия и Африка сегодня, 1993, №9, 10, 11 
33.
 
Захаров  А.М.,  Фомин  О.И.  Кэмп-Дэвид:  политика, 
обреченная на провал – М.: Наука, 1982, 234 с. 
34.
 
Агарышев  А.А.  От  Кэмп-Дэвида  к  трагедии  Ливана.  М.: 
Молодая гвардия, 1986-224 с. 
35.
 
Панкратьев В.П. путь в Мадрид после ликвидации кризиса 
в Персидском заливе. М., 1997. 
36.
 
Аванов  В.Л.  США  и  ближневосточная  проблема  // 
Вопросы истории, 1979, № 9 
37.
 
Борисов Р.В. США: ближневосточная политика в 70-е годы 
– 
М.: Наука, 1982, 215 с. 
38.
 
Колобов О.А. Политика США по отношению к Израилю и 
арабским странам на рубеже 80-90-х годов ХХ века. Нижний 
Новгород: 1995, 180 с. 

 
301 
MÜNDƏRİCAT 
 
I. 
İkinci dünya müharibəsinin ABŞ üçün nəticələri ....... ...........4 
II. ABŞ-ın Yaxın Şərq siyasəti. ......................................... ......107 
III. ABŞ-ın Qafqaz siyasəti.......................................................224 
IV. ABŞ və Rusiyanın Şərqi Avropada və keçmiş sovet  
m
əkanında nüfuz dairəsi uğrunda mübarizəsi........................256 
V.ABŞ və Ərəb ölkələri 2011-ci ildə ................................. .......288 
 

Document Outline

  • SƏMAYƏ MƏMMƏD qızı MUSTAFAYEVA
  • ŞƏHLA MÜZƏFFƏR qızı QURBANOVA
  • V.ABŞ və Ərəb ölkələri 2011-ci ildə
    • BMT-nin Təhlükəsizlik Şurası Liviya üzərində uçuşsuz zonanın yaradılmasına və Liviya rəhbərliyinə qarşı daha sərt sanksiyalara çağırmışdı. Şura bunu Ərəb Liqasının belə bir zonanın yaradılması barədə xahişi ilə əlaqədar etdiyini vurğulamışdı. Bununla...

Yüklə 2,8 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   23




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin