SƏmayə MƏMMƏD qızı mustafayeva şƏhla müZƏFFƏR qızı qurbanova z əRİFƏ ŞAMİL qızı cavadova
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
2003– cü İraq müharibəsi İraqın zenit, raket kompleksində kütləvi qırğın silahların olmasının yoxlamaq üçün TŞ-nın 687 saylı qətnaməsinə əsasən BMT- nin xüsusi komissiyası yoxlama aparmalı olsa da, 1998-ci ild ə İraqda heç nə tapmayıb geri qayıtdı. 1998-ci ild ə ABŞ-ın İraqda apardığı əməliyyat “Səhrada tülkü” adlanırdı. 2001-ci ilin 11 sentyabr terror aktından sonra ABŞ Əfqanıstanda Talıban rejimini devirmək üçün hərbi əmə- liyyata başladı. 2002-ci ildə Taliban rejimi devrildi. ABŞ İraqa yenid ən beynəlxalq müfəttiş göndərilməsini tələb etdi. 2002-ci ild ə Səddam Hüseyn buna razılıq verdi: Lakin axtarış heç bir nəticə verm ədi. Hadisələrin gedişi göstərirdi ki, İraqla sülh mümkün deyil. ABŞ dünyaya sübut etməyə çalışırdı ki, İraqda S. Hüseyn rejiminin qalması planetdə sülh üçün təhlükəlidir. ABŞ-ın özünün bir sıra komissiyası təsdiq etdi ki, İraqda bakterioloji silah yoxdur. 2003–cü ild ə C. Buş öz hökumətinə, “qlobal sürətli zərbə” konsep siyasının hazırlanması haqqında sərəncam verdi. 2003– cü ilin fevralı 5–də ABŞ–ın dövlət katibi K. Pauell BMT T əhlükəsizlik Şurasına İraqın silahları haqqında məruzə t əqdim etdi. Məruzədə İraqın kütləvi qırğın silahları hazırlaması haq qında təkzibolunmaz sübutlar öz əksini tapmışdı. ABŞ İraqa qarşı hərbi qüvvədən istifadə olunmasını tələb edirdi. Lakin MAQATE– nin baş katibi Əl Baradeinin məruzəsində deylirdi ki, İraqda nüvə silahı yoxdur. BMT Təhlükəsizlik Şuarsında Çin, Rusiya, v ə Fransa İraqa qarşı hərbi qüvvə tətbiqinin əleyhinə çıxış edir di. ABŞ–la BMT Təhlükəsizlik Şurası arasında ziddiyyətlər k əskinləşdi və ABŞ İraqa qarşı müharibəyə başlamaq üçün BMT T əhlükəsizlik Şurasının mandatını ala bilmədi. 1991–ci il müharib əsinin başqa uzun müddətli nəticələrindən biri d ə 687 saylı qətnamədə nəzərdə tutulduğu kimi İraqda döyüş aviasiyasının uçuşunu qadağan edən hava zonasının yaradılması idi. Bu zonalar ölk ənin cənubu və şimalında Səddam rejimi tərə- find ən kütləvi təqiblərə məruz qalan kürdləri və şiələri qorumaq 209 üçün t əşkil edilmişdi. Zonanın qorunması işi ABŞ və Böyük Bri- taniya aviasiya t ərəfindən həyata keçirilirdi. 1990– cı illər ərzində kütləvi qırğın silahlarının ləğvi prosesi dövrü olaraq ç ətinliklərlə qarşılaşırdı. Bu isə İraq hakimiyyətinin, xüsussi komissiya il ə əməkdaşlıq etməyi arzulaması idi. Digər probleml ər də mövcud idi. 1993–cü ilin yanvarında ABŞ, Böyük Britaniya v ə Fransanın Hərbi Hava Qüvvələri ölkənin cənubunda yerl əşən hava - raket kompleksinin mövqelərini üzrə iki raket bomba z ərbəsi vurdular. Halbuki müttəfiqlərin aviasiyası üçün təh- lük ə uçuş olmayan zonalardan ola bilərdi.1998–ci ilin dekabrında İraqın əməkdaşlığa etirazından sonra ABŞ və Böyük Britaniyanın beyn əlxalq müfəttişləri İraqa qarşı “Səhrada tülkü” hərbi əməliy- yatını həyata keçirdi. O qurtardıqdan sonra İraqın müdafiə sistem- l ərini ABŞ–Böyük Britaniya təyyarələri müntəzəm olaraq bom- balamağa başladı. Bu yerli əhali içərisində xeyli itkilərə səbəb oldu. İraq səmasında silahlı pozuntular mütamadi olaraq 1998–ci ilin dekabrında 2003–cü ilin mart ayına qədər davam etdi. Bu pozuntular 2002– ci ilin ortalarından sonra daha da artdı. Birinci d əfə İraqa qarşı ABŞ–ın hərbi əməliyyatının mümkünlüyü haqqında 2001–ci il 11 sentyabr terror aktından sonra kütl əvi informasiya vasitələrində təkliflər irəli sürülməyə başladı. Bununla bel ə terror aktından sonrakı birinci aylarda C.Buş(kiçik) inzibati idar əsində Əfqanıstandakı Taliban hərəkatına qarşı hərbi əməliyyata başlamaq düşünülürdü. 2002–ci ilin əvvəllərində tali- banlar m əğlubiyyətə düçar oldular və hakimiyyətdən kənar edil- dil ər. ABŞ 2002–ci ilin ortalarında İraqa beynəlxalq müfəttişlərin qa yıtmasını tələb etdi. Böy ük Britaniyanın baş naziri E. Bller 2002–ci ilin aprelində artıq öz ölkəsinin İraqa qarşı gələcək müharibədə iştirakını ilə ra- zılaşdığını bildirdi.İrqa müfəttişlərin gəlməsi ətrafındakı vəziyyəti yay– payız aylarında ABŞ–İraq böhranını daha da kəskinləşdirdi. ABŞ–ın təzyiqi altında BMT TŞ–nın qəbul etdiyi 1441 saylı (2002, noyabr)q ətnaməsi ilə Səddam Hüseyn nəhayət, ölkəyə beynəlxalq müf əttişlərin gəlməsi ilə razılaşdı. Komissiya İraqda müharibə başlandığı dövrdəki vəziyyət haqqında dinləyicilərə məlumat ver ərkən Böyük Britaniya kəşfiyyatçısı Con Sours elan etdi ki, İraq 210 münaqişəsinin sülh yolu ilə həlli nəticədə Rusiyanın mövqeyinin n əticəsi olaraq mümkün deyildi. Rusiyanın İraqla əlaqədar ticarət maraqlarından irəli gələn narahatlıq Rusiyanın BMT–nin TŞ–da S əddam Hüseyn rejiminə qarşı “ağıllı sanksiya” irəli sürmək t əklifini verməsi ilə əlaqədar idi. 2002–2003–cü ilil ərdə ABŞ administrasiyası böyük səy hesabına Səddam Hüseyn rejiminin beynəlxalq ictimaiyyət üçün t əhlükə yaratdığını sübut etməyə çalışırdı.İraq kütləvi qırğın silah- ları istehsalı etməkdə və beynəlxalq terrorçu təşkilatlarla ilk növ- b ədə “ Əl - Qaida” ilə əməkdaşlıqda günahlandırıldı. ABŞ kəşfiyyatının verdiyi məlumatlar bir–birinə zidd idi. 2002– ci ilin sentyabrın 18–də MKİ–nin (Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi) direktoru C. Tenet C.Buşa məlumat verirdi ki, Səddam Hüseyn ə yaxın dairələrin məlumatına görə İraqda kütləvi qırğın silahları yerləşdirilməmişdir.Bu məlumat konqresə verilmədi və b əyənimədi. 2002–ci ilin əvvəllərində MKİ Nigeriyada ABŞ–ın keçirmiş səfiri Cozef Reidson belə bir məlumat təhqiq etməyə başladı ki, guya İran Nigeriyadan uran alır. Təhqiqat apararaq Uilson bel ə bir nəticəyə gəldi ki, bu müqaviləni təsdiq edən heç bir fakt yoxdur. Bütün bunlara baxmayaraq C. Buş mütəmadi olaraq qeyd edirdi ki, İraq Nigeriyadan uran alır. 2004–cü ild ə isə Pauel etiraf edirdi ki, onun söylədiklərinin çoxu d əqiq deyildir və hərdən saxtalaşdırılmış idi. O deyirdi :“Mən 2003– cü ilin fevralında MKİ–nin mənə verdiyi ən yaxşı məlumatı t əqdim edirdim. Çox təəssüf ki, müəyyən müddət keçdikdən sonra m ənbələr düzgün və dəqiq deyildir. Bu əvvəlcədən planlaşdırılmışdı və səhv idi. Mən buna dərindən kədərlənirəm və t əəssüf edirəm”. T əhlükəsizlik Şurası İraqa qarşı silah işlədilməsinə sanksiya verm ədi. ABŞ və müttəfiqləri BMT Nizamnaməsini pozdular. Böyük Britaniyanın 2002–ci ilin iyulunda Böyük Britani- yanın leyborist hökumətinin müşavirəsinə həsr edilmiş və 2005–ci ild ə nəşr edilmiş “Dauninq–Strit” memorandumunda göstərilirdi ki , “Buş Səddamı hərbi yolla yıxmaq istəyirdi, lakin o bunu terro- rizm v ə kütləvi qırğın silahı ilə əlaqələndirirdi.2002–ci ilin oktyabrında ABŞ konqresi bu məsələ ilə əlaqədar qətnamə qəbul 211 etdi. Eyni zamanda ABŞ hərbi hissələri İran körfəzi regionunda yerl əşdirildi.Hərbi əməliyyatların 2003–cü ilin yanvar və fevra- lında başlanması nəzərdə tutulurdu.Eyni zamanda İraqda komissiya qadağan edilmiş silahların axtarışını davam etdirildi. Missiyanın r əhbəri Hans Blinks şikayət edirdi ki, İraq axtarışların keçiril- m əsində xoşagəlməz hallar yaradır. Gözlənilən hərbi əməliyyatlar bir sıra ölkələrin ictimai və siyasi xadimləri, o cümlədən Fransa prezidenti J. Şirak, AFR kansleri Herhard Şröder və RF prezidenti V. Putin t ərəfindən qəti pislənilirdi. Müxtəlif ölkələrdə müharibə əleyhinə kütləvi nümayişlər keçirilirdi. ABŞ–ın mülki məsuliyyət mərkəzi jurnalistikanın müstəqil- liyi uğrunda Fondla birlikdə apardıqları tədqiqatın gedişində hesab- la mışdılar ki, 2001–ci ilin sentyabrından 2003- cü ilin sentyabrına q ədər İraq haqqında ABŞ rəhbərliyi 935 məlumat elan etmişdir. Bundan başqa, Rusiya kəşfiyyatı öyrənmişdir ki, 2001–ci ilin 11 sentyabrından İraq müharibəsinə qədər İraq hakimiyyət orqanları ABŞ əleyhinə yönəldilmiş terror aktı həyata keçirməyi planlaşdırmışdılar. Həmçinin ABŞ da İraqda dövlət çevrilişinə və S. Hüseynin q ətlinə hazırlaşırdı. Bir sıra ölkələrdən, o cümlədən NATO xətti ilə İngiltərə, İspaniya və s. kimi müttəfiqlərdən yardım alan ABŞ 2003–cü ilin martın 20 də İraqa qarşı müharibəyə başladı. Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin Yaxın Şərq üzrə keçmiş məsləhətçisi Kennt Pollak 2002 ci ild ə nəşr olunmuş “ Tufanın yaxınlaşması: İraqa müdaxilənin əsaslandırılması” adlı kitabında yazmışdı:”Əgər indi S. Hüseynin kütl əvi qırğın silahını yaratmasının qarşısı alınmasa, tezliklə İraq əlçatmaz olacaq. Diktatorun təhlükəsizliyi İraqın nüvə bombası və ya dig ər kütləvi qırğın silahı ilə təmin ediləcək”. Aparıcı Qərbi Avropa ölkələri əvvəlcə İraqa qarşı müha- rib ədə NATO xətti ilə əsas müttəfiq olan ABŞ–ın müdafiə etmə- dil ər.ABŞ–ı müdafiə etməməsində hər bir Avropa ölkəsinin öz s əbəbləri var idi. Lakin tədricən Avropa ölkələri ilə ABŞ arasında müharib ə ilə bağlı mübahisə aradan qalxdı. ABŞ dövlət katibi K. Pauell “İraq problemi” üzrə öz tərəf- darlarını “arzu edilənlərin koalisiyası” (the colaition of illing) adlan dırmışdı. 49 ölkə ABŞ–ın İraqdakı müharibəsini müdafiə et- 212 mişdi. ABŞ əhalisinin 70%-i (respublikaçıların 93%, demokratların 50% - i) hökum ətin siyasətini dəstəkləyirdi.ABŞ–ı dəstəkləyən ölk ələrdən biri Azərbaycan Respublikası idi.Azərbaycan həm də Əfqanısatndakı antiterror koalisiyasına qoşulmuşdu. S. Hüseyn rejimi qısa müddətə və asanlıqla darmadağın edildi. 2003–cü ilin aprelin 9– da antiterror koalisiyasının qoşunları Bağdada daxil oldu, mayın 1–də ABŞ prezidenti C. Buş San–Di- yeqo rayonunda yerl əşən “Avraam Linkoln” adlı aviasiya daşıyan g əmidə çıxış edib İraqda müharibənin əsasən başa çatdığını bil- dirdi. İraq prezidenti S. Hüseyn həbs və edam edildi. İraq müharibəsi (2003–cü ilin martın 20–dən 2010–cu ilin sentyabrın 1–dək)ABŞ silahlı qüvvələrinin və onun müttəfiqlərinin S əddam Hüseyn rejimini devirmək üçün İraqa soxulması ilə başlamışdır. İraqda hərbi əməliyyat 2003–cü ilin mart ayının 20–də baş- ladı. “Onun kodu”, “İraqın azadlığı” adlanırdı. Hərdən onu səhv ola raq “Şok və əsmə” də adlandırırlar. Lakin bu ad daha çox hərbi doktrinaya aiddir. Bu doktrina 1996– cı ildə İraqla bağlı olaraq ve- ril mişdir. D əniz piyadAları Bağdadın darvazasında Səddam Hüseynin saraylarından birinə 2003–cü ilin aprelin 9 –da daxil oldular. 1991– ci il İran körfəzindəki müharibədən fərqli olaraq bu hadis ədən 12 il keçdikdən sonra, demək olar ki, ABŞ və onun müt- t əfiqləri quruda hücuma başladılar.Onlar uzunmüddətli hava kom- pa niyası aparmadılar. Bunun üçün plasdarm Küveyt oldu. Koalisi- ya komandanlığı şimal cəbhəsi də təşkil etməyi məsləhət görürdü. Lakin buna əhəmiyyətli dərəcədə Türkiyə parlamentinin etirazı da mane oldu. Parlament ABŞ qoşunlarının ölkədə yerləşdirilməsinə icaz ə vermədi. ABŞ və Böyük Britaniyanın beş diviziyası İrqaın 23 divizyası tərəfindən ciddi müqavimətlə qarşılaşdı. İraq Hərbi Hava Qüvv ələri tam hərəkətsiz idi. Aprelə yaxın ABŞ qüvvələri Bağ- dadın yaxınlığında yerləşdilər. Aprelin 9 –da İraqın paytaxtı döyüş- süz tutuldu. S əddam Hüseynin bütün heykəlləri dağıdıldı. Bütün bunlar çoxlu dünya telekompaniyaları tərəfindən efirdə göstərildi. Şimal istiqamətinə hərəkət başlandı. Aprelin 15–də ABŞ–ın qoşunları Tiqriti tutdular, hərbi əməliyyatların aktiv fazası başa 213 ça tdı. Tədricən Bağdad və İraqın digər şəhərlərini tüfeylilik dalğası bürüdü. Müv əqqəti hakimiyyətsizlik şəraitində çoxlu şəxsi evlər, mağazalar və dövlət idarələri qarət edildi. Ayyarım ərazisində koalisiyanın itkisi 172 nəfər oldu. Onlardan 139 nəfəri amerikalı, 33 n əfəri Böyük Britaniyalı idi. Bu dövrdə İraqın itkisi haqqında d əqiq məlumat verilmirdi.Tədqiqatçı Karl Konnetanın verdiyi m əlumata görə, hücum zamanı 920 İraq hərbi qulluqçusu və 7300 mülki şəxs həlak olmuşdur.1991–ci ildə verilən itkidən bu müharib ədəki itki iki dəfə çox idi.Londonda çıxan “Hardian” q əzeti 2008–ci ildə yazırdı ki, təkcə müharibə başlayandan keçən 10 gün ərzində ABŞ hərbi əməliyyatlara 5 mlrd dollar vəsait sərf etmişdi. Dolayı və birbaşa hərbi xərclər isə bu müharibədə b əşəriyyətə 6 mlrd. dollara başa gəlmişdir ki, onun yarısı ABŞ–ın payına düşür. 2003- cü ilin yazında İraqa hücum zamanı əməliyyatın m ərkəzi Doxa (Qatar)şəhərində yerləşirdi. Hərbi əməliyyat sahə- sind ə bütün qüvvələrə ABŞ Mərkəzi komandanlığının komandanı general Tommi Frenks başçılıq edirdi. İyulda onu general Con Abisaid əvəz etdi. Sonra çoxmilli silahlı qüvvələrə fasiləsiz olaraq aşağıdakı şəxslər komandanlıq etmişdilər: Rikardo Sançes (2003, iyun–2004, iyun). Corc Keysi (2004, iyun–2008, fevral) Devid Petrues (2007, fevral–2008, sentyabr) Reymond Odierno (2008 sentyabrından) Müharib ə ərəfəsində İraqda ABŞ–ın hərəkətlərinə qarşı müxalif ət yarandı. 2003–cü ilin yanvarın 20–də Fransanın xarici işlər naziri Dominik de Vilper elan edirdi ki, “Biz belə hesab edirik ki, İraqa hərbi hücum ən pis qərar olacaqdır”. Bu dövrdə bütün dünyada İraqda müharibəyə qarşı güclü etirazlar başladı. Fransız alimi Dominik Peinyenin hesablamasına görə 2003–cü ilin yan- varın 3–dən aprelin, 12–dək müharibə əleyhinə çıxışlarda 36 mi lyon adam iştirak etmişdir. Bütün dünya üzrə 300 iri nümayişlər baş vermişdir. 2003–cü ilin fevralın 15–də ən böyük nümayiçlər keçirilmişdir. 214 Böyük Britaniya c əmiyyətində də müharibəyə kifayət qədər güclü müxalif ət formalaşmışdı. Kütləvi məlumat vasitələrində Toni Bleer v ə ABŞ–ın siyasəti qətiyyətlə pislənirdi.2003–cü ilin fevralın 15–d ə Londonda kütləvi antimüharibə nümayişləri keçiri- lirdi.Müxt əlif məlumatlara görə, çıxışlarda 750 mindən 2 milyona q ədər adam iştirak etmişdi.2003 –cü ilin martında Londonda ke- çiril ən sülh xalq assambleyasının konfransında baş nazirin dərhal istefası tələb edildi. Toni Bleerin reytingi 35% - ə qədər düşdü. Ölk ə üzrə rəyi soruşulanlardan 62% - I Toni Bleerin İraqdakı siyas ətini müdafiə etmədiklərini bildirdilər. ABŞ prezidenti C. B uş “S- 3” təyyarəsindən yerə enərək t əyyarə daşıyan “Avraam Linkoln” gəmisinin göyərtəsində döyüş əməliyyatlarından qayıdanlar qarşısında çıxış edərək təntənəli şəkildə bildirdi ki, “vəzifə yerinə yetirilmişdir”. Burada o faktiki olaraq, İraq müharibəsində ABŞ–ın qələbəsini elan etdi. İraq bir neçə işğal zonasına bölündü: Bağdad “sünni üç- bucağı”, İraqın şimal rayonları və Əl–Anbarın qərb əyalətləri. On- ların hamısına ABŞ qoşunları nəzarət edirdi. Bağdadın cənubunda yerl əşən şiələrin yaşadığı rayonlar çoxmillətli divizyaların məsu- liyy ət zonası hesab edilirdi. Onun tərkibi Polşa, İspaniya, İtaliya, Ukrayna v ə bir neçə Mərkəzi Amerika ölkələrindən təşkil edil- mişdi. İraqın ucqar cənubunda yerləşən Bəsrədə Britaniya kontingenti yerl əşirdi. Müvəqqəti koalisiya inzibati idarəsinə istefada olan general Cem Qarher başçılıq edirdi. Onu mayda Pol Brener əvəz etdi. İnzibati idarənin əsas vəzifəsi hakimiyyəti yeni İraq höku- m ətinə vermək üçün lazimi şəraiti yaratmaq idi. Müvvəqəti inzi- bati idra ənin birinci vəzifəsi İraq ordusu və polisini buraxmaq idi. Müharib ə qurtardıqdan sonra İraqı öyrənmək üçün İşçi qrupu f əaliyyətə başladı. O, ilk növbədə kütləvi qırğın silahlarının axtarı- şına başladı. 2004–cü ildə bu qrupa öz işini qurtardı, yekun hesa- batda göst ərdi ki, hərbi əməliyyatların başlandığı gündən İraqda kütl əvi qırğın silahları tapılmamışdır. Döyüş əməliyyatları başa çatdıqdan sonra ölkədə partisan müharib əsi başlandı. May ayı ərzində partiyadakılar koalilisiya 215 qoşunlarına qarşı hücuma keçdi. İyun aylarında ABŞ silahlı qüvv ələri birinci əhəmiyyətli əməliyyat həyata keçirdilər. Bu S əddam rejimi devildikdən sonra ilk hərbi əməliyyat idi.O “Yarımada üzrə zərbə” əməliyyatı adlandı. Əvvəllər partizanlar əsasən Səddam Hüseyn tərəfdarlarından və BƏƏS partiyasının f əallarından təşkil edilirdi. Bu qruplaşmalar çoxlu sayda silah və döyüş vasitələri ələ keçirdilər. Koalisiyaya qarşı partisan hərəkatının təşkili 2003–cü ilin payızında başa çatdı. Bu hərəkat müsəlmanların bayramı Ramazan şərəfinə oktyabr–noyabr aylarında “Ramazan hücumu” adını aldı. Bu dövrd ə bir neçə ABŞ təyyarəsi vuruldu. 2003–cü ilin noyabrında koalisyanın 110 hərbi qulluqçusu həlak oldu. Üsyançılar tipik partizan taktikasından–minomyotlardan, sinayperl ərdən, ölüməməhkum olanların hücumlarından istifadə edirdil ər. Mübarizə vasitələrindən biri də terror aktlarının tör ədilməsi idi. İlk belə terror aktı 2003–cü ilin avqustunda İordaniya səfirliyində oldu. Terroristlər sonrakı dövrdə Bağdadda BMT–nin m ənzil qərargahını dağıtdılar ki, nəticədə ölənlər arsında BMT– nin İraq missiyasının rəhbəri Serjio Vneyr di Mello da var idi. Ən müvəffəqiyyətli terror aktı Nasiriyyə şəhərində 2003–cü ilin noyabrında İtalyan kontingentinin kazarmasında baş verən partlayış idi. Bu dövrd ə koalisiya qüvvələrinin əməliyyatları uğurla davam edirdi. Bir il ərzində köhnə rejimin bir sıra xadimləri tutuldu. İyulun 22–də Mosulda 101–ci hava–desant əsgərlərlə atışmada S əddam Hüseynin oğlanları Udey və Kusey həlak oldular. Dekab- rın 13–də Tikrit rayonunda 4–cü piyada diviziyasının hərbi qulluq- çuları S. Hüseynin özünü həbs etdilər. Belə hesab edirdilər ki, o partizan h ərəkatının ilhamvericilərindən və təşkilatçılarından biri- dir. Lakin onun h əbsindən sonra da partizan hərəkatı sönmədi. 2004–cü ilin fevral– martında İraqda nisbi sabitlik yarandı. Üsyançların hərbi aksiyalarının azalması nəticəsində beynəlxalq k oalisyanın itkisi aşağı düşdü. Lakin bu sabitlik aldadıcı idi. Artıq 2004– cü ilin yazında ABŞ və onun müttəfiqlləri Bağdadı götür- dükd ən sonra sünni partizan hərəkatı və şiə müxalifəti ilə toqquş- ma oldu. 216 2003– cü ilin sonunda şiələrin dini və siyasi liderləri ümumi seçkil ər keçirilməsi və hakimiyyətin seçilmiş hökumətə verilməsi t ələbi ilə çıxış etdilər. onlar belə hesab edirdilər ki, ənənəvi olaraq hakimiyy ətdə olan süni azlıqdan (xüsusiilə S.Hüseynin hakimiyyəti dövrü)yaxa qurtara, ölk ədə siyasi hakimiyyəti öz əllərinə ala bil ərlər. Müvəqqəti koalisiya inzibati idarəsi seçkilərə qədər ölkəni idar ə etmək niyyətində idi. ABŞ–ın mövqeyi şiələrin bir qrupunda narazılıq yaratdı. Onların ən radikal nümayəndələrindən biri olan molla Mukatada– Əs–Sədr xarici qoşunların İraqdan çıxarılması, plüarist demoktarik islam dövl ətinin yaradılması tələbi ilə çıxış etdi. Əs–Sədr “ Mehdi ordusu” adlanan silahlı dəstə təşkil etdi. Bu qruplaşmanın köməyi ilə o çoxmillətli qüvvələrə qarşı üsyan t əşkil etməyi qərara aldı. Şiələrin üsyanı Falludcadakı hadisələrlə üst–üstə düşdü. Bağdadın qərbindəki bu əhali məntəqəsi 2003–cü ilin ortalarında sünni müqavim ət hərəkatının əsas dayağı hesab edilirdi. ABŞ döyüşçüləri İraqda xeyli itki verdilər. yazın əvvəllərində buradan 82–ci hava– desant diviziyası köçürüldü və o, dəniz piyadları hissə- l əri ilə əvəz edildi. Onlarla İraq camaatı arasında güclü toqquş- malar oldu. Falludcaya ABŞ qoşunları nəzarət edə bilmirdilər. Şiə üsyanı aprelin 4–də başlandı və sonrakı bir neçə gündə İraqın cənub və mərkəzinindəki şəhərlərdə güclü toqquşmalar oldu. Eyni zamanda aprelin 5–d ən ABŞ piayda qoşunları Falludcaya hü- cum etdil ər. Lakin məlum oldu ki, əməliyyat üçün qüvvələr kifa- y ət deyildir. Şiə üsyanlarının gözlənilməzliyi ABŞ silahlı qüvvələrinə mü- əyyən qədər itki versə də, ABŞ qüvvələri aprelin sonunda müqa- vim ətin əsas ocaqlarını söndürə bildilər. Əs–Sədrdə yerləşən En– N əcəfdə də döyüşlər getdi. Nəhayət, «Mehdi ordusu» atəşin kəsil- diyini elan etdi. Fallud cada da qarşıdurmalar dayandırıldı. Xüsusi İraq briqadası təşkil edildi ki, şəhərdə asayişə nəzarət etsin. Fal- luqca üz ərində nəzarəti itirdikdən sonra 2004–cü ilin iyulun 28–də Müv əqqəti koalisiya inzibati idarəsi bir neçə şiə şəhərində öz səla- hiyy ətlərini başda baş nazir Ayyad Allani olamqla İraq keçid höku- m ətinə verdi. Kağız üzərində İraqın xariclər tərəfindən işğalına son qoyulmuş oldu. Beynəlxalq koalisiyanın qoşunları BMT TŞ–nın (8 217 iyun 2004–cü ild ə qəbul etdiyi) qətnaməsi əsasında BMT–nin mandatı ilə və yeni İraq hökumətinin xahişi ilə qaldılar.Yeni İraq ordusu v ə təşkili üzrə iş getməyə başladı. Danışıqlar tezliklə pozul- du. İraq hökumətinin təkbaşına ölkəni idarə etməyi bacarmaması n əticəsində 2004–cü ilin noyabrın 8–də ABŞ İraq qüvvələrinin birg ə Falludcaya ikinci hücumu başlandı. ABŞ silahlı Qüvvələri üçün bu Vyetnam müharib əsindəki Hyue döyüşündən sonra ən intensiv döyüş oldu. Falludca bu hücumun gedişində çox güclü əzab çəkdi, lakin ayın axırına qədər onlar bütün koalisiya qoşunlarına nəzarət edə bildilər. Lakin ayın sonunda süni partizan h ərəkatı özünün başlıca mərkəzindən məhrum oldu. 2005– ci ilin yanvarın 30-da təhlükəsizlik tədbirlərinin güc- l ənməsi şəraitində İraqda yarım əsr ərzində birinci dəfə olaraq çoxpartiyalı parlament seçkiləri keçirildi. Seçki baş tuta bildi. Birl əşmiş Şiə İraq Alyansı seçkilərdə qələbə qazandı və 48% səs topladı. Apreldə keçid hökuməti təşkil edildi. Onun qarşısında ölk ənin konstitusiyasını hazırlamaq bir vəzifə kimi qoyuldu. Və- ziyy ət getdikcə pisləşməyə başladı. 2005–ci ilin payızında İraqa g ətirilmiş ABŞ–ın dəniz piyadaları sərhəd rayonlarında bir sıra əməliyyatlar, o cümlədən “Matador”, “Polad pərdə” əməliyyatla- rını keçirdilər. Bağdadda terror aktları həyata keçirildi. 700–dən çox insan terror aktının qurbanı oldu. Onların arasında yüksək postlarda əyləşən hərbi və dini İraq liderləri də var idi. Buna cavab ola raq ABŞ komandanlığı Bağdadda iri miqyaslı “İldırım” adlı əməliyyat keçirdi. Bu əməliyyatda 40 min ABŞ və İraq hərbi qulluqçusu iştirak edirdi. Yeni konstitusiyanın hazırlanması prosesində şiə, kürd, digər t ərəfdən isə süni partiyaları içərisində ziddiyyətlər meydana çıxdı. Sünnil ər dövlətin federal quruluşu məsələsi ilə razılaşmırdılar. H əmçinin onlar BAAS partiyasının ləğvi və İraqın ərəb dünyasına aid etm əklə də razılaşmırdılar.Konstitusiya layihəsi əsasən şiə və kürdl ərin baxışlarını özündə əks etdirirdi. İraq cəmiyyətində parçalanma konstitusiyanın qəbulu ilə əlaqədar 2005–ci il oktyabrın 15–də keçirilən referendumda bir d aha özünü aydın çəkildə göstərdi. 218 Konstitusiyanın qəbulundan sonra dekabrın 15–də yeni parlament seçkil əri keçirildi. Ölkənin daimi hökuməti təşkil edildi. Milli yığıncaqda ölkənin birləşmiş İraq Aliyansı yenidən qələbə qazanaraq 128 yer tutdu. Bütün sünn i partiyaları 58 yer, kürdlər is ə 53 yer aldılar. . İraqda şiələrin hakimiyyətə gəlməsi islamın cərəyanlarına eti- qad ed ənlərlə şiələr arasındakı münasibətləri kəskinləşdirdi. Sünnil ər azlıq təşkil etsələr də, həmişə ölkənin siyasi elitasının əksəriyyətini ənənəvi olaraq təşkil etmişlər. süniləri bürüyən əsas t əhlükə ondan ibarət idi ki, İraq ərazisində Şiələr və kürdlər öz suveren dövl ətlərini təşkil etsinlər. Belə olan təqdirdə ölkə özünün əsas neft mənbələrindən məhrum ola bilərdi. 2006–cı ildə beyn əlxalq koalisiya qüvvələrinə qarşı mübarizə ikinci plana keçdi. Dinl ərarası münaqişə zəminində ölkədə həyəcanlar başladı.Şiə və süni m əscidləri dağıdıldı, çoxlu dinc iraqlıları oğurladılar və öldürdül ər. İraqda vətəndaş müharibəsi başlandı. C. Bu administrasiyası bu formuldan qaçmağa çalışsa da, bu fakt idi. Daxili münaqişələr nəticəsində 365 min iraqlı qaçqın vəziyyətinə düşdü. Zorakılıq nəticəsində hər ay ölkənin 100–dən artıq v ətəndaşı həlak oldu. 2006– cı ilin may ayının 20 də İraq birinci dəfə olaraq S. Hüseyn rejimi devrildikd ən sonra daimi milli hökumət təşkil etdi. Baş nazir Nuri Məlik oldu. İyunun 7–də beynəlxalq koalisiya qüv- v ələri üsyançılarla mübarizədə böyük uğur qazandılar. Nəticədə t əyyarə zərbəsi nəticəsində həmin ilin iyulunda Mutanna əyaləti üz ərində ilk dəfə İraq ordusu onun təhlükəsizliyinin təmin edil- m əsinin öz üzərinə götürdü. 2006– cı ilin sonunda ABŞ administrasiyası özünün İran siya- s ətində məcburi köklü dəyişiklər etdi. 2006–cı ilin yadda qalan hadis ələrindən biri də keçmiş İraq prezidenti Səddam Hüseynin edamı idi. 2007– ci illin yanvarın 10–da C. Buş İraqa qarşı ABŞ –ın yeni strateg iyasını elan etdi. Bunun qeyri–rəsmi adı “İrəliyə yeni yol” adlandırdı.Lakin bu “Böyük dalğa” kimi məşhur idi.O, öz çıxışında göst əriridi ki, əvvəllər İraq məsələsində Böyük səhvlər buraxmış- dır.İraqda daha çox müvvəfəqiyyətlər qazanmaq üçün çatışmayan 219 c əhət həm qoşunun sayının, həm də ABŞ komandanlığının sərbəst h ərəkətinin lazımi səviyyədə olmamsaı idi. Sərhədləri qorumaq t ədbirləri gücləndirildi. Hərbi qulluqçuların sayı 21, 5 min nəfər artırıldı. Bu tədbirlər uzunmüddətli xarakter daşımalı idi. C. Buş qeyd edirdi ki, b izi ağır və qanlı illər gözləyir. Bu həm İraq əhalisi, h əm də bizim hərbi qulluqçular içərisində yeni qurbanlara səbəb olacaq. İqtisadi böhranla yanaşı, ABŞ hökumətini ciddi narahat edən probleml ərdən biri İraqdakı vəziyyət idi. İraqdakı müharibəsinin ABŞ üçün maliyyə, humanitar və beynəlxalq cəhətdən baha başa g əldiyi məlum oldu. 2008–ci ilin sonunda İraq müharibəsi ABŞ-a 1 trilyon dollara başa gəlirdi. ABŞ–ın İraqdakı əsgərlərinin sayı 126 min n əfər idi. İraqda ABŞ–ın 4 min nəfər hərbi qulluqçusu hə- lak olmuş, 30 min nəfəri yaralanmışdı. Müharibənin uzanması ABŞ–ın beynəlxalq mövqelərinin zəifləməsinə, ona etimadın azal- masına səbəb olmuşdu. Xüsusilə islam dünyasında ABŞ–a nifrət artmışdı. 2008–ci ilin dekabrın 31-də 35 ölkədən olan əsgərlərin İraqda qalmasının müddəti başa çatmışdı. Bu vaxta qədər xarici qo şunların İraqda olması BMT Təhlükəsizlik Şurasının qərarına əsaslanırdı. 2008–ci ilin sonundan isə xarici qoşunların İraqda qal- ması ikitərəfli sazişlə tənzimlənməli idi. ABŞ–la İraq arasında ora- dakı Amerika əsgərlərinin statusu haqqında saziş 2008–ci ilin payızında imzalanmışdı.Bu saziş ABŞ hərbiçilərinin İraq şəhərlə- rind ən 2009–cu ilin iyunun 31–dək çıxarılmasını nəzərdə tuturdu. İraq hökuməti xahiş etməsə, 2011–ci ilin dekabrın 31–dək ABŞ qoşunları İraq ərazisini tərk etməli idi. Sazişə görə, ABŞ qoşunları İraq qanunlarına tabe deyildi, əgər qanun pozuntusu əsgərin yerləş- diyi h ərbi bazadan kənarda baş versə, istintaqda yerli hakimiyyət orqanları iştirak edə bilərdi. Əfqanıstandakı antiterror əməliyyatlarının da sonu görün- mürdü. 2008– ci ilin oktyabrında buradakı ABŞ əsgərlərinin sayı t əqribən 32 min nəfər idi. C. Buş hökuməti əsgərlərinin sayını 20– 30 min n əfər artırmaq fikrində idi. İraqda və Əfqanıstanda aparılan h ərbi əməliyyatlar böyük xərc tələb edirdi. ABŞ administrasiyasının yeni strategiyası kifayət qədər bir- m ənalı qarşılanmadı.Respublikaçı–senator Çorc Xahel onu “Vyet- 220 nam müharib əsi zamanında olduğu kimi bu ən təhlükəli xarici siyas ət xətti” adlandırmışdı. 2007–ci ildə bir konqresdə İraqda aid olan yeni işlənib hazırlandı. 48 nəfər bu planın lehinə, 60 nəfər isə əleyinə səs verdi. Bağdadda ABŞ–İraq əməliyyatı “Qanun və intizam” adlandı v ə bu əməliyyat fevraldan noyabra qədər davam etdi. Əməliyyatın başlanğıcında ABŞ qüvvələri şəhərin 20% - nə nəzarət edirdi. Dö- yüşçülər xeyli dərəcədə öz fəaliyyətlərini genişləndirdilər. Yan- varın sonu fevralın əvvələrində onlar bir neşə ABŞ təyyarələrini vura bildil ər. Müharibə başlandıqdan sonra İraqda həlak olan hərbi qulluqçuların sayı 2007–ci ildə rekord həddinə çatdı. Onların sayı 901 n əfər təşkil edirdi. 2008–ci ild ə İraqda nisbi sabitliyin hökm sürməsinin səbəbi “Mehdi ordusu” nun 2004–cü ild ə məğlubiyyətindən sonra İranın t əsiri ilə onun 2007–ci ilin ortalarında yarım il atəşi kəsməsini elan etm əsi idi. 2008–ci ilin əvvəllərində bu müddət daha da uzadıldı. Bu işdə molla Əs–Sədr Muktada–Əs sədrin böyük rolu olmuşdur. “Əl–Qaida” təşkilatının yerləşdiyi yerlər Bağdad, Bəsrə, Mosul idi. Xüsusil ə Mosul, ABŞ Tədqiqat idarəsi direktoru Maykl Heydenin fikrin ə görə, ölkədə ən təhlükəli şəhər idi. 2008–ci ilin aprelində koalisiya qoşunlarının komandanı Devid Petrens ABŞ konqresind əki çıxışındada göstərirdi ki, biz hələ bu tunelin axrına g əlməmiş və heç bir işıq görmürük. 2008–ci ildə iraqlılardan hər ay öl ənlərin sayı xeyli azaldı, 300 nəfərə yaxın idi. Beynəlxalq koalisiya is ə 2008–ci ildə 320 nəfər hərbi qulluqçu itirdi. 2009– cu ilin yayında İraqı ABŞ–la müttəfiq ölkələrin sonun- cu qoşun kontingenti tərk etdi. Avqustun 1–dən İraqda ancaq ABŞ qoşunları qaldı. İraqa müdaxilədə iştirak edən ölkələr aşağıdakılar idi: 1) ABŞ–ın 250 min qoşun daxil olmuşdu. 2010–cu ilin av- qustun sonu Barak Obamanın əmri ilə orada cəmi 50 min əsgər qalmışdı. 2) Avstraliya–2000 (2009– cu ilin iyulunda çıxarıldı). 3) Azərbaycan–250 (2008–ci ilin dekabrında çıxarıldı). 4) Albaniya–240 (2003– cü ilin aprelindən 2008–ci ilin dekabrına qədər iştirak etmişdir). 221 5) Ermənistan–50 (2005–ci ilin yanvarından 2008–ci ilin oktyabr ına qədər iştirak etmişdir). 6) Bolqarısatn–490 (əsas hissəsi 2005–ci ildə, qalan hissə isə 2008– ci ilin dekabrında çıxarılmışdır). 7) Bosniya və Hersoqovin–40 (2005–ci ilin iyunundan 2008– ci ilin noyabrna qədər iştirak etmişdir). 8) Böyük Britaniya–45000 (2009–cu ilin iyulunda çıxar- mışdır) 9) Macarıstan–300 (2003–cü ilin avqustundan 2005–ci ilin martına qədər iştirak etmişdir) 10) Honduras- 370 (2003–cü ilin avqustundan 2005–ci ilin martına qədər iştirak etmişdir) 11) Gürcüstan–2000 (2003– cü ilin avqustundan iştirak etmiş, Cənubi Osetiyadakı münaqişə ilə əlaqədar olaraq2008–ci ilin avqustunda çıxarılmışdır) 12) Danimarka–550 (2003– cü ilin aprelindən 2007–ci ilin de- kabrına qədər iştirak etmişdir) 13) Dominikan respublikası - 300 (2004–cü ilin mayında çıxarılımışdır) 14) İslandiya–2 (2003–cü ilin mayında çıxarılmışdır) 15) İspaniya–1300 (2003–cü ilin apreldən iştirak etmiş, 2004– cü ilin 11 mart terror aktından sonra çıxarılmışdır) 16) İtaliya–3200 (2003–cü ilin iyulundan 2006–cı ilin noyabrına qədər iştirak etmişdir) 17) Qazaxıstan–30 (2003–cü ilin sentyabrından 2008–ci ilin oktyabrına qədər iştirak etmişdir) 18) Latviya 140 (2004– cü ilin aprelindən iştirak etmiş, 2008– cü ilin aprelində tamamilə çıxarılmışdır) 19) Litva–120 (2003–cü ilin iyunundan 2007–cü ilin avqus- tuna qədər iştirak etmişdir) 20) Makedoniya–80 (2003–cü ilin iyulundan 2008–cü ilin noyabrına qədər iştirak etmişdir) 21) Moldaviya–20 (2003– cü ilin sentyabrından 2008–cü ilin dekabrına qədər iştirak etmişdir) 22) Monqolustan–180 (2003–cü ilin avqustundan 2008–cü ilin sentyabrına qədər iştirak etmişdir) 222 23) Niderland–1350 (2003–cü ilin iyulundan 2005–cü ilin martına qədər iştirak etmişdir) 24) Nikaraqua–230 (2003– cü ilin sentyabrından 2004–cü ilin fevralına qədər iştirak etmişdir) 25) Yeni Zelandiya–60 (2003– cü ilin sentyabrından 2004–cü ilin sentyabrına qədər iştirak etmişdir) 26) Norveç–150 (2003–cü ilin iyulundan 2006–cü ilin avqustuna qədər iştirak etmişdir) 27) Polşa–2500 (2003–cü ilindən, 2008–cü ilin oktyabrına qədər iştirak etmişdir) 28) Portuqaliya–130 (2003– cü ilin noyabrından 2005–cü ilin fevralına qədər iştirak etmişdir) 29) Koreya respublikası–3600 (2003–cü ilin mayınadan 2008– cü ilin dekabrına qədər iştirak etmişdir) 30) Ruminya–730 (2003–cü ilin iyulundan 2009–cu ilin iyuluna qədər iştirak etmişdir) 31) Salvador–380 (2003–cü ilin avqustundan 2009–cu ilin yanvarına qədər iştirak etmişdir) 32) Sinqapur–160 (2003– cü ilin dekabrından 2004–cü ilin sonunadək iştirak etmişdir) 33) Slovakiya–110 (2003–cü ilin avqustundan 2007–cu ilin yanvarına qədər iştirak etmişdir) 34) Tailand–420 (2003–cü ilin avqustundan 2004–cu ilin avqustuna qədər iştirak etmişdir) 35) Tonqo–60 (2004– cü ilin dekabrından 2008–cü ilin dekabrına qədər iştirak etmişdir) 36) Ukrayna–1650 (2003–cü ilin avqustundan 2008–cü ilin dekabrına qədər iştirak etmişdir) 37) Filippin–50 (2003–cü ilin iyulundan 2004–cu ilin iyuluna qədər iştirak etmişdir) 38) Çexiya–300 (2003– cü ilin dekabrından 2004–cü ilin iyuluna qədər iştirak etmişdir) 39) Estoniya–40 (2005–cü ilin iyulundan 2009–cu ilin fevralına qədər iştirak etmişdir) 40) Yaponiya–600 (2003– cü ilin yanvarından 2006–cu ilin iyuluna qədər iştirak etmişdir) 223 Ümumiyy ətlə, 2003–cü ilin martın 27–də təşkil edilmiş koalisiyada 49 ölk ə iştirak etmişdir. 2010– cu ilin dekabrın 6–na qədər İraq müharibəsində ABŞ–dan 4432 nəfər ölmüş, 32 min nəfər yaralanmışdı. O cüml ədən ABŞ 2003–cü ildə 486, 2004–cü ildə 849, 2005–ci ildə 846, 2006– cı ildə 822; 2007–ci ildə 804, 2008–ci ildə 314, 2009– cu ild ə 149, 2010–cu ildə 52 nəfər hərbi qulluqçu itirmişdi. Koalisiyada iştirak edən 21 ölkənin hərbi kontingentindən 1s ə 137 hərbi qulluqçu həlak olmuşdu ki, onlardan 179–u İngiltərə- d ən idi. Hesablamalara gör ə bu müharibə nəticəsində İraqda həlak olmuş 733 158 nəfərdən 1446 063- ə qədəri dinc sakin idi. Ailə- l ərin 20,21 % - I həlak olmuşdur. İraqda isə o zaman 405 milyon ail ə var idi. Digər bir hesablamaya görə isə İraqdan 89 612–dən 97 840–a q ədər dinc sakin həlak olmuşdu. Ümumdünya səhiyyə t əşkilatının hesablamasına görə isə 2006–cıı ilə qədər İraqdan 10400–d ən, 223000 - ə qədər dinc əhali həlak olmuşdur. ABŞ–ın İraqdakı əməliyyatına dair sənədlərdə isə göstərilir ki, 2010–cu ilə q ədər İraqdan 66000 dinc sakin həlak olmuşdur. İraq müharibəsi zamanı fosforlu aşılayıcı bombalardan və dig ər kimyəvi silahlardan istifadə edilmişdir. Bu silahlar 150 metr radiusda bütün canlıları məhv etmək gücünə malik idi. Təkcə Əf– F əlludca əməliyyatı zamanı 1200 partizan öldürüldü.Halbuki BMT–nin q əbul etdiyi konvensiyaya əsasən bu silahlardan istifadə qadağan edilmişdi. 2004–cü ilin əvvələrindən 2005–ci ilin ortalarına qədər 12 min iraklı terror aktı nəticəsində öldürülmüşdür. İraqda BMT–nin ştab–mənzilindəki partlayış nəticəsində 2 Əlcazair və Misir v ətəndaşı, beş Rusiya diplomatı həlak olmuşdur. Bu müharib ə nəticəsində İraq regional dövlət kimi öz əhəmiyyətini itirsə də, ABŞ–ın da qələbəsi o qədər də ürək açan deyildi. Bu q ələbə ABŞ–a böyük hərbi xərclər və xeyli insan itkisi hesabına başa gəldi. ABŞ İraqda Səddam Hüseyn rejimini devirsə d ə, sülhə nail olmağı bacarmadı. |