SƏmayə MƏMMƏD qızı mustafayeva

XV. İKİNCİ DÜNYA MÜHARİBƏSİ 
 
1. 
İkinci dünya müharibəsinin səbəbləri 
 
XX  əsrin  ən mühüm hadisələrindən biri olan İkinci 
dünya müharibəsi bəşəriyyət tarixində  ən böyük hərbi-siyasi 
münaqişə idi. İkinci dünya müharibəsinin başlanması üçün şə-
raitin yaranmasında 1929-1933-cü illərin dünya iqtisadi böhranı 
mühüm rol oynadı. Böhran beynəlxalq münasibətləri gər-
ginləşdirdi. Bir sıra dövlətlər mövcud nüfuz dairələri, xammal 
və satış bazarlarını yenidən bölüşdürməyə can atdılar. Al-
maniya və Yaponiya Versal sülhünün "alçaldıcı" şərtlərini ləğv 
etməyə çalışırdılar. Birinci dünya müharibəsində məğlub olmuş 
və çox ağır  şərtləri qəbul etməyə  məcbur edilmiş Almaniya, 
qalib gəlsə də, demək olar ki, heç nə qazanmayan Yaponiya və 
qaliblər içərisində  məğlub vəziyyətində olan İtaliyada qisas 
hissi çox güclü idi. Onlar "ədaləti bərpa etmək" arzusu ilə 
yaşayırdılar. 
İkinci dünya müharibəsi ərəfəsində imperialist dövlətlə-
rinin iki qruplaşması meydana gəldi. Bunlardan biri Hitler 
Almaniyası, Yaponiya və İtaliya, digəri isə İngiltərə, Fransa və 
ABŞ-dan ibarət idi. Bu iki kapitalist qruplaşması dünyanı 
yenidən bölüşdürmək üzərində bir-biri ilə mübarizə aparırdılar. 
Hitler Almaniyası slavyan və digər sovet xalqlarını əsarət altına 
salmaq, Avropada qeyri-məhdud hökmranlıq yaratmaq, 
Afrikanı, Yaxın  Şərqi  ələ keçirmək yolu ilə özünün müstəm-
ləkəçi imperiyasını qurmaq istəyirdi.  Almaniyanın işğalçılıq 
planlarından zəngin təbii sərvətlərə, ilk növbədə neftə  və 
strateji coğrafi mövqeyə malik olan Azərbaycan da kənarda 
qalmamışdı. Pozenberqin «Qafqazın idarə edilməsi» planına 
görə ilk vaxtlar Azərbaycanda yaradılan Komissarlıq idarə 
forması Tiflisdə yerləşən Qafqaz reyxkomissarlığına tabe 
edilməli, SSRİ  işğal edildikdən sonra isə Azərbaycanın daxil 

 
317
olduğu bütün türk xalqlarını birləşdirən «Böyük Türküstan» 
dövləti yaradılması idi. 
Hitlerin Qafqaza hücum planı «Edelveys» adlanırdı. Bu 
plana görə Bakı 1941-ci il sentyabrın 25-də alınmalı  və  hərbi 
məntəqəyə çevrilməli idi.  
İtaliya  Əlcəzairi, Sudanı  və  İngiltərəyə  məxsus olan 
əraziləri tutmaq fikrində idi. Yaponiya Çin, Hind-Çin, 
Hindistan, Seylon, Birma, İndoneziya, Filippin və Sakit 
okeanda olan bir sıra adaları zəbt etmək istəyirdi.  
Yapon millitaristləri Sovet Uzaq Şərqinə  də göz 
dikmişdilər. Almaniya və Yaponiyanın bu işğalçı planları 
İngiltərə, Fransa və ABŞ-ın mənafeyi  əleyhinə idi. İngiltərə, 
Fransa və ABŞ öz xammal və satış bazarlarını, nüfuz dairələrini 
qoruyub saxlamaq istəyirdilər.  
ABŞ və Böyük Britaniya Azərbaycana da xüsusi maraq 
göstərir və Qafqaza dair «Vilvet» planını  tərtib etmişdilər. 
Planda Azərbaycanı SSRİ-dən ayırmaq, burada Sovet 
Ordusunun Qafqazdan çıxarılıb Stalinqrada aparılması, ABŞ və 
Böyük Britaniyanın hərbi qüvvələrinin yerləşdirilməsi nəzərdə 
tutulurdu. SSRİ  Şərqi Avropanı  ələ keçirməyə, Qara dəniz 
boğazlarında, Ön və  Cənubi Asiyada, Uzaq Şərqdə nüfuz 
dairələrini genişləndirməyə çalışırdı.  Sovet rəhbərliyi 
Azərbaycan  əhalisinin zorla Orta Asiya və Qazaxıstana 
köçürülməsi barədə  də  məhşur plan hazırlamışdı. Buna səbəb 
isə dövlətin azərbaycanlılara etibar etmədiyi göstərilirdi.  
Burjua-demokratik dövlətlərin totalitar rejimləri bir-
birinə qarşı qoyub zəiflətmək və  məhv etmək istəyi də 
müharibənin başlanması səbəblərindən idi.  
Müharibənin başlanmasının bir səbəbi də faşizm 
təhlükəsinin lazımınca qiymətləndirilməməsi idi. İngiltərə  və 
Fransanın SSRİ-yə ciddi hərbi-siyasi qüvvə kimi baxmamaları 
da müharibənin başlanmasına imkan verən amillərdən idi.  
 
318
Almaniya ilə SSRİ arasında bağlanmış bir-birinə hücum 
etməmək haqqında 1939-cu il 23 avqust müqaviləsi də Şərqdən 
təhlükə gözləməyən Hitlerə tezliklə müharibəyə başlamaq 
imkanı verdi. 
 Böyük Britaniya, Fransa və ABŞ-ın hakim dairələri 
Almaniya və Yaponiyanı SSRİ-yə qarşı çevirmək yolu ilə 
imperialist ziddiyyətləri həll etmək fikrində idilər. Bu zaman 
sosialist ölkəsi olan SSRİ ilə kapitalist dövlətləri arasında 
ziddiyyətlər kapitalist dövlətləri arasındakı ziddiyyətlərdən zəif 
idi. Buna görə  də  İkinci dünya dünya müharibəsi SSRi ilə 
kapitalist dövlətləri arasında deyil, 1939-cu il sentyabrın 1-də 
kapitalist dövlətlərinin öz arasında baş verdi. Almaniya impe-
rializminə ABŞ inhisarlarının yardım etməsi təcavüzkarlığın 
iqtisadi hərbi bazasını yaratdı. Müharibənin başlanmasında İn-
giltərə, Fransa, ABŞ  və SSRİ-nin birgə  təcavüzkara qarşı kol-
lektiv təhlükəsizlik sistemi yaratmaması da mühüm rol oynadı. 
ABŞ, İngiltərə, Fransa hakim dairələri "sakitləşdirmə" siyasəti 
vasitəsi ilə Hitler Almaniyasının təcavüzkarlığı yaymasına və 
tədricən dünya müharibəsinin bağlanmasına yardım etmiş 
oldulalar.
  
Müharibə  təhlükəsi artıq 30-cu illərin ortalarında 
qabaqcıl dövlətləri silahlanma məsələsində müəyyən addımlar 
atmağa məcbur etdi. Bununla bərabər, Böyük Britaniya, Fransa, 
ABŞ  və SSRİ-nin Almaniya və onun müttəfiqləri ilə 
müqayisədə  zəif strategiyaları, onların hərbi yolla deyil, 
diplomatik yolla hadisələri nizama salmaq istəyi onların 
müharibə  ərəfəsində bütün hərbi resursları  səfərbərliyə 
almalarına imkan vermirdi. 1939-cu ilin avqustunda Fransa 
ordusunda 2438 min. adam, o cümlədən, quru qoşunlarında 110 
min adam  Hərbi Hava Qüvvələri (HHQ), Hərbi Dəniz 
Qüvvələrində (HDQ) 126 min adam  xidmət edirdi. Fransız 
donanmasının tərkibi 7 xətt, 1 təyyarədaşıyan gəmi, 19 kreyser, 
77 sualtı qayıqdan ibarət idi. Böyük Britaniyanın ordusunda 
897 min adam (1261 min adam dominanlarla birilkdə) quru 

 
319
qoşunlarında, 193 min adam (206 min adam dominionlarla 
birilkdə) HHQ, 180 min adam (194 min adam dominionlarla 
birlikdə) HDQ-ndə xidmət edirdi. Böyük Britaniya kifayət 
qədər güclü donanmaya (15 xətt, 7 təyyarədaşıyan gəmi, 64 
kreyser, 58 sualtı qayıq) və inkişaf etmiş hərbi hava qüvvələri 
sisteminə malik idi. Kralın müdafiəsində  hərbi-hava 
qüvvələrinin 1456 təyyarəsi və 2000 maşın ehtiyatda 
dayanmışdı. ABŞ ordusunun zərbə qüvvəsində isə 1939-cu ildə 
544 min adam var idi. Hərbi-dəniz donanmasının tərkibində  15 
xətt, 5 təyyarədaşıyan gəmi, 36 kreyser, 99 sualtı qayıq var idi. 
ABŞ-ın hərbi strategiyası müdafiə xarakteri daşıyırdı ki, bu da 
onun xarici siyasətinin təcridçiliyə  əsaslanmasından irəli 
gəlirdi. 
Faşist bloku ölkələrində isə güclü hərbi potensial olmasa 
da, onlar müharibə  ərəfəsində ehtiyatlarını  səfərbərliyə almış, 
hərbi-sənaye bazalarını genişləndirə bilmişdilər. 1939-cu ildə 
Yaponiya ordusunun sayı 1240 min nəfərdən ibarət idi. Onun 
silahları 1 min təyyarədən, 2 mindən artıq tankdan ibarət idi. 
Yapon donanmasında 10 linkor, 6 təyyarədaşıyan gəmi, 35 
kreyser, 56 sualtı qayıq var idi. İtaliyanın ordusunun tərkibində 
1 753 min adam var idi. HHQ-nın tərkibində 2800 təyyarə, 
HDQ-ndə isə 4 xətt gəmisi, 22 kreyser, 105 sualtı qayıq var idi. 
1939-cu ildə Alman silahlı qüvvələri 2750 min adamdan, 3200 
tank, 4 min təyyarədən ibarət idi. Hitlerin dövründə ölkədə həm 
çoxsaylı, həm də yüksək döyüş qabiliyyətinə malik ordu 
yaradılmışdı. Doğrudur, Vermaxtın, yəni alman silahlı 
qüvvələrinin texniki bazası bir qədər köhnəlmiş vəziyyətdə idi. 
Müharibənin başlanmasına yaxın Almaniya donanmasında 2 
linkör, 5 kreyser, 57 sualtı qayıq var idi. Alman ordusunun 
güclü cəhəti döyüş  əməliyyatlarını aparmaq üçün yaradıcı, 
yenilikci taktikanın olması idi. 
Birinci dünya müharibəsinə nisbətən  İkinci dünya 
müharibəsi beynəlxalq aləmdə demokratik qüvvələrin inkişaf 
etdiyi  şəraitdə başlanmışdı. Hitler Almaniyası  və onun 
 
320
müttəfiqləri tərəfindən aparılan müharibə əvvəldən axıra qədər 
işğalçılıq və  təcavüzkarlıq xarakterində olmuşdur.  İngiltərə, 
Fransa, ABŞ hakim dairələri də ikinci dünya müharibəsində 
imperialist məqsədlər güdürdülər. Lakin Hitler Almaniyası 
Fransanı  işğal etdikdən sonra Qərb dövlətlərinin apardığı 
müharibə imperialist xarakterini itirməyə başladı, azadlıq və 
ədalətli xarakter daşıdı. Almaniya, İtaliya və Yaponiya 
imperialistləri dünyanın bir neçə yerində müharibə ocağı əmələ 
gətirdilər. 
İkinci dünya müharibəsini xronoloji baxımdan üç böyük 
dövrə bölmək olar. Təcavüzkarın üstünlüyü şəraitində müha-
ribə miqyaslarının genişlənməsi ilə  səciyyələnən birinci dövr 
1939-cu il sentyabrın 1-dən 1942-ci ilin iyun ayınadək davam 
etmişdir. 1942-ci ilin iyunundan 1944-cü ilin yanvar ayınadək 
davam edən ikinci dövrdə  təşəbbüs və üstünlük antihitler 
koalisiyasının  əlinə keçir və  əsaslı dönüş yaranır. Düşmən 
ordusunun darmadağın edilməsi, təcavüzkar dövlətlərdə hakim 
rejimlərin süqutu ilə  səciyyələnən üçüncü dövr 1944-cü ilin 
yanvarından 1945-ci ilin sentyabrın 2-nədək davam etmişdir. 
1939-cu ilin martında Almaniya Çexoslovakiyanı, 
aprelində isə  İtaliya Albaniyanı  işğal etdi. İngiltərə, Fransa 
hakim dairələri öz siyasətlərinin nəticəsini aydın gördükdən 
sonra bir daha faşist Almaniyasına güzəştə getməyəcəklərini 
bildirmək üçün 1939-cu ilin yazında Rumıniya, Polşa, 
Yunanıstanla bir sıra sazişlər imzalayaraq onlara yardım 
edəcəklərini bildirdilər.  
Faşist Almaniyasında təcavüzkar müharibənin 
hazırlanması  və aparılması  məsələsini alman generalı  və 
faşizmin hərbi ideoloqu Lyudendorf hazırlamışdır. Hələ 1935-
ci ildə "Total müharibə" adlı Lyudendorfun kitabı çap 
edilmişdir. Bu kitabda irəli sürülən nəzəriyyənin mahiyyəti 
ondan ibarət idi ki, Almaniya ancaq müharibə yolu ilə başqa 
xalqlar üzərində öz ağalığını qura və davam etdirə bilər. Orada 

 
321
qeyd edilirdi ki, ölkədə  həyatın bütün sahələri müharibə 
hazırlığına tabe etdirilməlidir. Dinc zamanlarda da müharibə 
mənafeyini müdafiə etmək ilk planda durmalıdır. Bu məqsədə 
mane ola biləcək heç bir azadlığa və  təşkilatların fəaliyyətinə 
yol verilməməlidir. Müharibədə  qələbə qazanmaq üçün bütün 
vasitələrdən: şantaj, aldatmaq, xəyanət, terror və s.-dən istifadə 
etmək lazımdır. Müharibə zamanı  cəbhə ilə arxaya fərq 
qoymadan dinc əhalini də cəbhədəki əsgərlər kimi məhv etmək 
lazımdır. Total müharibə elan edilmədən başlanaraq beynəlxalq 
qaydalara  əməl edilmədən rəhmsiz bir surətdə aparılmalıdır. 
"İldırım sürətli müharibə" nəzəriyyəsi də Lyudendorf 
tərəfindən hazırlanmışdı. Bu nəzəriyyə də əvvəlki nəzəriyyə ilə 
sıx  əlaqəli idi. Almaniya Avropanın mərkəzində yerləşdiyi 
üçün o xammal mənbələrindən və s.-dən tez zamanda təcrid 
etdirilə bilərdi. Digər tərəfdən, faşist ideoloqları uzun sürən 
müharibəyə bel bağlamırdılar. Buna görə  də onlar "ildırım 
sürəti ilə" ilk zərbələrdə müvəffəqiyyət əldə etmək və məqsədə 
nail olmaq fikrində idilər. Bu yol ilə hitlerçilər öz 
düşmənlərinin qruplaşmasına aman vermədən onları tezliklə 
məğlub etmək istəyirdilər. 
 
2. İkinci dünya müharibəsinin birinci mərhələsi 
 
İkinci dünya müharibəsinin başlanması 
 
 İkinci dünya müharibəsi faşist Almaniyasının Polşaya 
qəflətən hücum etməsi ilə 1939-cu il sentyabrın 1-dən başladı. 
Sentyabrın 2-də  İngiltərənin xarici işlər naziri parlamentdə 
çıxışında bəyan etdi ki, Almaniya hökuməti müharibəni 
dayandırmaq təklifini qəbul edəcək və 5 dövlətin (İngiltərə, 
Fransa, Polşa,  İtaliya, Almaniya) iştirakı ilə Qdansk və Polşa 
koridoru məsələsi dinc yolla  həll ediləcəkdir. Lakin artıq gec 
idi və  İngiltərə hökuməti başa düşdü ki, Hitler Almaniyası 
 
322
özünün Münxen müttəfiqlərinə qəti zərbə endirmək məqsədi ilə 
hücuma keçmişdir. Ona görə  də sentyabrın 3-də baş nazir 
Çemberlen  İngiltərənin Almaniya ilə müharibə  vəziyyətində 
olduğunu rəsmən elan etdi. Həmin gün Fransa və onlarla 
əlaqədar olan digər ölkələr də Almaniyaya qarşı müharibə elan 
etdilər. Almaniya 1939-cu ilin aprelində təsdiq edilmiş "Vays" 
(Ağ) planına əsasən Rolşaya 62 diviziya, o cümlədən 7 tank və 
4 motorlaşdırılmış diviziya, 1,6 milyon əsgər və zabit, 2800 
tank, 6 min döyüş silahı və minomyot, 2 min təyyarə ilə hücum 
etdi. Polşanın isə bu dövrdə 1 milyon əsgəri, 4 min 300 silah və 
minomyotu, 870 tankı və 400 təyyarəsi var idi. Sentyabr ayının 
ortalarında hitlerçilər artıq Polşa ordusunun əsas qruplarını 
mühasirəyə ala və darmadağın edə bildilər. Sentyabrın 16-
daPolşanın paytaxtı Varşava mühasirəyə alındı. Sentyabrın 17-
də Sovet qoşunları da Polşaya soxuldu və heç bir müqavimətə 
rast gəlmədən Qərbi Ukrayna və  Qərbi Belorusiyanı tutdular. 
Bu ərazilər SSRİ-nin tərkibinə daxil edildilər. 
Sentyabrın 17-də Polşa hökuməti ölkəni tərk etdi və 
sentyabrın 30-da Fransanın Anjera şəhərində Vladislav 
Sikorskinin başçılığı altında mühacir Polşa hökuməti təşkil 
edildi. Fransa işğal edildikdən sonra isə o, Londonda yerləşdi. 
Qüvvələr bərabər olmadığı üçün polyaklar inadlı müqavimət 
göstərsələr də, Varşava sentyabrın 27-də alındı. Modlin qala-
sının qarnizonu sentyabrın 29-na qədər, Xel yarımadasının 
müdafiəçiləri isə oktyabrın 2-nə  qədər vuruşsalar da, məğlub 
oldular. Qısa müddətdə müharibə Polşanın məğlubiyyəti ilə 
qurtardı. Burada faşistlər "yeni qayda" yaratdılar.  İqtisadi 
münasibətlərin daha çox inkişaf etdiyi Polşanın qərb və şimal-
qərb əraziləri "üçüncü imperiya"nın tərkibinə daxil oldu. Qalan 
ərazi general-qubernatorluq elan edildi ki, ona da Hans Frank 
qubernator təyin edildi. Polşanın məğlub olunmasının səbəbləri 
içərisində Polşanın canlı  və silahlı qüvvə  cəhətdən zəifliyi, 

 
323
İngiltərə  və Fransanın ona kömək etməməsi, Polşa daxilində 
alman casuslarının fəaliyyəti mühümləri idi. 
1939-cu ilin sentyabrın 28-də Almaniya ilə SSRİ arasın-
da bağlanmış "Dostluq və  sərhədlər haqqında" sazişə  əsasən 
Narev, Qərbi Buq, San çayları üzrə Sovet-alman sərhədləri 
ayrılırdı. 
"Qəribə müharibə". Almaniyanın Qərbdə fəal hərbi 
əməliyyatlara keçməsi 
 
1939-cu ilin sentyabrın 3-dən 1940-cı ilin aprelin 9-na 
qədər olan dövr İkinci dünya müharibəsi tarixində "qəribə 
müharibə" kimi səciyyələnir. Çünki sentyabrın 3-də Fransa və 
İngiltərə Almaniyaya müharibə elan etsələr də, ona qarşı  fəal 
hərbi əməliyyatlara başlamadılar. 1939-cu ilin oktyabrın 11-də 
Fransada 158 min ingilis əsgər və zabiti  toplandı. Qərb 
cəbhəsində ingilislər ilk itkini dekabrın 9-da verdilər. Fransa ilə 
Almaniya sərhədində toplanın 110 fransız və ingilis diviziyası 
oradakı 23 alman diviziyasına qarşı vuruşaraq Polşanı müdafiə 
edə bilərdilər. Lakin onlar hitlerçilərin SSRİ-yə hücumu üçün 
Polşaya bir meydan kimi baxdıqlarından bunu etmədilər. 
Alman faşistlərinin planında Skandinaviya ölkələri 
xüsusi yer tuturdu. Hitlerçilər bu ölkələrə strateji cəhətdən 
böyük əhəmiyyət verirdilər. Hitlerçilər Şimal-Qərbi Avropa və 
Atlantik okeanda ağalıq mövqeyi qazanmaq fikrində idilər. 
Hərbi  əhəmiyyəti olan xammallar da bu ölkələrdə az deyildi. 
1939-cu ildə  İsveçdə istehsal edilən 24 milyon ton dəmir-
filizinin 11 milyon tonu Almaniyaya ixrac edilirdi. Almanlar 
hələ 1939-cu ilin oktyabrında Danimarka və Norveçi tutmaq 
buradan  İngiltərə  və Fransaya qarşı hücum etmək niyyətində 
idilər.  
1940-cı il aprelin 9-da Almaniya müharibə elan 
etmədən Danimarka və Norveçə hücum etdi. Bununla 
Avropada "qəribə müharibə" sona çatdı. Almaniya Qərbdə fəal 
 
324
hərbi  əməliyyatlara başlamış oldu. Səhər saat 5-də  sərhədi 
keçən Hitler qoşunları heç bir əks-təsirə rast gəlmədən ölkənin 
dərinliyinə doğru hərəkət etdilər. Bu hadisədən bir neçə saat 
sonra Danimarka hökuməti danışıqsız təslim olaraq ölkəni 
hitlerçilərə  təhvil verdi. Danimarka Almaniyanın satilletinə, 
yəni əlaltısı olan dövlətə çevrildi. Danimarkaya hücumla yanaşı 
almanlar Norveç sahillərinə  də desant salmışdılar. Hitler 
qoşunları ilk sırada Oslonu və bir sıra başqa liman şəhərlərini 
tutmaq fikrində idilər. Həmin məntəqələrə  həm dəniz, həm də 
havadan hücum edərək bir günə paytaxtı  işğal etdilər. 
Hitlerçilərin qəflətən hücuma keçməsi, Fransa və İngiltərə hərbi 
qüvvələrinin passivliyi nəticəsində  təqribən iki ay müddətində 
Norveç işğal edildi. Norveçin işğalı  İngiltərə  və Fransanı bir 
sıra hərbi dəniz bazalarından məhrum etdi. 1940-cı il mayınn 
10-da alman faşistləri Hollandiya, Belçika və Fransaya hücuma 
keçdilər. Bu hərbi  əməliyyatda faşistlər  116 piyada diviziya, 
2600 tank, 3000 hərbi təyyarədən istifadə etdilər. Faşist 
Almaniyasının Qərbi Avropada 45 gün davam edən hərbi 
əməliyyatlarını xarakterinə görə 2 mərhələyə bölmək olar:  
1) 10 may-4 iyun.Bu dövrdə Almaniya bütün istiqamət-
də müttəfiqlərin (İngiltərə-Fransa-Hollandiya-Belçika) cəbhə-
sini yararaq La-Manşa çıxıb onların çoxlu miqdarda qoşun 
hissələrini məhv etdi. Almaniya Belçika, Hollandiya və Şimali 
Fransanı işğal etdi. 
2) 5-22 iyun. Bu günlər  ərzində alman faşist qoşunları 
Fransaya hücumu genişləndirərək Parisi işğal edib, Fransa 
hökumətini təslim olmağa məcbur etdilər. 
Belçika təslim edildikdən sonra müttəfiqlərin qoşunları 
Dyunkerk liman şəhərinə  sıxışdırıldılar. Burada onların 
vəziyyəti olduqca çətinləşdi. Həmin  şəhərdə Fransanın 17, 
İngiltərənin isə 10 diviziyası var idi. Belə bir şəraitdə alman 
qoşunları Fransa və  İngiltərənin həmin  şəhərdəki qoşunlarını 
tamamilə məhv etmək imkanına malik idi. Lakin bu hadisə baş 

 
325
vermədi. "Dyunkerk möcüzəsi" baş verdi. Bəzi alman 
generalları öz xatirələrində bildirirdilər ki, alman qoşunları 
Dyunkerkə yaxınlaşanda alman komandanlığı geri çəkilməyi 
əmr edib Dyunkerkdən müttəfiq qoşunlarının çıxarılmasına 
imkan yaratdılar. 338 min nəfərlik ordu Dyunkerkdən 
çıxdıqdan sonra almanlar bu yeri işğal etdilər. Müttəfiq 
qoşunları burada 2400 top, 700 tank, 130 min avtomobil qoyub 
getdilər.  İngiltərə 226, Fransa isə 217 gəmi itirdi. Beləliklə, 
hərbi  əməliyyatların birinci dövründə müttəfiqlərin  şimaldakı 
qoşunları darmadağın edildi. Almaniyanın qələbəsini hiss edən 
faşist İtaliyası bir sıra mühüm yerləri tutmaq üçün iyunun 10-da 
Fransaya müharibə elan etdi. Beləliklə, İtaliya da ikinci dünya 
müharibəsinə girmiş oldu. Bu hadisə Fransanın vəziyyətini 
daha da çətinləşdirdi. Hökumət əvvəl Tura, sonra isə Bordoya 
köçdü. Son müdafiə döyüşü Ema çayı sahilində oldu. 1934-cü 
ildə qurulmuş "Majino müdafiə  xətti" yarıldı.  İyunun 12-də 
Fransa hökuməti Parisi "açıq  şəhər" elan edərək onun 
müdafiəsini təşkil etmədi. Həmin gün parlamentdə Peten 
tərəfindən müdafiə edilən Fransa silahlı qüvvələrinin baş 
komandanı Veyqan təklif etdi ki, hitlerçilərə  şərtsiz təslim 
olmaq lazımdır. O belə bir əsli olmayan şaiə yaydı ki, guya 
Parisdə kommunistlər hakimiyyəti öz əlinə almaq istəyir. 
İyunun 14-də hitlerçilər heç bir müqavimət hiss etmədən Parisə 
daxil oldular. İyunun 22-də Peten hökumətinin nümayəndələri 
Kompyen meşəsində biabırçı  təslimçilik aktına qol çəkdilər. 
Sülhün  şərtlərinə görə Fransa ordusu tərxis edilir, ölkə  ərazisi 
iki hissəyə bölünürdü. Paris də daxil olmaqla bütün sənaye 
mərkəzlərinə malik olan rayonların hamısı Almaniyanın işğal 
zonasına daxil edilirdi. Ölkənin cənub hissəsində isə general 
Petenin başçılığı altında paytaxtı Bişi olan faşistpərəst Fransa 
hökuməti təşkil edildi və o, 1944-cü ilin avqustunadək yaşadı. 
Ölkədə  işğalçı rejimin yaranmasına baxmayaraq Fransa xalqı 
təslim olmadı. İlk gündən ölkədə müqavimət hərəkatı başlandı 
 
326
ki, bu hərəkatda bütün xalq kütlələri iştirak edirdi. Fransanın 
antifaşist qüvvələri general Şarl de Qollun İngiltərədə  təşkil 
etdiyi "Azad Fransa" komitəsi  ətrafında birləşib işğalçılara 
qarşı müharibəni davam etdirirdilər.  
Beləliklə, faşist Almaniyası 45 gün ərzində Hollandiya, 
Belçika və Fransanı  məğlub edərək Qərb cəbhəsində  İngiltərə 
qoşunlarına güclü zərbə endirdi. Hitler hökuməti bu fikirdə idi 
ki, Fransa məğlub edildikdən sonra İngiltərə onunla saziş 
bağlayıb SSRİ-yə qarşı müharibədə Almaniya ilə birlikdə 
iştirak edəcəkdir. Bu məqsədlə 1940-cı il iyulun 19-da sülh 
bağlamaq üçün Almaniya hökuməti  İngiltərəyə müraciət etdi. 
Almaniya təklif edirdi ki, İngiltərə onun Avropada və müstəm-
ləkələrdə hegemon mövqeyini qəbul etsin. Lakin İngiltərə 
Avropada və müstəmləkələrdə öz mövqeyini Almaniyaya ver-
mək istəmirdi. Digər tərəfdən İngiltərə hakim dairələri faşizmə 
nifrət edən öz xalqı ilə də hesablaşmalı oldu. İngiltərə hökuməti 
iyulun 22-də Almaniyanın təklifinə  rədd cavab verdi. 
Diplomatik  yolla İngiltərəyə təsir etmək mümkün olmadıqdan 
sonra Hitler hökuməti  İngiltərə  ərazisini işğal etməklə onu 
müharibədən çıxarmağı  qərara aldı. 1940-cı ilin avqustundan 
1941-ci ilin mayına qədər Almaniya İngiltərə ərazisinə 190 min 
bomba atdı. Bombardman zamanı bir milyondan artıq yaşayış 
evi dağıldı, 40 min adam həlak oldu və 46 min nəfər yaralandı. 
Lakin faşist aviasiyası Britaniya sənayesinə ciddi zərbə 
vurmağı bacarmadı. Almaniya İngiltərənin Atlantik okeandan 
keçən nəqliyyat yollarını  (ərzağın 50 %-i adaya bu yollarla 
gətirilirdi) kəsmək üçün əsasən sualtı qayıqlardan geniş istifadə 
edirdi. Lakin İngiltərə davam gətirdi. Bu, Almaniya ilə 
müharibədə, demək olar ki, ilk qələbə idi. 1941-ci ilin yazında 
hitlerçilər SSRİ-yə qarşı hücum üçün ciddi  hazırlıq işləri ilə 
məşğul olduqları üçün İngiltərəni işğal etmək planı qeyri-
müəyyən bir vaxta qədər təxirə salındı.  
 

 
327
Faşist dövlətlərinin Üçlər ittifaqı və İngiltərə və   
ABŞ-ın ona cavab tədbirləri 
 
Qərb müstəmləkəçi dövlətlərindən Fransa və Nider-
landın məğlub edilməsi Yaponiya imperializminin əl-qolunu 
açaraq onun həmin ölkələrin müstəmləkələri olan Hind-Çini, 
İndoneziyanı  işğal etməsini asanlaşdırdı. Yaponiya Çini də 
işğal etmək istəyirdi. Eyni zamanda Yaponiya militaristləri 
SSRİ-yə qarşı hücum planı da hazırlayırdı. Yaponiya Uzaq 
Şərqdə  təcavüzkarlıq müharibəsini genişləndirməklə Sakit 
okean hövzəsində imperialist ziddiyyətlərini daha da 
kəskinləşdirdi. O öz cəbhəsini möhkəmləndirmək üçün İtaliya 
və Almaniya ilə saziş bağlamağa səy göstərdi. Eyni zamanda 
faşist Almaniyası da təcavüzkar dövlətlərin hərbi-siyasi 
ittifaqını  təşkil etmək fikrində idi. 1940-cı il sentyabrın 27-də 
Almaniya-İtaliya-Yaponiyadan ibarət Üçlər ittifaqı təşkil edildi. 
Stalin Balkanlarda və Qara dəniz boğazlarında nüfuz sahibi 
olmağa çalışdığına görə Hitlerin Üçlər paktına SSRİ-nin də 
qoşulması dəvətini qəbul etmədi. Bağlanan pakta əsasən bu üç 
dövlət hərbi cəhətdən bir-birlərinə yardım etməli idilər. Onlar 
öz aralarında təsir dairələrini böldülər. Almaniya və  İtaliyanın 
Avropa və Afrikada ağalığını Yaponiya qəbul etdi. Almaniya 
və  İtaliya hakim dairələri də öhdələrinə götürdülər ki, 
Yaponiyanın Asiyada əmələ gətirdiyi "yeni qaydalara"  hörmət 
etsinlər. Bu üç dövlətin müqaviləsindəki müəyyən maddələrdə 
SSRİ  ərazisini də öz aralarında bölüşdürmək nəzərdə 
tutulmuşdu.Yaponiyanın Hind-Çin və  İndoneziya üzərində 
ağalığının həyata keçirilməsinə Almaniya kömək etməli idi, 
əvəzində isə Yaponiya mandat aldığı Marşal, Mariya və 
Karolin adalarından başqa Sakit okeandakı Almaniyanın digər 
keçmiş kaloniyalarını ona qaytarmalı, ona strateji material 
göndərməli idi. 
 
328
Avropada müharibə  başlanarkən ABŞ özünün 
 
bitərəfliyini elan etdi. Lakin Qərbi Avropada Hitler işğalları 
ABŞ-da narahatlığa səbəb oldu. 1940-cı ilin yayında hökumət 
hərbi quruculuq üçün 5 milyard dollar pul ayırdı. Çox gizli 
şəkildə atom bombasının yaradılması işi inkişaf etdirildi. Hələ 
1939-cu ilin payızında "Bitərəflik haqqında" qanunda belə bir 
dəyişiklik edildi ki, müharibə edən ölkələr haqqını  nəqd 
ödəmək və öz gəmilərində aparmaq şərti ilə ABŞ-dan silah və 
müharibə materialları almaq imkanı  əldə edirlər. ABŞ 
müharibədə iştirak etməsə də, Böyük Britaniyaya hərbi-iqtisadi 
yardımı artırdı. 1940-cı ilin sentyabrın 2-də bağlanmış sazişə 
əsasən  İngiltərə ABŞ-dan 50 esminec və digər silahlar almaq 
üçün Nyufaundlend, Bermud, Baham, Yamayka və başqa 
adalarındakı  hərbi-hava və  hərbi-dəniz bazalarını 99 il 
müddətinə ABŞ-a icarəyə verdi. İki ölkənin 1941-ci ilin 
əvvəlində işləyib hazırladığı plan müharibədə onların koalision 
strategiyasının  əsasını qoydu. 1941-ci ilin martın 11-də 
prezident F.D.Ruzveltin təklifi ilə konqres Lend-liz haqqında, 
yəni düşmənə qarşı müdafiəsinin ABŞ üçün həyati əhəmiyyəti 
olan ölkələrə borc olaraq və ya icarə qaydası ilə silah və hərbi 
material verilməsi haqqında qanun qəbul etdi. Bu, ABŞ-ın öz 
təhlükəsizliyini müharibədə iştirak edən ölkələrin səyi ilə təmin 
etmək istədiyini aydın göstərirdi. Bunu əslində elan edilməmiş 
müharibə kimi də qiymətləndirmək olardı. 
Afrika və Aralıq dənizində hərbi əməliyyatlar 
İtaliya müharibəyə qoşulduqdan sonra hərbi  əməliy-
yatlar  Şimali Afrika və Aralıq dənizi hövzəsini də  əhatə etdi. 
Almaniya və  İtaliya komandanlığı  qərara aldı ki, İngiltərənin 
Aralıq dənizindəki bazalarını darmadağın edərək onu öz müs-
təmləkələrindən təcrid etsinlər. İtaliya Süveyş kanalına nəzarəti 
ələ keçirmək istəyirdi. Bu məqsədlə 1940-cı ilin ikinci 
yarısında  İtaliya Britaniya Somalisini işğal etdi. İtaliya 
qoşunları Sudan, Keniyanı da işğal edib, Liviyadan Misirə qarşı 

 
329
hücuma başladılar. 1940-cı ilin dekabr ayında  İngiltərə 
qoşunları da hücuma keçərək 1941-ci ilin yazında Eritoriya, 
İtaliya və Britaniya Somalisi, Sudan və Keniyanı  İtaliya 
qoşunlarından azad etdilər. 1941-ci il aprelin 4-də ingilislər 
Həbəşistanın paytaxtı  Əddis-əbəbəyə daxil oldular. İtaliya 
Şimali Afrikadakı malikanələrindən məhrum oldu. Bunu görən 
Hitler hökuməti 1941-ci ilin əvvəllərində Liviyaya bir neçə 
diviziyadan ibarət  qoşun göndərdi. Bu ərazidə olan İtaliya-
Almaniya qoşunlarının baş komandanı Rommel idi. Martın 31-
də Misiri və Süveyş kanalını  ələ keçirmək məqsədi ilə 
Almaniya və İtaliya qoşunları hücuma keçdilər. Tez bir zaman 
içərisində onlar Tobruq qalasını mühasirə etdilər. Lakin 
ingilislər 1941-ci ilin aprelində Es-Sallumda İtaliya-alman qo-
şunlarının qarşısını aldılar. SSRİ-yə qarşı hücuma hazırlaşdığı 
üçün Almaniyanın burada əlavə ehtiyat qüvvələri yox idi ki, 
Misirə hücuma keçsin. Ona görə də onlar "Şərq kompaniyası" 
qurtardıqdan sonra bu məsələ ilə məşğul olmağı qərara aldılar. 
 
Cənub-Şərqi Avropada və Balkanlarda faşist təcavüzkarlığı 
 
SSRİ-yə qarşı hücuma hazırlaşan Hitler Almaniyası Cə-
nub-şərqi Avropanı istila edərək onun ərazi və ehtiyatlarından 
öz təcavüzkar məqsədləri üçün istifadə etmək istəyirdi. 
Bununla bərabər hitlerçilər Balkan ölkələrinə bir körpü kimi də 
baxırdılar. Bu körpü vasitəsilə onlar Orta Şərqin neft mən-
bələrini, İngiltərənin Asiyadakı müstəmləkələrini ələ keçirmək 
istəyirdilər. Hitlerçilər Yunanıstan hakim dairələrinə vəd etdilər 
ki, SSRİ-dən müəyyən əraziləri Yunanıstana verəcəklər. 1940-
cı ilin avqustun 30-da Hitlerin təkidi ilə Rumıniya  Şərqi 
Transilvaniyanı Macarıstana verdi. Bu hadisə ilə  əlaqədar 
olaraq Hitler Macarıstanı özünə tabe etdi. Burada Xortinin 
faşist rejimi hökmranlıq edirdi. 1940-cı ilin sentyabrında 
Rumıniyada Antoneskunun faşist diktaturası quruldu. 
 
330
Oktyabrda hitlerçilər Rumıniyaya qoşun çıxardılar. 1940-cı il 
noyabrında Rumıniya və Slovakiya Üçlər ittifaqına qoşuldular. 
1941-ci il martın 1-də Hitlerçilər Bolqarıstanı da Üçlər 
ittifaqına daxil olmağa məcbur etdilər. Bu ölkələrin hakim 
dairələri öz xalqlarının iradəsi əleyhinə olaraq təcavüzkar bloka 
daxil oldular və Almaniyanın satilletinə  çevrildilər. 
Svetkoviçin başçılıq etdiyi Yuqoslaviya hökuməti 1941-
ci ilin mart ayının 25-də Üçlər ittifaqına daxil olmaq haqqında 
protokola imza atdı. Lakin bu hadisə ölkədə böyük həyəcana 
səbəb oldu. Xalq buna qarşı  çıxdı. Yuqoslaviyada dövlət 
çevrilişi baş verdi. Simoviç hökumət təşkil etdi. 1941-ci il 
aprelin 5-də hökumət SSRİ ilə müqavilə bağladı. Ancaq aprelin 
6-da hitlerçilər Yuqoslaviyaya hücum edib onu tutdu. 
"Müstəqil" Serbiya və Xorvatiya yaradıldı.  İtaliya Çernoqori-
yanı, Bolaqrıstan Makedoniyanı, Macarıstan Voyevodinanı 
aldı, Sloveniya isə Almaniya ilə  İtaliya arasında bölündü. 
Yuqoslaviya ilə eyni vaxtda Hitler ordusu Yunanıstana da 
hücum etdi. Hələ 1940-cı ilin oktyabrından Yunanıstan 
İtaliyanın təcavüz obyektinə çevrilmişdi.  İtaliya Albaniya 
ərazisindən oraya 200 min qoşun yeritmişdi. Lakin 1941-ci ilin 
yazında yunanlar italyanları qovdular. Həmçinin alban 
partizanları ilə birlikdə Albaniyanın da bir hissəsini azad 
etdilər. Mussolini Hitlerdən kömək istədi. Hitlerçilər tərəfindən 
aprelin sonunda Yunanıstanın bütün ərazisi işğal olundu. 
Balkan yarımadasını  işğal etməklə Almaniya Sovet İttifaqına 
qarşı mühüm strateji dayaq nöqtəsi əldə etmiş oldu. 1941-ci ilin 
mayın 20-də almanlar Kriti ələ keçirməklə  İngiltərəni Egey 
dənizinə nəzarətdən məhrum etmiş oldular. 
Hitler Yaxın  Şərqə  də SSRİ-yə hücum üçün mühüm 
əhəmiyyət verirdi. Xüsusilə İraqın neftinə görə Almaniya 1941-
ci ilin aprelin 1-də orada dövlət çevrilişi təşkil etdi. Onda ingi-
lislər İraqa qoşun yeridib mühüm şəhərləri tutdular. Almanların 
İraqı tutmaq planı baş tutmadı. 

 
331
"Yeni qayda", faşistlərə qarşı mübarizə 
 
Faşistlər tutduqları yerlərdə "yeni qayda" qoydular. 
1941-ci ilin mayında Almaniyada xarici fəhlələrin sayı 3,1 mln 
nəfər idi. Slovyanlara aşağı irq kimi baxırdılar. Milli azadlıq 
hərəkatı ən əvvəl Çexoslovakiyada başladı. Faşistlər yəhudiləri 
və slavyanları xüsusi qəddarlıqla qırırdılar.  İşğal olunmuş 
ölkələr açıq-aşkar qarət olunurdular. Xammal və  ərzaq məh-
suları «Üçüncü reyxə" göndərilirdi. Antifaşist milli-azadlıq 
hərəkatı Müqavimət hərəkatı adını aldı. Müqavimət hərəkatında 
milliyyəti, yaşı, siyasi baxışları və dini etiqadları müxtəlif olan 
adamlar iştirak edirdilər. Müharibə uzandıqca onun ədalətli 
xarakteri də artırdı. Bunu Polşa, Fransa, Norveç, Danimarka, 
Hollandiya, Belçika, Albaniya, Yunanıstan və Yuqoslaviya 
xalqlarının azadlıq mübarizəsi  əyani  şəkildə göstərirdi. Təca-
vüzkarlara qarşı müqavimət göstərən dövlətlərin qüvvəsi təd-
ricən Avropanın və Asiyanın  əsarətə alınmış xalqlarının azad-
lıq, demokratiya və milli müstəqillik uğrundakı  ədalətli mü-
barizəsi ilə birləşirdi. 
 
Almaniyanın SSRİ üzərinə hücumu 
 
1941-ci il iyunun 22-də Almaniya SSRİ üzərinə xəbər-
darlıq etmədən hücuma başladı. Almanlar üç istiqamətdə – 
Moskva, Leninqrad, Kiyev istiqamətində 190 diviziya, o 
cümlədən 153 alman diviziyası, 5,5 milyon əsgər və zabit, 4500 
tank, 5000 təyyarə, 47 min top və minomyot, 100 gəmi ilə 
hücuma keçdi. İtaliya, Macarıstan, Rumıniya, Slovakiya, 
Finlandiya da Almaniyanın tərəfində  çıxış edirdilər. Sovet-
alman cəbhəsinə "mavi diviziya" göndərmiş  İspaniya da 
hitlerçilərə yardım göstərirdi. Bolqarıstanın monarxist faşist 
hökuməti xalq həyəcanından qorxaraq SSRİ-yə müharibə elan 
etməsə  də, faşist Almaniyasına kömək göstərirdi. Hitlerin 
 
332
1940-cı il dekabrın 18-də  təsdiq etdiyi "Barborossa" planına 
əsasən SSRİ-ni tutmaq üçün 8-9 həftə  vaxt ayrılmışdı. Qış 
girənədək SSRİ ilə müharibə qurtarmalı, "Arxangelsk-Volqa-
Həştərxan" xəttinə  çıxılmalı idi. Hitler belə güman edirdi ki, 
həm güclü hərb maşını, həm də SSRİ xalqları arasında nifaq 
salmaq yolu ilə öz planını  həyata keçirə biləcəkdir. Lakin 
tezliklə yanıldığını hiss etdi. Hitler özü də deyirdi ki, Rusiya 
böyük tikədir, onu birdən-birə udmaq olmaz, boğazda qala 
bilər. 
Almanlar müharibənin birinci həftəsində Leninqrad 
(Sankt-Peterburq) və Kiyevə yaxınlaşdılar, Smolenski ələ ke-
çirdilər. Sentyabrda Kiyevi tutdular, Leninqradı tuta bilməyib 
onu mühasirəyə aldılar. Müharibənin ilk aylarında Sovet 
ordusunun geri çəkilməsi və  məğlub olmasının səbəbləri ilk 
növbədə Almaniya ilə bağlanan müqavilələrə ümiddən, silahlı 
qüvvələrin yenidən qurulmasında və qoşunların hazırlığında 
böyük səhvlər buraxılmasından, ordunun döyüş hazırlığı 
səviyyəsinə  gətirilməməsindən, Almaniyanın Avropadakı 
hücum 
əməliyyatlarının aparılmasındakı 
təcrübəsinin 
qiymətləndirilməməsindən irəli gəlirdi.  
Yaponiya çalışırdı ki, Uzaq Şərqdəki Sovet limanlarını 
mühasirəyə alsın və SSRİ-ni məcbur etsin ki, Sakit Okeandakı 
dəniz yollarından istifadədən imtina etsin. Türkiyə bitərəfliyini 
saxlayırdı. 1941-ci ilin yayında  İranda vəziyyət gərginləşdi. 
1941-ci ilin avqustunda 1921-ci ilin fevralında  İranla Sovet 
Rusiyası arasında bağlanmış müqavilənin 6-cı maddəsini 
nəzərə alaraq İrana SSRİ qoşun yeritdi. Həmin vaxt İngiltərə də 
İrana qoşun çıxartdı. 1941-ci ilin sentyabrında İranda hökumət 
devrildi, yeni hökumət təşkil edildi. 1942-ci ilin yanvarında 
İrandakı yeni hökumət SSRİ  və  İngiltərə ilə müqavilə bağladı 
və antifaşist koalisiyaya qoşuldu. 1942-ci ilin dekabrında ABŞ-
da İrana qoşun çıxartdı. 

 
333
1941-ci ilin sentyabrın 30-da Moskvaya hücumun I 
mərhələsi, noyabrın 15-də isə II mərhələsi başlandı. Faşistlərin 
Moskvaya hücum planı "Tayfun" adlanırdı. 1941-ci ilin 
dekabrın 5-6-da Sovet qoşunlarının  əks-hücuma keçməsi 
nəticəsində düşmən Moskvadan 100-250 km geri qovuldu. 
Moskva altındakı  qələbə Almaniyanın "İldırım sürətli 
müharibə" planını puça çıxartdı, alman ordusunun 
"məğlubedilməzliyi" haqqında  əfsanəni yox etdi, müqavimət 
hərəkatını gücləndirdi, faşist blokunu zəiflətdi. 
 
Antihitler koalisiyasının təşkili 
 
Almaniyanın SSRİ-yə qarşı müharibəyə başlamasından 
dərhal sonra Böyük Britaniya və ABŞ SSRİ-yə kömək etmək 
istədiklərini bildirdilər. 1941-ci ilin iyunun 22-də Çörçill, 
iyunun 24-də isə Ruzvelt SSRİ-yə kömək göstərməyə hazır 
olduqlarını  bəyan etdilər. 1941-ci il iyulun 12-də SSRİ ilə 
İngiltərə arasında Almaniyaya qarşı birgə  hərəkat haqqında 
saziş bağlandı.  İyulun 18-də SSRİ  təklif etdi ki, Şimali 
Fransadan ikinci cəbhə açılsın. Lakin təklif təxirə salındı. ABŞ 
prezidentinin məsləhətçisi Qopkins Moskvaya gəldikdən sonra 
avqustun 2-də ABŞ SSRİ-yə iqtisadi kömək edəcəyini bildirdi. 
1941-ci il avqustun 16-da SSRİ ilə İngiltərə arasında ticarət və 
kredit haqqında saziş bağlandı. İngiltərə SSRİ-yə 10 mln funt-
sterlinq istiqraz verdi. 1941-ci ilin iyulunda Sovet-
Çexoslovakiya, Sovet-Polşa sazişləri bağlandı. Sentyabrın 27-
də SSRİ "Azad Fransa" təşkilatını tanıdı. ABŞ  və  İngiltərə 
müharibədə birgə fəaliyyət göstərmək haqqında bəyanatla çıxış 
etdilər. Onların arasındakı danışıq 1941-ci ilin avqustunda 
Nyufaundlend adasının Ardjenşiya buxtasında «Atlantika 
xartiyası» adını almış bəyannamə ilə nəticələndi. 
1941-ci il sentyabrın 24-də Moskvada keçirilmiş müttə-
fiqlərarası konfransda Sovet hökuməti bu xartiya ilə razı ol-
 
334
duğunu bildirdi. Büttün qüvvələri birləşdirmək zəruri idi. SSRİ 
1 mlrd dollar faizsiz kredit aldı. 
1941-ci ilin noyabrında  İngiltərə yenidən SSRİ ilə 
müttəfiqlik haqqında müqavilə bağladı. 1942-ci ilin yanvarın 1-
də 26 dövlət Vaşinqtonda Atlantika xartiyası prinsiplərinə 
qoşulmaq haqqında "Birləşmiş Millətlərin Bəyannaməsi"ni 
imzaladı. Antihitler koalisiyasının yaradılması rəsmiləşdirilmiş 
oldu. Sonra bu bəyannaməyə başqa dövlətlər də qoşuldular və 
müharibənin sonunda onların sayı 50-yə çatdı. 
 
 
Sakit okeanda hərbi əməliyyatlar.  
ABŞ-ın İkinci dünya müharibəsinə girməsi 
 
Yaponiya 70-ci meridiandan şərqdə Avrasiyanı öz nüfuz 
dairəsi hesab edirdi. Müttəfiqləri də buna razılıq vermişdi. 
Şahzadə Konol Yaponiyada hakimiyyətə gəldikdən sonra 1940-
cı ilin iyulunda Cənub-Şərqi Asiyanı  işğal etmək və Sakit 
okeanda  İngiltərə  və ABŞ-la müharibə etmək qərarına gəldi. 
1941-ci ilin yayında o, Hind-Çinə qoşun yeritdi. ABŞ iqtisadi 
təzyiq və diplomatiya yolu ilə Yaponiyanı güzəştə getməyə 
məcbur etmək istəyirdi. 1941-ci ilin oktyabrında hərbi nazir 
Todzio Yaponiyanın Almaniyadakı keçmiş  səfiri Kurusu 
Vaşinqtona göndərdi ki, ABŞ-dakı səfir Nomurla birlikdə ABŞ 
hökuməti ilə danışıqlar aparsın. 
Lakin danışıqlar gedən zaman 1941-ci ilin dekabrın 7-
də Yaponiya Havay adalarında yerləşən Perl-Xarbordakı hərbi 
dəniz bazasını bombardman etdi. 272 təyyarə, 5 gəmi sıradan 
çıxdı. 3 min 400 adam öldü. Buna cavab olaraq dekabrın 7-də 
ABŞ Yaponiyaya müharibə elan etdi. Dekabrın 8-də Fransa və 
İngiltərə Yaponiyaya, İtaliya və Almaniya isə ABŞ-a müharibə 
elan etdilər. Sakit okeanda müharibənin yeni mərhələsi 
başlandı. 1941-ci ilin dekabrın 11-də Almaniya, İtaliya və 

 
335
Yaponiya arasında Berlin paktından  əlavə yeni pakt bağlandı. 
Onlar bir-birinin razılığı olmadan İngiltərə  və ABŞ-la sülh 
bağlamayacaqlarını öhdələrinə götürdülər. Yaponlar Tailandı, 
Filippini tutdular. 1941-ci il dekabrın 25-də Honkonq alındı. 
1942-ci il fevralın 15-də Sinqapur yaponlar tərəfindən tutuldu. 
ABŞ və İngiltərənin Sakit Okeanda mövqeyi zəiflədi. Yaponlar 
Cənub-Şərqi Asiyada geniş hücuma keçərək 1942-ci ilin 
yazında Birma və  İndoneziyanı tutdular. Cənub-Qərbi Çinə 
girdilər. Yeni Britaniya və Yeni Qvineya adasının bir hissəsi də 
onlar tərəfindən tutuldu. 150 milyon adam, 3,8 mln kv.km 
ərazi, Çinlə birlikdə isə 400 milyon adam, 6 mln.kv.km ərazi 
Yaponiyanın nəzarəti altına keçdi. 
 
3. Müharibənin ikici mərhələsi 
Əsaslı dönüşün başlanması 
 
İkinci dünya müharibəsində dönüşün ilk əsaslı addımları 
Sakit okeanın mərkəzində 1942-ci ilin iyununda Miduey adası 
yaxınlığındakı döyüşdə yaponların ABŞ donanması  tərəfindən 
məğlub edilməsi ilə atıldı. Bu döyüşdən sonra yaponlar bir daha 
Sakit okeanda hücum əməliyyatlarına başlaya bilmədilər. 
1942-ci ilin iyununda almanlar Xarkovu tutduqdan 
sonra Volqaya doğru irəliləməyə başladılar. Almanlar 
Stalinqradı tutmaqla Moskvanı Bakının neftindən və  Şimali 
Qafqazın taxılından məhrum etmək yolu ilə SSRİ-ni məğlub 
etməyi fikirləşirdilər. 1942-ci ilin iyulun 17-də Stalinqrad və 
iyulun 25-də Qafqaz uğrunda  şiddətli müdafiə döyüşləri 
başlandı. Faşistlər «Edelveys» planını  həyata keçirmək 
istəiyrdilər. 1942-ci il sentyabrın 9-da SSRİ-nin Ali Baş 
komandanlığı  Cənubi QAfqaz respublikalarında, o cümlədən 
Azərbaycanda hərbi vəziyyət elan etdi. Bakı müdafiə rayonu 
yaradıldı. Düşmənin 1942-ci ildə 71, 1943-cü ildə isə 3 dəfə 
Bakının səmasına soxulmaq cəhdi baş tutmadı, onun 96 
 
336
təyyarəsi vurulub salındı.  Cənubi Qafqaz cəbhəsində 66, 1 min 
azərbaycanlı vuruşurdu. Mozdaku tutduqdan sonra güclü 
müqavimətə rast gələn düşmən hücum taktikasını  dəyişdi, 
Bakıya deyil, Nalçik-Orconikidze istiqamətində yeridi. 1942-ci 
ilin oktyabrında Sovet ordusu Orconikidze yaxınlığında 
faşistləri darmadağın etdi və onlar şimala doğru qovuldular. 
 
Almanlar Stalinqrad istiqamətində piyada 
diviziyalarının 1/3, tank diviziyalarının 
5
1 hissəsini, bir 
milyondan çox əsgər və zabit toplamışdı.  Almanların seçmə 6-
cı piyada ordusu və 4-cü tank ordusu, bundan başqa 1 italyan, 2 
rumın ordusu da və bu istiqamətdə vuruşurdu. Sentyabrda artıq 
Stalinqradın özündə döyüşlər gedirdi. Sovet komandanlığının 
Stalinqradı müdafiə etmək planı "Uran" adlanırdı. 1942-ci ilin 
noyabrın 19-20-də Stalinqrad, Don və  Cənub-Qərb cəbhəsinin 
qoşunları general Yeremenko, Rakassovski və Vatutinin 
komandanlığı altında hücuma keçərək noyabrın 22-də 
Stalinqradın  şimalındakı Kalaç rayonunda almanların 22 
diviziyasını, 330 min əsgər və zabitini əsir aldılar. Bu hücum 
zamanı e.ə. 216-cı ildə olmuş Kanna döyüşündə tətbiq edilmiş 
Hannibalın «aypara» taktikasından istifadə edilmişdi. Hitler  
mühasirədə olanlara kömək etmək üçün Şimali Qafqazdan 
Manşteynin rəhbərliyi altında böyük bir zərbə qrupunu 
göndərdi. Lakin Stalinqradın cənubundakı Tormosovo-
Kotelnikov rayonunda general Malinovskinin başçılıq etdiyi 
sovet qoşun hissələri tərəfindən onlar darmadağın edildilər. 
Almanların mühasirəni yarmaq cəhdi baş tutmadı. 1943-cü il 
yanvarın 15-dən fevralın 2-dək keçirilən hərbi  əməliyyatlarda 
mühasirəyə düşmüş qoşun hissələri məhv edildi. 147 min əsgər 
və zabit öldü, 91 min əsgər, 2500 zabit, başda feldmarşal 
Paulyus olmaqla 24 general əsir alındı. Strateji üstünlük sovet 
ordusu tərəfinə keçdi. İkinci dünya müharibəsində Antihitler 
koalisiyasının xeyrinə qəti olaraq əsaslı dönüş başlanmış oldu. 

 
337
Nasist ordusu mənən və ruhən sarsıldı. Yaponiya SSRİ 
əleyhinə hücuma keçmək planından birdəfəlik  əl çəkdi.  İşğal 
altında olan yerlərdə müqavimət hərəkatı gücləndi.  
Stalinqrad  ətrafında sovet qoşunlarının hücumu martın 
sonuna kimi davam edən strateji hücuma çevrildi. Stalin-
qraddan sonra ən parlaq qələbə Leninqradın mühasirəsinin 
yarılması oldu. Blokada illərində şəhərin 850 minə yaxın dinc 
sakini həlak oldu. 
1943-cü ilin yayında alman komandanlığı strateji 
təşəbbüsü yenidən  əlinə almaq üçün cəhd etdi. Almaniya 
tərəfindən Kursk ətrafında «Kursk qövsü» adlandırılan çıxıntı 
şəkilli mövqedə yerləşən sovet qoşunlarını mühasirəyə alıb 
məhv etmək üçün hücum planı ("Sitadel"-«Qala») tərtib 
olundu. Sovet komandanlığı bundan xəbər tutaraq almanların 
hücum edəcəyi istiqamətlərdə böyük qüvvələr topladı. 1943-cü 
il iyulun 5-də sübh çağı alman qoşunları hücuma keçdilər. 
Kursk-Oryol döyüşü başlandı. Almanlar böyük itkilər hesabına 
çox az irəliləyə bildilər. Proxorovka kəndi yanında İkinci dünya 
müharibəsinin  ən böyük tank döyüşü oldu. Döyüşdə  hər iki 
tərəfdən 1200-ə yaxın tank, özüyeriyən və hücum topları iştirak 
edirdi. Almanlar taqətdən salındı  və iyulun 12-də sovet 
qoşunları  əks-hücuma keçdi. Avqustun 5-də Oryol və Bel-
qorod, 23-də isə Xarkov azad olundu. Kursk döyüşü ilə sovet-
alman müharibəsinin gedişində əsaslı dönüş başa çatdı, strateji 
təşəbbüs qəti olaraq sovet komandanlığının  əlinə keçdi. Sent-
yabrın sonunda sovet qoşunları Dneprə  çıxaraq çayı keçdilər. 
Noyabrın 6-da Kiyev azad edildi. 
ABŞ  və Böyük Britaniya ikinci cəbhənin  açılmasına 
tələsmirdilər. İngiltərənin 1940-cı ilin mayından baş naziri olan 
Çörçil ikinci cəbhənin Avropanın "yumşaq qarınaltısı" adlanan 
Balkan yarımadasından açılmasını istəyirdi, Stalin isə onun 
Şimali Fransadan-Normandiyadan açılması  təklifini irəli 
sürürdü. Çörçilin məqsədi Qızıl Ordu hissələrindən qabaq 
 
338
ingilis-amerikan qoşunlarının Cənub-Şərqi Avropa ölkələrinə 
çıxarılması idi. Avropanın sənaye mərkəzlərinə  ən qısa yolun 
haradan keçdiyini yaxşı başa düşən ABŞ rəhbərləri, hər şeydən 
əvvəl, Qərbi Avropada öz təsirlərini yaymağa çalışırdılar. Onlar 
ehtiyat edirdilər ki, müttəfiq orduları Balkanlarda ilişib qalar. 
Məhz ona görə  də Çörçillin hərbi-siyasi planları Vaşinqtonda 
ehtiyatla qarşılandı və əməli olaraq həyata keçirilmədi. 
Sovet Ordusunun uğurlu hücumu müttəfiqlərə  Şimali 
Afrikada hücuma keçmək üçün əlverişli şərait yaratdı. 1941-ci 
ilin noyabrında ingilislər Tobrukun blokadasını  ləğv etdilər. 
1942-ci ilin yanvarında Kirenanika ərazisini bütünlüklə azad 
etdilər. 1942-ci ilin oktyabrın 23-də Əl-Əlameyn yaxınlığındakı 
döyüşdə Montqomerinin başçılıq etdiyi ingilis-amerikan 
qoşunları alman-italyan qoşunları üzərində parlaq qələbə 
çaldılar. 1943-cü ilin fevralında onlar Liviya-Tunis sərhəddinə 
çıxdılar. Bu "ox" dövlətlərinin Yaxın  Şərqi tutmaq planının 
qarşısını aldı. Fransızlar "Fakel" əməliyyatına uyğun olaraq 
Eyzenhauerin başçılığı ilə  Əlcəzair  şəhərini tutdular. Tunis 
alındı. Bu alman-italyan qoşunlarının  Şimali Afrikada çox 
böyük məğlubiyyəti demək idi. 1943-cü ilin iyununda "Fransa 
milli-azadlıq komitəsi" yaradıldı. Rəhbəri isə  Şarl de Qoll və 
general Jiro idi.  
Əsaslı dönüşün yaranmasının mühüm səbəblərindən biri 
ABŞ, SSRİ  və  İngiltərədə  hərb sənayesinin "ox" dövlətlərinə 
nisbətən daha sürətli inkişafı idi. Təsərrüfat üzərində ciddi 
dövlət nəzarəti yaradılmışdı. 1942-ci ildə İngiltərədə hökumətə 
bu sahədə fövqəladə səlahiyyətlər verən qanunlar qəbul olundu. 
Buna bənzər tədbirlər ABŞ-da da həyata keçirildi. Burada 
Hərbi istehsal idarəsi təsis edildi. SSRİ-də 1941-ci ilin iyunun 
30-da təşkil edilmiş Dövlət Müdafiə Komitəsinin, onun sədri 
İ.V.Stalinin  əlində bütün hakimiyyət cəmləşdirildi. "Hər  şey 
cəbhə üçün, hər  şey qələbə üçün!" şüarı irəli sürüldü. Arxa 
Cəbhə Baş İdarəsi yaradıldı. Əmək intizamı möhkəmləndirildi 

 
339
və kartoçka sistemi tətbiq olundu. Siyasi və ideoloji təbliğat 
sistemi yenidən quruldu. Orduda hərbi komissarlar sistemi təsis 
edildi. Müttəfiq ölkələrdə  həyata keçirilən bu tədbirlər 
nəticəsində 1943-cü ildə onlar faşist blokundan 3 dəfə çox 
hərbi  təyyarə, 10 dəfə çox tank istehsal edirdilər. Müttəfiqlərin 
istehsal etdiyi hərbi texnika keyfiyyətinə görə də üstün idi. 
 
Müqavimət hərəkatı 
1942-1943-cü illərdə hərbi şəraiti müttəfiqlərin xeyrinə 
dəyişdirən amillərdən biri də Almaniya, İtaliya, Yaponiyanın 
ələ keçirdiyi ölkələrdə yaratdıqları rejimlərə qarşı genişlənən 
müqavimət hərəkatı olmuşdur. Buna səbəb həmin ölkələrdə 
yaradılmış "yeni qayda", müstəqillik və suverenliyin, demok-
ratik və sosial nailiyyətlərin ləğv edilməsi, iqtisadi istismar, 
işğalçıların özbaşınalığı, habelə onların həyata keçirdiyi irqçi 
siyasət, "qeyri-yetkin xalqlar"ın məhv  edilməsi idi. Bütün 
Avropada yəhudilər, qaraçılar, slavyanlar faşist irqçi siyasətinin 
qurbanı oldular. Hərbi  əsirlər, müqavimət hərəkatının 
iştirakçıları, "qeyri-yetkin xalqlar"ın nümayəndələri saxlanılan 
Osventsim, Maydanek, Treblinka, Dahau, Buhenvald, 
Zaksenhauzen, Ravensbruk, Mauthauzen və b. düşərgələr 
həqiqi mənada ölüm zavodları idi. Bu düşərgələrdən 18 milyon 
nəfər keçmiş, onlardan 12 milyonu məhv edilmişdi. 
Milyonlarla Avropa əhalisi işlədilmək üçün zorla Almaniyaya 
aparılmışdı. Əhalini müti vəziyyətdə saxlamaq üçün satqınçılıq 
sisteminə, kütləvi qırğınların təşkilinə geniş meydan verilmişdi. 
Fransada Oradur, Çexoslovakiyada Liditse, Belorusiyada Xatın 
kəndlərinin əhalisi tamamilə məhv edilmişdi. 
Slavyanlar yaşayan məntəqələrin boşaldılması  və 
almanlar tərəfindən məskunlaşdırılması üçün genosid siyasəti 
həyata keçirilirdi. 1942-ci il yanvarın 20-də Avropada bütün 
yəhudilərin məhv edilməsi planı təsdiq edilmişdi. Bunun üçün 
iri ölüm düşərgələri təşkil olunmuşdu. Burada, onlar qaz kame-
 
340
ralarına salınıb boğulur və yandırılırdı. İkinci dünya müharibəsi 
dövründə 6 milyona qədər yəhudi bu siyasətin qurbanı 
olmuşdu. 
Yaponiya tərəfindən işğal edilmiş ölkələrdə də vəziyyət 
ağır idi. Vyetnam, Laos, Malaziya, Kamboca, Filippin və 
İndoneziya  əvvəllər də müstəmləkə idi. Bir müddət Yapo-
niyanın "Asiya asiyalılar üçündür!" şüarı onlarda bu dövlətin 
köməyi ilə müstəqillik  əldə edəcəklərinə ümid yaratmışdı. 
Lakin yaponların burada yaratdığı rejim müstəmləkə rejimin-
dən də  ağır oldu. Filippin, İndoneziya, Malaziya və Birmada 
antiyapon hərəkatı meydana gəldi və genişləndi. 
Müqavimət hərəkatı inkişafının mühüm amillərindən 
biri də bütün antifaşist qüvvələrin birləşdirilməsi oldu. 1941-ci 
ilin y ayına qədər kommunist və antifaşistlərin birgə fəaliyyəti 
mümkün deyildi. Almaniyanın SSRİ-yə basqınından sonra 
Kominternin çağırışı ilə kommunist partiyaları faşizmə qarşı 
mübarizəyə başladılar. Müttəfiqlərin təzyiqi ilə 1943-cü ildə 
Kominternin buraxılması kommunist partiyalarına müstəqil 
qüvvələr kimi çıxış etməyə, Müqavimət hərəkatına fəal 
qoşulmağa imkan yaratdı. 
Müqavimət hərəkatının diversiya, sabotaj, hərbi sifariş-
lərin vaxtında yerinə yetirilməməsi, məxfi informasiyalar 
toplanılması  və müttəfiqlərə ötürülməsi, partizan dəstələrinin 
fəaliyyəti kimi  müxtəlif formaları vardı. Bu hərəkatın ilk 
nümunələrindən biri 1943-cü ildə Varşava yəhudi gettosundakı 
(məhəlləsində) üsyan oldu. Pis silahlanmış getto sakinləri bir 
aya qədər alman işğalçılarına qarşı mübarizə apardılar. 
Müqavimət hərəkatının ümumi rəhbər orqanları forma-
laşmağa başlamışdı. Məsələn, Fransada bu hərəkata general 
Şarl de Qollun rəhbərliyi altında "Azad Fransa" təşkilatı 
başçılıq edirdi. 
Müqavimət hərəkatı sıralarında Fransada 300 min, Yu-
qoslaviyada 350 min, Yunanıstanda 70 min, Norveçdə 50 min, 

 
341
Polşada 60 min, Çexoslovakiyada 25 min, Çində 2,2 milyon 
adam vuruşmuşdu. 
SSRİ-nin almanlar tərəfindən zəbt edilmiş  ərazilərində 
də antifaşist partizan hərəkatı geniş miqyas almışdı. 1941-ci 
ildə düşmən arxasında 2000-dən çox, 1942-ci ildə 6200-dən 
çox partizan dəstəsi və qrupu fəaliyyət göstərmişdi. SSRİ-də 
partizan hərəkatında bir milyondan çox adam iştirak etmişdi. 
Onlar düşmənin bir milyondan artıq  əsgər və zabitini məhv 
etmiş və əsir almışdılar. 
 
İtaliyanın ikinci dünya müharibəsindən çıxması 
 
Şimali Afrikanın faşistlərdən azad edilməsi müttəfiqlərə 
imkan verdi ki, İtaliyaya qoşun çıxartsınlar. 1942-ci ilin II 
yarısında İtaliyada xalqın tətil və nümayişləri başlandı. 1943-cü 
ilin martında bu hərəkat bütün Şimali İtaliyanı bürüdü. Yuxarı 
dairələr Mussolinini kənarlaşdırmaq, yeni hökumət təşkil etmək 
və müttəfiqlərlə sazişə  gəlmək istəyirdilər. Onlar inqilabdan 
yeganə xilası ABŞ  və  İngiltərə qoşunlarının  İtaliyaya 
girməsində görürdülər. 1943-cü ilin iyulun 19-da müttəfiqlərin 
qoşunları Siciliyaya çıxdılar. Böyük Şura qərar çıxardı ki, 
Mussolini Ali baş komandan vəzifəsini krala versin. Sonrakı 
gün o baş nazir vəzifəsindən də azad edildi və  həbs edildi. 
Hökumətə marşal Bodolyo rəhbərlik etməyə başladı.  İnqilaba 
yol verməmək üçün o, 1943-cü ilin sentyabrın 3-də 
müttəfiqlərlə barışıq haqqında saziş bağladı.  İtaliya danışıqsız 
təslim oldu. İngiltərə-Amerika qoşunları Apenin yarımadasının 
cənub hissəsinə çıxdılar. Bu Berlində həyəcana səbəb oldu. Ona 
görə də alman faşistləri hücuma keçib İtaliyanın şimal və orta 
hissəsini işğal etdilər. Hitler tərəfindən göndərilmiş Otto 
Skortseni Mussolinini azad etdi və onu Berlinə gətirdi. Faşistlər 
tutduqları yerdə oyuncaq İtaliya sosial respublikası yaratdılar. 
 
342
Mussolini onun başçısı oldu. Nazirlik Salo şəhərində 
yerləşdiyinə görə bu "Salo respublikası" da adlanırdı. 
1943-cü ilin oktyabrında  İtaliya Almaniyaya müharibə 
elan etdi. 
1943-cü ilin noyabrında müttəfiqlərin qoşunları alman 
qoşunlarının olduğu Neapola yaxınlaşdılar. Lakin heç bir təsirli 
iş görə bilmədilər. 
 
1942-1943-cü illərdə Sakit Okeanda müharibə 
 
1942-ci ilin avqustunda ABŞ Solomon adasına desant 
çıxartdı.Artıq 1942-ci ilin payızında ABŞ  dənizdə bir neçə 
qələbə qazandı. Lakin hərbi əməliyyatlar yavaş getdiyinə görə 
1944-cü ilin əvvəllərinə  qədər davam etdi. ABŞ 1943-cü ilin 
iyununda Yeni Qvineyanı, noyabrında Kilberti adasını azad 
etdi. Dekabrda Yeni Britaniya adası azad edildi. Bu dövrdə 
yaponlara qarşı  Şərqi və  Cənub-Şərqi Asiyada milli azadlıq 
hərəkatı başlandı. 
 
Moskva və Tehran konfransları.  
İkinci cəbhənin açılması məsələsi 
 
Şimali Fransadan İkinci cəbhənin açılmasının  ən qəti 
əleyhdarı Çörçill idi. O, İkinci cəbhənin Balkanlardan açılması 
tərəfdarı idi. Çörçill öz planlarının Kasablankada 1943-cü ilin 
yanvarında, Vaşinqtonda isə 1943-cü ilin mayında qəbul edil-
məsinə nail oldu. 
1943-cü ilin avqustunda Kvebekdə konfransda ABŞ və 
İngiltərə elan etdilər ki, 1944-cü ilin mayın 1-dən gec 
olmayaraq II cəbhə açılacaq. 
1943-cü ildə yenə də Almaniyanın qoşun hissələrinin 
3
2  
hissəsi Sovet-alman cəbhəsində idi. Məşhur ABŞ 

 
343
diplomatlarından olan Dalles "antisovet sanitar kardonu" 
ideyasını irəli sürdü. 1943-cü il oktyabrın 29-30-da Moskvada 
olmuş üç dövlət xarici işlər nazirlərinin (Molotov, Xell, İden) 
konfransında  İtaliya haqqında heç bir bəyanat qəbul edilmədi. 
Moskva konfransında qərar qəbul edildi ki, İngiltərə, ABŞ  və 
SSRİ-dən ibarət Avropa məsləhət komissiyası  təşkil edilsin. 
Konfrans üç dövlət başçısının Tehran konfransına hazırlıq 
görmüş oldu.  
Tehrana gələrkən yolüstü Ruzvelt və Çörçill Qahirədə 
Çan-kayşi ilə görüşdülər. Qahirə  bəyannaməsi qəbul edildi. 
Bəyannamədə göstərilirdi ki, Yaponiyanın cəzası verilməli, 
Mancuriya, Formoza (Tayvan) və Peskador  adaları Çinə 
qaytarılmalıdır. «Evrika» Adı latında keçirilən Tehran 
konfransı 1943-cü ilin noyabr ayının 28-dən dekabr ayının 1-
dək çağırıldı. Konfransda əsas məsələ İkinci cəbhənin açılması 
məsələsi idi. Çörçil  kommunizmin Avropaya yayılmaması 
üçün onun Arvopanın «yumşaq qarınaltısı» hesab edilən 
balkanlardan, Stalin isə  Şimali Fransadan açılmasını  tələb 
edirdi. Avropada müharibənin tez qurtarmasında və bütün 
qüvvələrin Yaponiyaya qarşı yönəldilməsində maraqlı olan 
Ruzvelt Stalinin fikrini müdafiə etdi. Çox mübahisədən sonra 
Şimali Fransadan (əməliyyat "Overlord" adlanırdı) 1944-cü ilin 
mayında  İkinci cəbhənin açılması haqqında birgə  bəyannamə 
imzalandı. Almaniyanın taleyi məsələsi müzakirə edilərkən 
ABŞ təklif etdi ki, Almaniya 5 dövlətə parçalansın. İngiltərə isə 
təklif edirdi ki, Prussiya ayrılsın, yerdə qalan ərazidə isə 
"Dunay federasiyası" təşkil edilsin. SSRİ  hər iki təklifin 
əleyhinə  çıxdı. Bu məsələ Avropa məsləhət komissiyasının 
ixtiyarına verildi. Tehran konfransında Köniqsberqin, yəni 
indiki Kalininqradın SSRİ-yə verilməsi qərara alındı. 
Konfransda həmçinin  İranın suverenliyi haqqında üç dövlət 
bəyənnaməsi imzalandı. 
 
 
344
4. İkinci dünya müharibəsinin III mərhələsi.  
Cənub-Şərqi Avropa dövlətlərinin azad olması.  
Hitler blokunun iflası. 
1944-cü ildə müharibə həlledici mərhələyə qədəm qoy-
du. Bu zaman SSRİ-də 6,3 milyon əsgər və zabit, 95,6 min si-
lah və minomyot, 5,2 min top, 10,2 min təyyarə var idi. Sovet-
alman cəbhəsində faşistlərin 4,9 milyon adamı, 54,5 min silahı, 
5,4 min topu, 3,1 min təyyarəsi var idi. 1944-cü ilin oktyabrına 
qədər bütün Sovet ərazisi azad edildi. 1944-cü ilin yanvarın 1-
də Polşada yeni fəhlə hökuməti olan Krayova Rada təşkil 
edildi. 1944-cü ilin iyulunda Sovet ordusu Polşa ərazisinə girdi. 
Polşa qoşunu təşkil edildi. 
Mühacir hökuməti Varşavada hakimiyyətə  gəlmək üçün 
1944-cü il avqustunda üsyan qaldırmağa cəhd etdi. Faşistlər 
üsyanı amansızlıqla yatırdılar. 200 min polyak öldürüldü. 
1944-cü ilin aprelində Sovet ordusu Rumıniya  ərazisinə 
girdi. 1944-cü ildə Yassı-Kişinyev əməliyyatı zamanı 18 alman 
diviziyası mühasirəyə alınıb məhv edildi. 1944-cü il avqustun 
23-də Buxarestdə antifaşist üsyan başlandı. Antonesku diktatu-
rası devrildi. Yeni yaranan Rumıniya hökuməti avqustun 31-də 
Almaniyaya müharibə elan etdi. 1944-cü il sentryabrın 12-də 
Moskvada Rumıniya ilə Antihitler koalisiyasına aid olan döv-
lətlər arasında müqavilə bağlandı. SSRİ ilə Rumıniya arasında 
sərhədlər 1940-cı ilə qədər olduğu kimi bərpa edildi.  
1944-cü ilin sentyabrın 5-də SSRİ Bolqarıstana müharibə 
elan etdi. Sentyabrın 9-da Sofiyada silahlı üsyan qalib gəldi. 
Dimitri Georgiyevin başçılığı altında hökumət təşkil olundu. 
Yeni hökumət Almaniya və Macarıstana müharibə elan etdi. 
1944-cü ilin oktyabrın 28-də Bolqarıstanla antihitler koalisiyası 
arasında müqavilə bağlandı. 
1944-cü ilin yazında sovet qoşunları Çexoslavakiya 
ərazisinə  çıxdı. Slovakiyada Pisso hökuməti hökm sürürdü. 
Avqustun 20-də orada üsyan başlandı. Onun paytaxtı Bansk-

 
345
Bistritsa oldu. Sentyabrın 8-də sovet ordusu I Çexoslovakiya 
korpusu ilə birgə hücuma keçdi. Onlar oktyabrın 6-da Duklinsk 
aşırımına çıxdılar.  
1944-cü illin sentyabrında sovet qoşunları Bolqarıstan-
Yuqoslaviya sərhəddinə çıxdılar. Oktyabrın 20-də Belqrad azad 
edildi. Hələ 1943-cü ilin noyabrın 29-da yeni Yuqoslaviya 
hökuməti yaradılmışdı. Ölkənin bütün ərazisi 1945-ci ilin 
mayına qədər azad edildi. 1945-ci ilin aprelində isə SSRİ ilə 
Yuqoslaviya arasında dostluq və qarşılıqlı yardım haqqında 
müqavilə bağlandı. 
1944-cü ilin noyabrın 29-da Albaniya azad edildi. Hələ 
1943-cü ilin yazında yunan vətənpərvərləri ölkənin 
3
1 hissəsini 
azad etdilər. Yunanıstana ingilis qoşunları daxil oldular. 
Mühacir hökuməti Afinaya qayıtdı.  
1944-cü ildə artıq Almaniya özünün müttəfiqlərindən 
məhrum olmuşdu. 1944-cü ilin sentyabrında Moskvada SSRİ 
Finlandiya ilə saziş bağladı.  
1944-cü ilin martında hitlerçilər Macarıstan  ərazisini 
tutdular. 1944-cü ilin oktyabrın 6-da sovet qoşunları Debretsen 
əməliyyatına başladılar. Xortinin müraciətinə müttəfiqlər mənfi 
cavab verdilər. Çünki o vaxt qazanmaq istəyirdi. Hitlerçilər 
Xortini hakimiyyətdən kənar edib, faşist Salaşini qoydular. 
Hitler onun müdafiəsi üçün əlavə qoşun göndərdi. 1945-ci il 
fevralın 13-də Sovet qoşunları Budapeşti azad etdilər. 1945-ci 
ilin fevralında Macarıstan Hitler Almaniyasına müharibə elan 
etdi. Bu hadisədən sonra salaşistlər Avstriyaya keçib hit-
lerçilərlə birlikdə 1945-ci ilin mayına qədər SSRİ  əleyhinə 
müharibə apardılar. 
 
 
346
İkinci cəbhənin açılması