SƏmayə MƏMMƏD qızı mustafayeva şƏhla müZƏFFƏR qızı qurbanova z əRİFƏ ŞAMİL qızı cavadova
Ronald Reyqanın prezidentliyi dövründə ABŞ-ın xarici siyasəti
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Ronald Reyqanın prezidentliyi dövründə ABŞ-ın xarici siyasəti Reyqan hökum ətinin xarici siyasəti ideya-nəzəri əsas neoq- lobalizm t əşkil edən yeni mühafizəkarlığa əsaslanırdı Neoqloba- lizm ABŞ xarici siyasətinin qlobal problemlərini regional səviy- y ədə həll etməyi nəzərdə tuturdu. Belə yanaşma bir neçə funda- mental prinsipl ərə əsaslanırdı. Bu prinsiplərin içərisində - sürətlə silahlanma, SSRİ və digər sosialist ölkələrini iqtisadi cəhətdən xeyli gerid ə qoymaq və üçüncü dünya ölkələrində vəziyyəti doğ- ru qiym ətləndirmək əsas yer tuturdu. Reyqan hökum ətinin xarici siyasətində SSRİ ilə müna- sib ətlərə xüsusi diqqət yetirilirdi. Onun hakimiyyəti illərində SSRİ- ABŞ münasibətləri inkişaf baxımından üç dövrdən keçdi. Birinci dövr 1981-84-ci ill əri, ikinci dövr 1985-86-cı illəri əhatə edirdi. İki ölkə arasında münasibətlərin inkişafının üçüncü dövrü 1987- ci ilin mart ayından başlayır. 1985-ci il ə qədər o, SSRİ-ni «Şər imperiyası» elan edərək onu iqtisadi c əhətdən zəiflətməyi ABŞ-ın əsas məqsədi olduğunu bildirirdi. 1985-ci ild ə SSRİ-də hakimiyyətə Mixail Sergeyeviç Qorbaçov g əldikdən sonra ABŞ-la SSRİ arasındakı münasibətlərdə mülayiml əşmə baş verdi. Reyqan sosializmi «zibilliyə» atmaq planını həyaia keçirməyə başladı. Qorbaçovla Reyqan 1985-ci ildə Çenevr ədə, 1986-cı ilin oktyabrında isə İslandiyanın paytaxtı Reykyavikd ə görüşdülər.1987-ci ilin dekabrın 7-8-də M. S. Qorba- çov Vaşinqotonda oldu. Vaşinqtonda «Qısa mənzilli raketlərin m əhv edilməsi haqqında» iki dövlət arasında saziş bağlandı. Bu tarixd ə nüvə silahlarının ləğv edilməsini nəzərdə tutan ilk saziş idi. Reyqan bu sazişi bağlayarkən etdiyi çıxışlarında göstərdi ki, biz SSRİ ilə saziş bağlayarkən rusların çox sevdiyi bir atalar sözünü 77 işlətmək istəyirəm: «İnan, lakin yoxla». 1988-ci ilin mayında Reyqan Moskvaya g əldi. Danışıqlar mehribanlıq şəraitində keçdi. Reyqan Moskvadan qayıdarkən bildirdi ki, onun sosializm cəmiy- y əti haqqında təsəvvürlərində yanlışlıqlar var və sosializmdən də çox şey öyrənmək olar. ABŞ hökuməti 1983-cü ilin fevral ayında «Demokratiya və kütl əvi diplomatiya proqramı» qəbul etdi. Bu proqramda sosialist ölk ələrinə qarşı fəaliyyətin istiqamətləri və metodları müəyyən edildi. 1983- cü ilin mart ayında 75 saylı prezident direktivi qəbul edildi. Direktivd ə «Amerikanın səsi», «Azadlıq» və «Azad Avro- pa» radio stansiyalarının sosialist ölkələrinə qarşı pozucu veriliş- l ərinin həcmini artırmaq nəzərdə tutulurdu. Reyqan hökum ətinin xarici siyasətində Latın Amerika ölk ələri əsaslı yer tuturdu. Birləşmiş Ştatların bu regionda xarici siyas ət strategiyasını iqtisadi, siyasi və hərbi strateji maraqları mü əyyənləşdirirdi. Reyqan hakimiyyətə gələn kimi bu ölkələrə münasib ətdə yeni bir tezis irəli sürdü. Bu tezis «beynəlxalq terrorizm ə qarşı mübarizə» adlandırıldı. Belə bir tezis inkişaf etm əkdə olan ölkələrdə terrorizmə, anarxiyaya və arzuolunmaz h ərəkətlərə qarşı mübarizəni nəzərdə tuturdu. Reyqan hökuməti 1982-ci ild ə «Karib təşəbbüsü» deyilən təşəbbüslə çıxış etdi. Bu t əşəbbüs quraqlıqdan zərər çəkən region ölkələrinə yardım etməyi n əzərdə tuturdu. Reyqan hökuməti regional münaqişələrin nizama salınması konsepsiyasını irəli sürdü. Kuba inqilabçılarının Qrenada adasında hərbi baza tikməsi ABŞ-ın mənafelərinə toxunduğundan 1983- cü il oktyabrın 25-də adaya hərbi müdaxilə təşkil olundu. Reyqan hökum əti Latın Amerikası ölkələrinə münasibətdə panamerikan h əmrəyliyi prinsipini irəli sürdü. Birləşmiş Ştatlar Latın Amerikası ölkələrinə geniş yardımlar planını həyata keçirdi. 1981- ci ilin yanvar ayından 1985-ci ilin iyununa qədər ABŞ Salvadora 2 milyard dollar, 1981-88-ci ill ərdə isə Nikaraquadakı antisovet qüvv ələrə 300 milyon dollar yardım etdi. Reyqan hökum əti xarici siyasətində Asiya və Sakit /okean regionuna da xüsusi diqq ət yetirirdi. 1986-cı ilin sonunda ABŞ bu regiona 35,7 milyard dollar s ərmayə qoydu. Bu məbləğ ABŞ-ın xarici ölk ələrə bütün kapital qoyuluşunun 14%-ni təşkil edirdi. 78 Birl əşmiş Ştatlar Yaponiyaya investisiya qoyuluşunu artırdı. 1986- cı ildə ABŞ Yaponiya iqtisadiyyatına 11,3 milyard dollar sərmayə qoydu. ABŞ-ın Yaponiyaya əmtəə ixracı 1986-cı ildə 26,9 milyard dollar t əşkil edirdi. Reyqan hökuməti Çinlə münasibətlərin normallaşdırması sahəsində addımlar atdı. 1987-ci ildə iki ölkə arasında ticarət 25% artaraq 10,4 milyard dollara çatdı. A BŞ Liviyanı terrorizmi himayə etməkdə təqsirləndirirdi. 1980- ci ilin aprel ayında Liviya lideri M.Kəddafi siyasi müha- cirl ərin vətənə qayıtmalarını tələb etdi. Bir il ərzində «Qərbi Avro- pada v ə Yaxın Şərqdə 20 liviyalı dissident öldürüldü». 1981-ci ilin m ay ayında Reyqan Vaşinqtondakı Liviya səfirliyinin bağlan- masını tələb etdi. Belə olduqda Kəddafi ABŞ prezidentinin öldürülm əsinə hazırlaşmağa dair əmr verdi. Eyni zamanda K əddafi bildirdi ki, Liviyanın ərazi suları amerikanlar üçün «ölüm x ətti» olacaqdır. ABŞ-ın 6-cı donanması 1981- ci ilin avqust ayında «ölüm xəttini» keçdi. Prezident Livi- yaya qarşı hərbi əməliyyat planını bəyəndi. Bu zaman liviyalılar Q ərbi Avropada bir neçə terror aktı törətdilər. Bundan sonra «Kanon Eldorado» adı altında Tripoliyə havadan zərbələr endirildi. Böyük Britaniyadakı amerikan hərbi bazalarından qalxan bombar- dmançı təyyarələr 1986-cı il aprelin 15-də Kəddafinin komanda m əntəqələrini bombardman etdi. Kəddafinin iki oğlu ağır yara- landı, qızı isə həlak oldu. Liviya rəhbəri sağ qaldı. ABŞ-ın xarici siyasətində İraqa qarşı hərbi əməliyyatlar mühüm yer tutdu. 1990- cı il iyulun 18-də prezident Səddam Hüseyn Küveyti s ərhədyanı yataqlardan İraq neftini mənim- s əməkdə ittiham edərək 2,5 mlrd. dollar kompensasiya ödəməsini t ələb etdi. Küveyt əmiri bu tələblərdən və danışıqlar stolu arxa- sında oturmaqdan imtina etdi. Avqustun 2-də S.Hüseyn Küveytdə inqilabın baş verdiyini və «azad müvəqqəti hökumətin» qurul- duğunu bildirdi. İraq Küveyti işğal etdi. Əslində Küveytdə heç bir inqilab olmamışdı. Reyqanın xarici siyasəti C. Karterin siyasətinin, demək olar ki, davamı idi. Reyqan da C. Karter kimi NATO-nun hərbi xərc- l ərinin 3% artırılması və Qərbi Avropada orta mənzilli raketlərin yerl əşdirilməsi işini bəyəndi və davam etdirdi. 1983-cü ildə ABŞ 79 Q ərbi Avropanın beş ölkəsində 600-ə yaxın orta mənzilli raket- l ərini yerləşdirməyə başladı. O da Əfqanıstan məsələsi ilə əlaqədar SSRİ ilə münasibətləri gərgin şəkildə saxladı. ABŞ Latın Ame- rikası ölkələrinə qarşı yenidən «Böyük dəyənək» siyasətinə qayıtdı. Reyqan hökuməti Latın Amerikası ölkələrinə münasibətdə panamerikan h əmrəyliyi prinsipini irəli sürdü. Karib höfzəsində öz mövqel ərini möhkəmləndirdi, Nikaraquaya qarşı elan edilməmiş müharib ə apardı, Salvadorun mühafizəkar dairələrinə hər cür köm ək göstərdi. 1982-ci ildə Malvin (Folklend)adaları üstündə İngiltərənin Argentina ilə müharibəsində İngiltərəni müdafiə etdi. İsrail-Ərəb münaqişələrində İsrailin dayağına çevrildi. 1982-ci ildə Yaxın Şərqin əzab çəkmiş xalqları üçün «Amerika sülh t əşəbbüsləri»nin irəli sürdü. ABŞ hökuməti ABŞ-ın bütün pozuculuq t əbliğatı sisteminin gücləndirilməsi sahəsində bir sıra t ədbirlər həyata keçirdi. Başlıca planlaşdırıcı və əlaqələndirici m ərkəz yenidən bərpa edilmiş ABŞ İnformasiya Agentliyi idi. (YU SİA) . O, ABŞ Milli Təhlükəsizlik Şuürasının orqanı hüquqlarına malik olmaqla f əaliyyət göstərirdi.(Agentliyin ştatı hazırda təqri- b ən 8 min nəfərdir, illik büdcəsi 640 milyon dollar idi). YUSİA dövl ət departamenti, Pentaqon, MKİ və Birləşmiş Ştatların digər hökum ət idarələri ilə sıx əlaqədə işləyir. 80-ci ill ərdə «Amerikanın səsi», «Azadlıq» və «Azad Avropa» kimi xidm ət orqanları geniş şəkildə yenidən quruldu. Bu radiostansiyalarla əməkdaşlığa keçmiş nasistlər, cinayətkarlar, hər cür mmühacirl ər, həmçinin Amerika kəşfiyyat xidməti idarələrinin əməkdaşları cəlb edildi. Reyqan hökum əti xarici siyasətində Asiya və Sakit okean regionuna xüsusi diqq ət yetirirdi. 1986-cı ilin sonunda ABŞ bu regiona 35,7 milyard dollar s ərmayə ayırdı. 80-ci ill ərdə ABŞ-ın dünya ölkələri barəsində siyasəti iki prinsipin mü əyyən ahəngi üzərində qurulmuşdu: dünyada baş ver ən dəyişikliklərə qüvvə ilə müqavimət göstərilməsi və həmin d əyişikliklərə uyğunlaşma. Bir çox amillərin təsirindən asılı olaraq bu prinsipl ərin konkret tətbiq nisbəti dəyişirdi. 80 Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, ABŞ-ın hərbiçilik tenden- siyaları yenidən baş qaldırmış hakim dairələri Sovet-Amerika münasib ətlərinin pozitiv inkişafını pozdular və əslində, əldə edilmiş razılaşmalardan imtina yolu tutdular. Onlar mövcud hərbi- strateji tarazlığı pozmaq və SSRİ üzərində hərbi üstünlüyə nail olmaq q ərarına gəldilər.70-80-ci illərin hüdudunda, xüsusilə respub likaçılar hökuməti hakimiyyət başına gələndən sonra, ABŞ- ın SSRİ-yə qarşı siyasəti çox kəskinləşdi. ABŞ-ın hökuməti və h ərbi –sənaye inhisarları miqyasına görə misli görünməmiş yeni sür ətlə silahlanma yoluna qədəm qoydular. 1983- cü ilin mart ayında Ronald Reyqan kosmik baza elementl əri olan raketə qarşı geniş miqyaslı müdafiə sistemi yaradılmasına dair uzun müddətli proqram elan etdi. Həmin proq- ramın rəsmi adı «Strateji müdafiə təşəbbüsü” idi (SMT). Onun v əzifəsi SSRİ-yə qarşı nüvə silahını birinci tətbiq edə bilməkdən və Amerika ərazisinə cavab zərbəsinin nəticələrini zəiflətməkdən ötrü kosmik z ərbə etalonu yaratmaqla ABŞ ərazisi üzərində raket « əleyhinə» sədd qurmaq idi. Bu proqram üzrə tədqiqatlara, elmi işlərə və sınaqlar keçirilməsinə milyardlarla dollar vəsait ayrıl- mışdı. “Strateji müdafiə təşəbbüsü”nün məqsədi kosmos vasitəsilə SSRİ üzərində hərbi üstünlüyə nail olmaq və ABŞ-ın dünyada hakim mövqe tutmasını təmin etmək idi. ABŞ-ın qüvvəyə arxa- lanan bu ümidl əri perspektivsiz olsa da, lakin sürətlə silahlanmanın kosmosa keçirilm əsi planları ümumi sülh işinə ciddi təhlükə tör ədirdi. «Uotergeyt» v ə «İrangeyt» qalmaqalları 80-ci illərdə ame- rika lıların icra hakimiyyətinə inamını xeyli zəiflətdi. 80-ci ill ərin ortalarında «İran kontras» adlanan məsələ geniş əks-səda doğurdu.Onun mahiyyəti belə idi ki, İrana silah satıl- masında əldə edildən vəsaitin bir hissəsini konqresin icazəsi olma- dan Ağ ev gizli sürətdə hərbi kömək şəklində inqilabi hökumət t ərəfdarlarına qarşı vətəndaş müharibəsi aparan Nikaraqua «kon- tras» r əhbərlərinə göndərmişdi. Şimali Atlantika blokunda Qərbin əsas kapitalist dövlətləri arasındakı münasibətlərdə birliyi zəiflədən amilləri aradan qaldır- maq üçün imperialist dövl ətlərinin rəһbərləri cürbəcür tədbirlərə və 81 üsullara («yeddil ərin» yüksək səviyyədə görüşləri, «uçtərəfli ko- missiya» v ə s. )əl atır, lakin bu istənilən nəticəni demək olar ki, vermirdi. Atlantika blokundakı partnyorlar arasında xarici siyasət m əsələlərində, o cümlədən (bu, Amerika liderlərinin һədsiz darə- c ədə dilxor edirdi) sosializm ölkələri ilə münasibətlər saһəsində olan fikir ayrılığı onları xüsusilə naraһat edirdi. İngiltərə Kral Beyn əlxalq Münasibətlər İnstntutunun Böyük Britaniya, ABŞ, AFR v ə Fransanın beynəlxalq məsələlər üzrə görkəmli alimləri t ərəfindən һazırlanmış məruzəsində deyilirdi ki: «Şərq ilə Qərb arasında ticarət məsələləri, kredit siyasəti, texnologiyanın verilməsi v ə iqtisadi baykotlarda iştirak Birləşmiş Ştatlarla Qərbi Avropa arasında daһa çox fikir ayrılığı doğurur». Amerikanın müharibədən sonrakı ilk iollərdə müşahidə olunan hakim mövqeyini 80-ci ill ərdə elə bir vəziyyət əvəz et- mişdir ki, bu şəraitdə Avropa birliyi ABŞ-dan heç də az varlı deyil- di, dünya bazarında isə bəzən rəqabətdə ondan daha çox davamlı idi. N əticədə ABŞ-ın Avropa siyasətinə təsir göstərib onun ABŞ- ın mənafeyinə uyğun gəlməsinə nail olmaq imkanı xeyli azalmışdı. Keçmiş Amerika diplomatı, məşhur alim C. Helbreyt də buna b ənzər fikir söyləyərək yazırdı ki, indi ABŞ, istər Sovet İttifaqı ilə ticar ət, istərsə də orta mənzilli Amerika raketləri olsun, - bütün m əsələlər üzrə öz partnoyurları ilə diskussiya aparmalı olur, halbuki əvvəllər onun yalnız eyham vurması kifayət idi. ABŞ-ın hegemonçu xarici siyasət xəttrinin variantı 80-ci ill ərdə bir sıra xüsusiyyətləri ilə fərqlənirdi. Beynəlxalq meydanda yaranan v əziyyətin spesifikası bu xüsusiyyətlərdə heç şübhəsiz, öz əksini tapırdı. Hərbi hazırlıq sahəsində kəskin sıçrayış həyata keçirm ək, dünyanın hər hansı hissəsində və isrtənilən vasitələrlə, o cüml ədən silahlı qüvvənin köməyi ilə “ABŞ-ın həyati mənafeyinin qorunması” planlarını yerinə yetirməyə imkan verən hərbi poten- sial yaratmaq m əqsədi, şəksiz ki, bu xüsusiyyətlərin ən başlıcası hesab edilm əli idi. Bu məqsədlə ABŞ-da bütün iqitsadi, siyasi və ideoloji ehtiyatlar s əfərbərliyə alınır, həmin planların yerinə yetirlm əsinə bütün kapitalist dünyasını cəlb etmək üçün böyük səy göst ərilirdi. 82 Raket-nüv ə silahı sahəsində sürətlə silahlanmanı dayan- dırmaq məsələləri barəsində ikitərəfli və çoxtərəfli danışıqlar yolunda Birl əşmiş Ştatların yaratdığı əngəllərin və maneələrin, ən əvvəl – strateji nüvə silahlarının məhdudlaşdırılması prosesini Amerika hakimyiy ət orqanlarının qəsdən dayandırmasının, raket- d ənmüdafiə sistemlərini məhdudlaşdırmaq haqqında 1972-ci il Sovet-amerika müqavil əsini və bu müqaviləyə əlavə olan 1974-cü il protokulunu qüvv ədən salmaq cəhdlərinin başlıca səbəbini məhz bütün bu planları tələsik həyata keçirməyə səy göstərilməsində axtarmaq lazım idi. 80-ci ill ərdə ABŞ-da hərbi-dəniz qüvvələrinin artırılmasına xüsusi diqq ət yetirilirdi. Amerika siyasətçiləri və hərbi rəhbərləri daim t əkrar edirdilər ki, dənizdə “hökmranlıq” ABŞ-ın təhlükə- sizliyinin z əruri şərti olmalıdır, onlar sovet hərbi-dəniz gəmilərinin c əmləşdiyi su hövzələrində təlimlər keçirmək, məsələn Kola yarımadası kimi dayaq məntəqələrində Sovet İttifaqı üçün təhlükə yaratmaq v əzifəsini elan edirdilər. ABŞ-ın hərbi-dəniz qüvvələri naziri C.Leman buna uyğun ideyaları yeridərək, Amerika donan- ması fəaliyyət zonasının genişləndirilməsini və qanadlı raketlərlə t əchiz olunan zərbə birləşmələri yaradılmasını nəzərdə tutan yeni h ərbi-dəniz strategiyasının zəyata keçirilməsi üçün konqresdən t əxsisat almağa çalışırdı və buna nail oldu. İnkişaf etməkdə olan ölkələrə amerika silahının satılması ABŞ-ın hakim dairələrinin həm bütövlükdə sürətlə silahlanmanı gücl əndirmək, həm də bu təhlükəli prosesin əhatə etdiyi zonanı genişləndirmək üçün tətbiq etdiyi vasitələrdən biri idi. Amerika hökum əti məhz o dövlətlərə silah satırdı (çox vaxt da zorla qəbul etdirirdi) ki, öz hegemonluluq planlarının həyata keçirilməsində onların köməyinə ümid bəsləyir. Yaxın və Orta Şərq rayonunda bu, ən əvvəl İsrail, Pakistan və Səudiyyə Ərəbistanı, Afrikada CAR, Uzaq Şərqdə Yaponiya və Cənubi Koreya, Latın Amerika- sının xalqa zidd diktator rejimləri idi. Sür ətlə silahlanmanı gücləndirən Birləşmiş Ştatlar öz hərbi qüvv əsini bütün dünyaya və ən əvvəl “ABŞ-ın mənafeyi üçün son d ərəcə vacib olan yeni rayonlara” əvvəllər edildiyindən daha çox 83 “s əpələmək imkanı əldə etməyə çalışırdı. Bu ilk növbədə Yaxın v ə Orta Şərqə və ona yaxın olan regionlara aid idi. İran körfəzi rayonu Pentaqonun yeni jandarm korpusunun – “çevik əməliyyat qüvvələrinin” mümkün ola biləcək əməliyyat meydanı sayılırdı. Əvvəlcə bu qüvvələrin 100 min nəfərlik olması n əzərdə tutulurdusa, sonra onların sayı 200 min nəfərə bərabər idi. Yaxınlıqda yerləşən dövlətlərdə qızğın surətdə yeni bazalar axta- rılır və köhnə bazalar genişləndirilirdi. Vaşinqton Əfqanıstana da silah verilm əsini genişləndirmək niyyətində oldğunu bildirirdi, Sina yarımadasında bədnam çoxmillətli qüvvələrdə ABŞ-ın iştirak etm əsini nəzərdə tutan planlar hazırlayır, İsrailə silah verilməsini gücl əndirirdi. 80-ci ill ərdə Amerika hərbçilərinin fəallığının artdığı digər rayon M ərkəzi Amerika idi; Vaşinqton onu bütün Latın Amerikası qit əsi üzərində özünün tam ağalığını bərpa etmək üçün dayaq m əntəqəsinə çevirmək istəryidi. ABŞ-ın hegemonçuluq ididaları daha uzaqlara gedib çıxırdı. Amerika m ətbuatında müxtəlif siyasi xadimlərin və işgüzar dairə- l ərin nüfuzlu nümayəndələrinin Afrikanın cənubundakı strateji c əhətdən mühüm və üstəlik “faydalı qazıntılarla ən zəngin” olan rayonlar üz ərində ABŞ-ın nəzarətini yaratmağın “heyranedici” perspektivi haqqında, Cənub-Şərqi Asiya və Sakit okean hövzəsi üçün “h ər şeyi əhatə edən strategiya” işləyib hazıralmaq lüzumu və s. h aqqında mühakimələri getdikcə daha tez-tez eşidilirdi. Amerika qüvv ələrinin ABŞ hüdudlarından uzaqlara “səpələn- m əsinə” haqq qazandırmaq üçün okeanın o tayında cürbəcür b əhanələr irəli sürülürdü. Məsələn, İran körfəzində bu bəhanə İran v ə Əfqanıstan hadisələri üzündən güya neft mədənlərinin və Q ərbin enerji təchizatı yollarının başı üstünü almış təhlükədən - “sovet t əhlükəsindən” onları qorumaqla pərdələnirdi. Mərkəzi Amerikada bu b əhanə çürümüş diktator rejimlərinə qarşı əvvəl Nikaraqua, indi is ə Salvador xalqlarının mübarizəsidir, Kubanın güya qit ədə sabitliyi pozan siyasəti idi və i. a. Lakin tamamilə aydındır ki, Amerika imperializminin hərəkətləri öz müstəmləkə imperiyasını yaratmaq, Yer kürəsinin müxtəlif qitələrində geniş əraziləri, ən mühüm xammal və enerji mənbələrini, onların 84 daşınması yollarını öz nəzarəti altına almaq üçün göstərilən c əhddən başqa bir şey deyildi. Eyni zamanda ABŞ ümid edirdi ki, bu şəraitdə, o öz iradəsini digər dövlətlərə, o cümlədən bloklar üzrə partnyorlarına asanlıqla qəbul etdirəcək, kapitalizm dünyasında hakim mövqel ərini saxlaya biləcəkdir. Eyni zamanda İran körfəzində, Hind okeanında və Sakit okeanda ABŞ-ın genişlənməkdə olan hərbi bazalar silsiləsi milli azadlıq hərəkatı üzərinə əks-hücum üçün bir növ dayaq nöqtəsi kimi, bu h ərəkatın yayılması qarşısını alan maneə kimi, müstəqil milli siyas ət yeritməyə çalışan inkiaşf etməkdə olan öklələr bar əsində qüvvənin köməyi ilə təzyiq və hədə-qorxu vasitəsi kimi düşünülmüşdü. Doğrudan da, vaxtı ilə, Yaxın Şərq üçün “Eyzenhayer dok- trinası” meydana gələndə də ABŞ-ın silahlı müdaxiləyə, lakin ərəb dövl ətlərinin dəvəti ilə müdaxiləyə hazır olmasından söhbət ge- dirdi. Lakin 20 il sonra Karter hökum əti neft mənbələrini və neftin daşındığı yolları bütün hərbi vasitələrlə, o cümlədən “çevik əmə- liyyat qüvv ələri” vasitəsilə “qorumaq” niyyətində olduğunu bil- dir ərkən özünün son dərəcə təhlükəli planlarını Yaxın Şərq ölkə- l ərindən hər hansı birinin bunu xahiş edib-etməyəcəyi ilə bağ- lamırdı. Vaşinqtonun yeni doktrinasının təcavüzkar istiqamətinin belə açıq-aşkar xarakteri R. Reyqan hökuməti dövründə daha da möhk əmləndi; bu hökumətin nümayəndələri izah edib deyirdilər: İran körfəzində Amerika qoşunlarına ona görə ehtiyac vardı ki, “Bizim hansı mövqe tutduğumuz və həmin mövqeni qüvvənin köm əyi ilə müdafiə etməyə hazır olduğumuz bu rayonda hamıya aydın olsun”. ABŞ başqa xalqlar üzərində amirlik yaratmaq üçün hərbi qüvv ə saxlamaqdan əvvəllər də istifadə edirdi. On illər boyu o, Q ərbi Avropanın bir sıra ölkələrində, Yer kürəsinin digər rayon- larında: Yaponiyada, Filippində, Cənubi Koreyada, Avstraliyada öz h ərbi qarnizonlarını və bazalarını saxlayır; Amerikanın hərbi- d əniz qüvvələri Aralıq dənizində, Atlantik, Sakit və Hind okean- larında fəaliyyət göstərirdi. Lakin indi ABŞ öz hərbi qüvvələrinin müxt əlif regionlarda yerləşdirilməsini hər vasitə ilə genişləndir- 85 m ək, onun həqiqətən qlobal miqyas almasına nail olmaq məqsədini qarşısına qoymuşdur ki, bu da bütün qitələrin xalqları üçün çağırılmamış müdaxilə təhlükəsini xeyli artırırdı. Eyni zamanda Vaşinqtonun belə münasibəti, heç şübhəsiz, Birl əşmiş Ştatların öz xarici siyasət vəzifələrinin yerinə yetirilməsi takti kasında 80-ci illərin əvvəllərində müəyyən dəyişikliklər baş verdiyin ə dəlalət edirdi. Hər şeydən əvvəl göründüyü kimi, ABŞ vaxtı ilə təcavüzkar siyasəti həyata keçirmək üçün istifadə etməyə çalışdığı əlaltılarına və oyuncaq hökumətlərinə daha əvvəlki qədər ümid b əsləmir. Əlbəttə, ABŞ mürtəce diktator rejimlərindən öz m əqsədləri üçün istifadə etməkdən əl çəkmir, onlara hər vasitə ilə maddi v ə hərbi yardım göstərməyi davam etdirirdi. Lakin hər halda ABŞ İran hadisələrindən, heç şübhəsiz, müəyyən ibarət dərsi götürmüşdür və bu hadisələr ABŞ-ın hakimiyyət başına gətirdiyi v ə zorla saxladığı əlaltılara arxalanmağın etibarsız olduğunu göst ərmişdi. XX əsrin 80-ci illərində ərazisində ABŞ-ın öz hərbi dayaq bazalarını yaratmaq istədiyi bəzi dövlətlər buna Vaşinqtonda gözl ənildiyi qədər həvəs göstərmirdilər. ABŞ-ın yeni siyasətini yalnız İsrail tam müdafiə edir, ərəb ölkələri isə “Moskvanın onlar üçün t əhlükə yaratması fikrini qəbul etmək istəmir və Amerika qoşunlarını öz ərazilərinə buraxmaq əleyhinə idilər”. Ərəblər üçün başlıca məsələ ərəb-israil münaqişəsinin həll olunması idi. İran körf əzinin bir çox sahilboyu dövlətlərində ehtiyat edirdilər ki, bu dövl ətlərin birində üsyan baş versə, “çevik əməliyyat qüvvə- l ərin”ndən neft mədənlərinin ələ keçirilməsi üçün istifadə oluna bil ərdi. Hətta inkişaf etməkdə olan ölkələrin Vaşinqtonla sıx əlaqə saxlayan bir çox liderl əri də ABŞ-ın iqtisadi və hərbi yardımını alqışlamaqla bərabər eyhamla bildirirdilər ki, “hər hansı hərbi əməkdaşlığa” cəlb olunmaq istəmirlər. Belə bəyanatlar ictimai rəyi olsa- olsa yalnız sözdə nəzərə almaq deməkdir, lakin ABŞ ilə əməkdaşlığın xarakterinin pərdələməyə ehtiyac duyulmasının özü, inki şaf etməkdə olan ölkələrdə xalq kütlələrinin dərin antiamerika v ə antiimperialist əhvali-ruhiyyəsində olmasını göstərirdi. Bu dövrd ə partnyorlarına təzyiq göstərərkən Vaşinqton siyas ətçiləri getdikcə daha tez-tez ultimatum tonuna əl atırdılar. 86 “Reyqan hökum əti öz müttəfiqləri ilə münasibətlərdə dostlarından daha çox əlaltı ölkələr üçün yarayan bir avazla danışırdı”. Ameri- kanın siyasi xadimləri Qərbi Avropadakı “pasifist” əhvali-ruhiy- y əni damğalayır və NATO-nun Avropadakı birləşmiş silahlı qüvv ələrinin baş komandanı Rocersin etdiyi kimi, tələb edirlər ki, “bizim çox böhranlı bir dövr keçirdiyimizə müttəfiq ölkələrin xalqlarını inandırsınlar” Rocersin fikrincə, onlar başa düşməlidirlər ki, “s əylərimiz səmərəli olmaq üçün külli miqdarda vəsait tələb edir, əks təqdirdə bu vəsait digər milli tələbata, məsələn, sosial ehtiyaclara s ərf edilə bilər”. ABŞ-ın keçmiş hərbi-dəniz qüvvələri naziri, prezident Reyqanın hərbi məsələlər üzrə müşaviri adlan- dırılan U.Middendorf isə nəsihətverici bir formada ABŞ-ın partnyorlarına dərs öyrədirdi ki: “Daxili sabitliyi qoruyub saxla- maq üçün sosial ehtiyaclara böyük x ərclər çəkildiyini əsas g ətirmək heç də təzə fikir deyildir. Müdafiə xərclərini artırmaqdan boyun qaçırmaq istəyənlərin hamısı buna isnad edir. . . sosial t əhlükəsizliyin ən yüksək forması hərbi qüvvədir. . . ”. NATO şurasının 1981-ci ilin mayında keçirilmiş Roma sessiyası bir daha göstərmişdi ki, Vaşinqton Qərbi Avropa əra- zisind ə Amerikanın yeni raket-nüvə silahının yerləşdirilməsini “Atlantika h əmrəyliyini” möhkəmləndirmək və müttəfiqlərin ABŞ- a danışıqsız tabe olmasını təmin etmək üçün ən səmərəli metod- lardan biri hesab edir. Okeanın o tayındakı strateqlərin fikrincə, bu addım onların partnoyrlarının Amerika “müdafiəsindən ”asılılığını xeyl i artıracaq və deməli, onları öz siyasi xəttini ABŞ-ın niy- y ətlərinə və tələbatına uyğunlaşdırmağa məcbur edəcəkdi. Elə h əmin məqsədlə ABŞ Atlantika zonası deyilən zonadan kənarda tör ətdiyi hərbi avantüralara öz müttəfiqlərini mümkün qədər daha yaxından cəlb etməyə çalışırdı. Vaşinqton onları İran körfəzi rayo- nunda “çevik əməliyyat qüvvələri” yaradılmasında iştirak etməyə inadla t əhrik edirdi. Qərb yarımkürəsində ABŞ Latın Amerikası ölk ələrini Salvador hadisələrinə, sonra isə, lazım gəlsə, həmçinin Qvatemalada v ə bütün Mərkəzi Amerikada hadisələrə şərti yolla qarışmağa məcbur etməyə cəhd göstərirdi. Okeanın o tayında bloklar sistemini yenidən qurmaq və onu f əaliyyət göstərən blokların əməliyyat dairəsindən xeyli uzaqlara 87 da şamil etmək sahəsində cürbəcür sxemlərin və planların gərgin şəkildə işlənib hazırlanması ara vermirdi. Bununla əlaqədar olaraq Vaşinqtonda müzakirə edilən bütün layihələri sadalamaq belə çətin idi. Bu layih ələrdə ABŞ-dan, Avstraliyadan, Yeni Zellandiyadan ibar ət olan və Yaponiya da daxil edilən ANZYUS hərbi blokunun f əallaşdırılması da; dağılmış olan SEATO blokunun əsasını təşkil etmiş, az qala unudulmuş “Manila paktı”nın dirçəldilməsi də; ASEAN qruplaşmasına (İndoneziya, Malayziya, Filippin, Sinqapur v ə Tailand) hərbi-siyasi istiqamət verilməsi də; Sakit okean, CAR- dan v ə Latın Amerikasının cənub əyrisində yerləşən bir sıra ökl ələrdən ibarət NATO variantı təşkil edilməsi də; Yaxın Şərqdə İsrailin, Misirin iştirakı ilə, Səudiyyə Ərəbistanı və İordaniya da c əlb olunmaqla “strateji həmrəylik” cəbhəsi düzəldilməsi də daxil idi. 80-ci ill ərin əvvəllərində beynəlxalq vəziyyət yenidən k əskinləşdi. ABŞ-ın barışmaz imperialist dairələri kəskinliyin zəif- l ədilməsini özlərinin dünyada hegemonluğunun bərqərar olması planlarının həyata keçməsi yolunda əngəl hesab etdiklərinə görə, ona əks-hücuma keçdilər. Beyn əlxalq gərginliyin artmasına ABŞ-ın digər ölkələrin daxili işlərinə qarışması, dövlətlərin milli istiqlaliyyətinin və suverenliyinin m əhdudlaşdırılması cəhdləri də səbəb oldu. ABŞ-ın yardımına arxalanan təcavüzkar qüvvələr öz işğalçılıq planlarını genişləndirdi. 1980-ci ildə İsrail hökuməti müsəlman və xristian dini ziyar ətgahlarının yerləşdiyi Qüds şəhərini İsrailin vahid və bölünm əz paytaxtı elan etdi. 1981-ci ildə Təl-Əviv hakimləri Suriyaya m ənsub olan Holan yüksəkliklərini ilhaq edildiyini bildirdil ər. Bu BMT tərəfindən qanunsuz bir hərəkət kimi rədd edildi. BMT Baş Məclisinin fövqəladə sissiyasının 1982-ci ildə q əbul etdiyi qətnamədə bütün dövlətlərə – BMT üzvlərinə müraciət olundu ki, onlar t əcavüzkarla bütün əlaqələri kəssinlər. Bütün bunlara baxmayaraq ABŞ özünün Yaxın Şərq mövqel ərini möhkəmləndirmək ümidi ilə İsrailin təcavüzkarlıq h ərəkətlərinə tərəfdar çıxırdı. 1981-ci ilin sonunda ABŞ və İsrail ərəblər əleyhinə yönəldilmiş «Strateji əməkdaşlıq haqqında» saziş bağladılar. İsrail özünün Şimal ərazilərinin «təhlükəsizliyini qoru- 88 maq» kimi saxta bir b əhanə ilə 1982-ci ilin iyul ayında ABŞ hökum ətinin köməyinə arxalanaraq Livana qarşı müharibəyə baş- ladı. Təcavüzkarın Amerika silahı ilə təchiz edilmiş yüz minlik ordusu Beyruta g əlib çataraq, Livan paytaxtının Fələstin azadlıq h ərəkatı rəhbərlərinin və onun əsas hərbi dəstələrinin olduğu qərb hiss əsini blokadaya aldı. Lakin tarixi fakt kimi bu müharibədə İsrail öz məqsədlərinə nail ola bilmədi. ABŞ-ın öz müttəfiqinə Beyrutu v ə digər yaşayış məntəqələrini vəhşicəsinə bombalamaqla köm əklik cəhdi də biabırçılıqla qurtardı. Ümumiyy ətlə, 80-ci illərdə Yaxın Şərq, Afrika, Hind Okeanı ABŞ-ın «həyati mənafeyi» sferası elan edildi. Pentaqon ABŞ-ın regionlarda h ərbi iştirakını genişləndirməyə başladı. 70-ci illərin sonun 80-ci ill ərin başlanğıcında Livan, Əfqanıstan, İran, Nikaraqua, Salvador, Qrenada, Liviya v ə digər dövlətlər Amerika- nın açıq-aşkar müdaxilə obyektləri oldu. Başda ABŞ olmaqla NATO-nun və SSRİ-nin tutduğu yol, onla rın bəşəriyyət üçün 10 illərdən bəri törətdikləri daimi təhlükə – bütün bunlar planet əhalisinin nüvə uçurumuna sürüklənməsində dönüş yaratmağa imkan verən qəti tədbirlər görülməsini tələb edirdi. SSRİ və ABŞ arasında siyasi dialoqun inkişaf etməsi və d ərinləşməsi böyük nailiyyət olmuşdur. Bu dialoq ikitərəfli münasib ətlərin və dünya siyasətinin bütün əsas məsələlərini əhatə etmişdir. Nüvə müharibəsi heç vaxt olmamalıdır, çünki belə müharib ədə qalib ola bilməz. Bu barədə əldə edilmiş qarşılıqlı anlaşılmanın prinsipial əhəmiyyəti vardır. Tərəflər SSRİ və ABŞ arasında hər hansı müharibənin - nüvə müharibəsinin yaxud adi müharib ənin qarşısının alınmasının vacibliyini qeyd etmiş, hərbi üstünlüy ə çalışmayacaqlarını öhdələrinə götürmüşlər. Cenevr ədə (1985-ci il),Reykyavikdə (1986-cı il), Vaşinqton- da (1987-ci il) v ə Moskvada (1988-ci il)yüksək səviyyəli Sovet- Amerika danışıqları nüvə silahlarının real azaldılması sahəsində ir əliləyişlə nəticələnmişdir. SSRİ və ABŞ arasında onların orta və kiçik m ənzilli raketlərinin ləğv edilməsi haqqında müqavilə, tarixd ə nüvə silahlarının qarşılıqlı ciddi nəzarət altında ləğv edil- m əsini nəzərdə tutan ilk saziş 1987-ci ilin dekabrında imzalanmış 89 v ə 1988-ci ilin iyun ayında qüvvəyə minmişdir. Bununla da nüvə silahı olmayan dünya quruculuğunun əsası qoyulmuşdur. Raketdən müdafi ə müqaviləsinin qüvvədə qalması şərtilə SSRİ və ABŞ arasında strateji hücum silahlarının 50 faiz ixtisara salınması haqqında birgə müqavilə layihəsi hazırlanan zaman tərəflərin mövqel ərinin yaxınlığı təsbit olunmuşdu. N əticədə Sovet-Amerika münasibətləri yaxşılaşmışdır. Mü- harib ə təhlükəsini geri çəkmək mümkün olmuşdur. Beynəlxalq h əyat mərkəzinin qarşıdurmadan qarşılıqlı anlaşma və əməkdaşlıq t ərəfə yeri dəyişmişdir. Cenevr ədə sazişlər bağlanması və sovet hərbi kontingentinin Əfqanıstandan tamam çıxarılması regional münaqişələrin siyasi yolla t ənzimləməsi işində irəliyə doğru mühüm addım olmuşdur. 1980-ci ill ərin sonunda beynəlxalq münasibətlərin demo- kratikl əşdirilməsi və humanistləşdirilməsi prosesi tədricən inkişaf edir, beyn əlxalq vəziyyət yaxşılaşırdı. Ancaq realist tendensiya beyn əlxalq məsələlərdə köhnə münasibət, sərt siyasət tərəfdar- larının müqaviməti ilə inadlı mübarizədə özünə yol açırdı. Müsbət prosesl ərin dönməzliyinə təminat hələ yaranmamışdı, lakin zor işlətmək siyasətinə qarşı əvvəllərdəkinə nisbətən daha geniş siyasi imkanlar yaranmışdır. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|