SƏmayə MƏMMƏD qızı mustafayeva

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ 
AZƏRBAYCAN DÖVLƏT PEDAQOJİ UNİVERSİTETİ 
 
 
SƏMAYƏ MƏMMƏD qızı MUSTAFAYEVA 
 
 
 
 
 
I HİSSƏ 
      
  1918-1945-ci illər 
Ali məktəblər üçün dərslik 
 
 
Azərbaycan Respublikası  Təhsil Nazirliyi-
nin Elmi-Metodik Şurasının «Tarix» böl-
məsinin 13.12.2006-cı il tarixli iclasının qərarı 
(pr  № 3) və Azərbaycan Respublikası  Təhsil 
Nazirinin 19 dekabr 2006-cı il tarixli 920 № li 
əmrinə əsasən çap edilir.  
 
 
 
 
 
BAKI – 2 0 10  
 
2
 
 
 
 
Rəyçilər:  
 
 
t.e.d., prof. M.S.Həsənov 
 
 
 
 
 
 
t.e.n., dos. Ş.C.Nuruzadə 
 
t.e.n., dos. M.Fətəliyev  
 
 
 
 
 
 
 
 
Səmayə Mustafayeva. Avropa və Amerika 
ölkələrinin ən yeni tarixi. (
Ali məktəblər üçün dərslik) 
Bakı, ADPU-nun nəşriyyatı, 2010,  388 səh. 
 
 
 
 

 
3
M Ü N D Ə R İ C A T 
 
 
 
 
 
 
 
səhifə  
 
Giriş ..................................................................................................... 5 
I. Birinci Dünya müharibəsinin son dövründə  və müharibədən 
sonrakı ilk illərdə beynəlxalq münasibətlər (1918-1923-cü illər) ....... 8 
II.  Böyük Britaniya  .......................................................................... 34 
III. Fransa .......................................................................................... 53 
IV. Almaniya  .................................................................................... 72 
V.  Rusiya (1922-ci ildən SSRİ) ...................................................... 104 
VI. İtaliya  ........................................................................................ 117 
VII. İspaniya  ................................................................................... 131 
VIII. ABŞ  ....................................................................................... 147 
IX. MƏRKƏZİ, ŞƏRQİ VƏ CƏNUB-ŞƏRQİ  
      AVROPA ÖLKƏLƏRİ 
 Avstriya  ......................................................................................... 170 
 Macarıstan  ..................................................................................... 176 
 Polşa ............................................................................................... 185 
 Çexoslavakiya  ................................................................................ 190 
 Bolqarıstan  ..................................................................................... 194 
 Rumıniya ........................................................................................ 201 
 Yuqoslaviya  ................................................................................... 208 
 Albaniya ......................................................................................... 216 
 
X.  ŞİMALİ AVROPA DÖVLƏTLƏRI 
İsveç ................................................................................................. 222 
Finlandiya ........................................................................................ 227 
Norveç  ............................................................................................ 234 
Danimarka  ...................................................................................... 237 
Belçika ............................................................................................. 242 
Niderland  ........................................................................................ 246 
XI. CƏNUBİ AVROPA DÖVLƏTLƏRİ  
Yunanıstan ....................................................................................... 250 
 Portuqaliya ...................................................................................... 254 
 İsveçrə............................................................................................. 259 
 
4
XII. KANADA ................................................................................ 262 
XIII. LATIN AMERİKASI ÖLKƏLƏRİ  ................................... 268 
 Braziliya  ........................................................................................ 273 
 Argentina  ....................................................................................... 279 
 Meksika  ......................................................................................... 284 
 Çili  ................................................................................................. 290 
 Kuba  .............................................................................................. 294 
XIV. 1924-1939-cu illərdə beynəlxalq münasibətlər ................... 301 
XV. İKİNCİ DÜNYA MÜHARİBƏSİ ......................................... 316 
XRONOLOJİ CƏDVƏL ............................................................... 360 
Məsləhət görülən ədəbiyyat..........................................................374 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
5
G İ R İ Ş 
 
Ali məktəblər üçün nəzərdə tutulan bu dərslik Avropa və 
Amerika ölkələrinin 1918-1945-ci illəri  əhatə edən tarixindən 
bəhs edir. 
Tarixin ən yeni dövrünün hansı vaxtdan başlanması haq-
qında fikirlər müxtəlifdir. Bəziləri onun XX əsrin ilk ilindən, 
bəziləri 1914-cü ildən,  bir çox tarixçilər isə Birinci dünya mü-
haribəsinin son ilindən başlandığını göstərirlər. Hələlik ən yeni 
tarixin Birinci dünya müharibəsinin son ilindən başlandığı fikri 
əsas götürülür və dərslik yazılarkən bu nəzərə alınmışdır. 
Bu dövr müasir dövrlə çulğalaşdığı üçün bəzən onu müa-
sir tarix də adlandırırlar. XX əsrin əvəllərindən hal-hazıra qədər 
davam edən  ən yeni tarix əvvəlki tarixi dövrlərdən keyfiyyət 
baxımından fərqlənir. Belə ki, ən yeni tarix bəşəriyyətə  ən 
böyük texniki kəşflər, həm də böyük bəlalar bəxş etmiş XX 
əsrin tarixini öyrənir.  Əgər XVIII əsr tarixdə buxar, XIX əsr 
polad və kömür əsri kimi xatırlanırsa, XX əsr ETİ, kosmos, 
nüvə, elmi və siyasi məlumatların güclü axını əsri kimi tanındı. 
XX əsr bəşər tarixində əsl mənada dönüş dövrü olmuşdur. 
Bu əsr çoxmillətli iri müstəmləkə imperiyalarının dağılması ilə 
də  səciyyələnir. Bunun nəticəsində dünya xəritəsində onlarla 
yeni müstəqil dövlətlər yaranmışdır. XX əsr faşizmin və 
sosializmin iflası, bazar iqtisadiyyatının və liberal 
demokratizmin yeni ölkələr və bölgələrdə yayılması prosesinin 
genişlənməsi əsri kimi də yadda qalır.  
Bu əsr tarixə həm də milyonlarla insanın məhvinə səbəb 
olan iki dünya müharibəsi bəxş etmişdir. Ümumiyyətlə, ən yeni 
tarixi öyrənərkən biz XX əsr və XXI əsrdən keçən illərdə baş 
vermiş sosial-siyasi hadisələrin böyük bir axınını izləmiş 
olacağıq.  Əgər tarixi bəşəriyyətin laboratoriyası adlandırsaq, 
həmin laboratoriyada ən zəngin materiallar ən yeni dövrə 
 
6
təsadüf edir. Ən yeni tarix tarixçi alimlərin fikrincə,  əsasən 2 
dövrə bölünür. 
I dövr 1918-ci ildən, yəni Birinci dünya müharibəsinin 
sonundan başlayır, 1945-ci ilə  qədər, yəni  İkinci dünya 
müharibəsinin sonuna qədər olan dövrü əhatə edir.  Bu dövrdə 
dünyanın 
6
1 hissəsində sosializm yaranır. Sosializmlə kapita-
lizm arasında, həmçinin kapitalist dövlətlərinin öz daxilində 
ziddiyyətlər kəskinləşir və Birinci Dünya müharibəsinin 
nəticələri İkinci Dünya müharibəsinin başlanmasına səbəb olur. 
Bu dövrün xarakterik xüsusiyyət siyasətin iqtisadiyyatı üstə-
ləməsi, siyasi partiyaların nüfuzunun güclənməsi, həmçinin 
əvvəlki tarixi dövrlərdən fərqli olaraq dövlətin cəmiyyətdə 
rolunun daha da artmasıdır. Bu dövr həm də bir sıra ölkələrdə, 
yəni SSRİ,  İspaniya, Almaniya və  İtaliyada totalitar-avtoritar 
rejimlərin bərqərar olması ilə səciyyələnir. 
II dövr isə İkinci dünya müharibəsindən sonra başlanır və 
hal-hazıra qədər davam edir. Bu mərhələdə dünya iki sistemə 
parçalanır. Bir sıra ölkələrdə «sovet modeli» yaranır. Hərbi 
bloklar təşkil edilir. İki sistem arasında «soyuq müharibə» baş 
verir. Bir sıra qlobal problemlər ön sıraya çıxır, qütbləşmə 
əmələ  gəlir. Bu dövrü həm də nüvə erası adlandırırlar.  Əgər 
əvvəlki dövrlərdə  hər bir dövlət ancaq özünün müdafiəsi qay-
ğısına qalırdısa, bu mərhələdə bütün bəşəriyyəti düşündürən 
əsas məsələ insan nəslini nüvə fəlakətindən xilas etmək oldu.  
1985-ci ildən sonra SSRİ  və Avropa ölkələrində sosial-
siyasi dəyişikliklər baş verir. Dünya sosializm sistemi və SSRi 
dağılır. Kapitalizm dünyada yeganə sistemə çevrilir. Həmçinin 
bu dövrdə  mərkəzəqaçma meyli güclənir. Dünyanın 3 güc 
mərkəzi – ABŞ, Yaponiya və Avropa İttifaqı yaranır.  
Dünya artıq XXI əsrə qədəm qoymuşdur. O bu yüzilliyə 
bəşər tarixində «soyuq müharibə»yə son qoyulması, dünyanın 
hələ böyük coğrafi  kəşflər dövründən etibarən başlamış real 

 
7
birliyinin gerçəkləşdirilməsi  şəraitində daxil olmuşdur. Yeni 
əsrin tarixi vəzifəsi dünya mədəniyyətinin qarşılıqlı  əlaqələri, 
əməkdaşlığı və bütövlüyünü tam bərqərar etməkdir. Bunlar XX 
əsrin yeni əsrə verdiyi ibrətamiz tarixi dərslərdir. 
Ən yeni tarixi öyrənməklə gənclər müstəqil inkişaf yolu-
na çıxan və bəşər sivilizasiyasına qoşulan Azərbaycan dövləti-
nin gələcək inkişafında yaxından iştirak edə bilərlər. Çünki ən 
yeni tarixi bilmədən dünya dövlətləri içərisində tanınan bir 
dövlətin qurucusu olmaq mümkün deyildir.  
 
 
8
I. Birinci Dünya müharibəsinin son dövründə və 
müharibədən sonrakı ilk illərdə beynəlxalq münasibətlər 
(1918-1923-cü illər) 
 
Birinci Dünya müharibəsinin son ilində beynəlxalq 
münasibətlər 
 
Birinci Dünya müharibəsi bölünmüş dünyanı yenidən bö-
lüşdürmək uğrunda mübarizənin, ilk növbədə, Almaniya-İngil-
tərə ziddiyyətlərinin kəskinləşməsi nəticəsində başladı. 
Müharibənin törətdiyi iqtisadi dağıntılar hələ onun 
gedişində  dövrün real siyasət yeridən xadimlərini düşünməyə 
vadar etdi. Məhz bu dövrdə tarixə «yeni demokratiya» carçısı 
kimi daxil olan ABŞ prezidenti Vudro Vilson sülh təşəbbüsü ilə 
çıxış edərək 1918-ci il yanvarın 8-də müharibədən sonra 
dünyanın ədalətli bölgüsünü müəyyən edən «14 maddəlik sülh 
proqramını» elan etdi. Bu maddələr aşağıdakılar idi: 
1)  Sülh müqavilələrinin açıq müzakirəsi. Bundan sonra 
heç bir gizli beynəlxalq saziş olmayacaq, diplomatiya 
isə  həmişə açıq-aydın və hamının gözü qarşısında fəa-
liyyət göstərəcək.  
2)  Ərazi suları xaricində həm sülh, həm də müharibə vaxtı 
gəmiçiliyin dənizlərdə mütləq sərbəstliyi. 
3)  Mümkün qədər bütün iqtisadi maneələrin ləğvi. 
4)  Dövlət təhlükəsizliyinə uyğun olaraq silahların mümkün 
qədər azaldılması üçün ədalətli zəmanətlər. 
5)  Müstəmləkələr üzərində suverenliklə bağlı bütün məsə-
lələrin həllində əhalinin maraqlarının hökumətlərin əda-
lətli tələblərinə nisbətdə  bərabər tutulması prinsipinə 
əsaslanaraq bütün müstəmləkə mübahisələrinin sərbəst, 
səmimi və mütləq bitərəflik mövqeyindən həlli. 

 
9
6)  Bütün rus torpaqlarının azad edilməsi; Rusiya öz tale-
yini özü müəyyən etməli, istədiyi idarə formasını seç-
məli və Millətlər Cəmiyyətinə qəbul edilməlidir. 
7)  "Belçika….boşaldılmalı və bərpa edilməlidir." 
8)  Fransa boşaldılmalı, işğala məruz qalmış əraziləri bərpa 
edilməli, Elzas və Lotaringiya Fransaya qaytarılmalıdır. 
9)  İtaliyanın sərhədləri şəffaf görünən milli sərhədlərə görə 
dəyişdirilməlidir. 
10) Avstriya-Macarıstan xalqları… geniş muxtar inkişaf im-
kanları  əldə etməlidirlər (sonralar muxtariyyət prinsipi 
tam müstəqilliklə əvəz edildi). 
11) Rumıniya, Serbiya və Qaradağ (Çernoqoriya) boşaldıl-
malıdır. 
12) Osmanlı imperiyasının türk hissəsi… təminatlı və möh-
kəm suverenlik almalıdır; tabe edilmiş millətlərə təhlü-
kəsizlik və "muxtar inkişafın mütləq pozulmaz şərtləri" 
təmin edilməlidir. 
13) Müstəqil Polşa dövləti yaradılmalıdır. 
14) Xüsusi müqavilələr  əsasında ümumi millətlər birliyi 
(Millətlər Cəmiyyəti) yaradılmalıdır. 
1918-ci ilin oktyabrında ABŞ dövlətlər departamentinin 
hazırladığı “14 maddə”nin  şərhində çağırılacaq Paris sülh 
konfransının iş prinsipləri də göstərildi. Vilson prinsiplərindən 
ancaq o xalq istifadə edə bilərdi ki, o intellektual və  mədəni-
dini sərvətlərinə görə  fərqlənsin, öz taleyini özü həll etməyə 
qadir olduğunu sübut etsin, iqtisadi, maliyyə və təbii sərvətlərə 
malik olsun, özünü tarixi təcavüzdən qorumağı bacarsın və tabe 
olduğu ölkənin hökumətinin zülmündən əziyyət çəksin.  
1918-ci il Birinci Dünya müharibəsinin son ili oldu. 
Antantanın üzvü olan Rusiya Oktyabr çevrilişindən dərhal 
sonra hələ  müharibə qurtarmamış Almaniya ilə seperat, yəni 
əlahiddə sülh bağlamaq qərarına gəldi. Rusiyada hakimiyyətə 
gəlmiş bolşeviklər öz hakimiyyətlərini qoruyub saxlamaq üçün 
 
10
yeganə çarəni Rusiyanı müharibədən çıxarmaqda görürüdülər. 
Məhz bunun nəticəsi idi ki, Rusiya Almaniya və onun 
müttəfiqləri ilə danışıqlara başladı. Bu danışıqlar 1918-ci il 
martın 3-də Almaniya və onun müttəfiqləri ilə Rusiya arasında 
Brest-Lütovsk sülhünün bağlanması ilə başa çatdı. Bu, Rusiya 
üçün alçaldıcı sülh idi. Brest sülhünün şərtlərinə görə Rusiya öz 
qoşunlarını Ukrayna, Belarusiya və Pribaltika ölkələrindən 
dərhal çıxarmalı, həmin ərazilərdə alman qoşunları yerləşdiril-
məli idi. Rusiya Ukrayinada hakimiyyətdə olan radanı qanuni 
hökumət kimi tanımalı idi. 50 milyon əhali yaşayan 1 mln. kv. 
km  ərazi Almaniyanın tərkibinə keçir, Sovet Rusiyası ilə 
Almaniya arasında diplomatik münasibətlər yaradılırdı. Həmin 
sülhə görə Qars, Ərdahan, Batum Türkiyəyə qaytarılırdı. 
Müqavilənin  şərtlərinə görə 1877-78-ci illər rus-türk 
müharibəsinə qədərki sərhəd xətti bərpa edilməli, rus qoşunları 
türk  ərazilərində  və  sərhəddə yerləşən erməni silahlı 
birləşmələrini tərki-silah etməli idilər. Lakin Brest sülhü uzun 
sürmədi. «Dördlər ittifaqı» müharibədə  məğlub edildikdən 
sonra 1918-ci il noyabrın 13-də Rusiya bildirdi ki, o, Brest 
sülhünün şərtlərindən imtina edir və onu qanuni saymır.  
Rusiyadan sonra Antantanın tərkibində olan Rumıniya da 
1918-ci ilin mayın 7-də müharibədən çıxdı. Rumıniya ilə alman 
bloku ölkələri arasında bağlanan Buxarest sülhünün şərtlərinə 
görə, Rumıniyanın təbii sərvət və ehtiyatlarından istifadə etmək 
üçün Alman inhisarlarına müstəsna hüquq verilir, cənubi 
Dobruca Bolqarıstana qaytarılır, 15 min km-lik dağlıq sərhəd 
zolağı Avstriya-Macarıstana verilirdi. Lakin yenə  də 
Almaniyanın yanacağa olan təlabatı ödənilməmiş qalırdı.  
1918-ci ildə yayında Antanta dövlətləri qüvvə  və 
üstünlük cəhətdən daha da gücləndilər. Dördlər ittifaqının 
məğlubiyyəti qaçılmaz fakt oldu. 1918-ci ilin yay hücumlarında 
Almaniya və onun müttəfiqləri qəti məğlubiyyətə düçar oldular.  

 
11
1918-ci ilin ikinci yarısında Bolqarıstanı  kəskin iqtisadi 
və siyasi böhran bürüdü. Sentyabrın 15-də Dobro çayı 
rayonunda Antanta ölkələrinin silahlı qüvvələri bolqar 
ordusunu darmadağın etdi. Sentyabrın 29-da Antanta 
komandanlığı ilə Bolqarıstan arasında bağlanan Salonik barışıq 
sazişinə  əsasən Bolqarıstan işğal etdiyi Serbiya, Yunanıstan, 
Rumıniya  ərazilərini boşaltmalı idi. Bolqarıstan yollarını 
Antanta ordularının  ələ keçirməsi nəticəsində Almaniya 
Osmanlı dövlətindən coğrafi cəhətdən ayrı salınmış olurdu.  
1918- ci ilin oktyabrında Fələstin və Suriyada türk ordusu 
məğlub edildikdən sonra elə  həmin ayın 30-da Antanta 
komandanlığı Lemnos adasındakı Mudros limanında Osmanlı 
dövləti ilə barışıq sazişi imzaladı. Həmin sazişə görə Qara 
dəniz boğazları müttəfiqlər tərəfindən işğal edilir, Osmanlı 
sularında üzən hərbi gəmilər müttəfiqlərə  təslim edilirdi. Türk 
limanlarından Osmanlı dövlətinin müttəfiqlərinin istifadə 
etmələri qadağan olunur, Osmanlı  hərbi birləşmələri Güney 
Azərbaycandan dərhal çıxır, Qafqaz ərazisi müttəfiqlərin 
nəzarəti altına keçirdi. Qalib dövlətlər Batum və Bakını  işğal 
etməli idilər. Hicaz, Yəmən, Suriya, Mesopotamiyadakı türk 
qarnizonları müttəfiqlərə verilməli, Trablis və Kirenaikdəki 
türk emissar zabitləri İtaliya qarnizonuna tabe edilməli idi. Hər 
hansı hərbi əmlakın məhv edilməsi qadağan edilirdi. Bir sözlə, 
Osanlı dövləti Antanta dövlətlərindən asılı hala salınırdı. 
1918-ci il noyabrın 3-də “Loskut monarxiyası” adlanan 
Avstriya-Macarıstanla bağlanan Padui barışıq sazişinə  əsasən 
Antanta dövlətləri bu ölkənin təsərrüfatının tam sahibi 
olurdular.  
Bu şəraitdə Almaniya üçün cənub və cənub-şərqdən ciddi 
təhlükə yaranmış oldu.   
1918-ci ilin noyabrın 11-də isə Kompyen meşəsində 
Antanta ordularının baş komandanı general Foşun vaqonunda 
Almaniya təslim olmaq haqqında akta qol çəkdi. Kompyen 
 
12
barışığı ilə Birinci dünya müharibəsi qurtarmış oldu. Həmin 
barışığa görə 6 saat ərzində quruda, havada və suda bütün hərbi 
əməliyyatlar dayandırılmalı idi. Almaniya Belçika və Fransa 
ərazisindən öz qoşununu dərhal geri çağırmalı, hər iki tərəfdən 
götürülən  əsirlər geri qaytarılmalı idi. Həmçinin Almaniya 
Antanta dövlətinə 5 min top, 25 min pulemyot, 3 min 
minamyot, 5 min paravoz, 150 min vaqon, 5 min yük 
avtomobili, 1700 təyyarə verməli idi. Almaniya şərq 
cəbhəsindəki, yəni Avstriya-Macarıstan, Türkiyə 
və 
Bolqarıstandakı qoşunlarını geri çəkməli, oradakı  hərbi ləva-
zimatlarını müttəfiqlərə verməli idi. Kompyen barışığına görə 
bu barışıqdan keçən ancaq 36 gün ərzində yenidən müharibə 
başlana bilərdi. Lakin müharibəyə başlamazdan 48 saat əvvəl 
tərəflər xəbərdar edilməli idi.  
Beləliklə, Almaniya bloku dövlətləri müharibədə  ağır 
məğlubiyyətə  uğradılar. Almaniya və onun müttəfiqlərinin 
Birinci dünya  müharibəsində  məğlub olmasının başlıca 
səbəbləri Antanta dövlətlərinin iqtisadi və insan ehtiyatları 
cəhətdən Almaniya bloku ölkələrindən üstünlüyü, hərbi 
qüvvələr nisbətinin Antanta ölkələrinin xeyrinə olması, hərbi 
əməliyyatların gedişində Almaniyanın siyasi üstqurumunun 
böhran vəziyyətinə düşməsi, alman bloku ölkələrinin hərbi 
nəzəriyyə, strategiya, taktika cəhətdən rəqiblərindən zəif 
olması, “Dördlər ittifaqı”nın hərbi kəşfiyyat və informasiya 
baxımından müharibəyə yaxşı hazırlaşması, Antanta ölkələrinin 
Osmanlı dövləti və Avstriya-Macarıstan imperatorluğunda 
yaşayan milli azlıqları qiyamlara və separatçılığa təhrik 
etmələri idi. 
Siyasətin zorakılıqla davamı olan bu müharibə 38 dövləti 
əhatə etmiş  və  iştirak edən dövlətlərin milli sərvətinin 
3
1 hissəsinin məhv edilməsinə  gətirib çıxarmışdı. Müharibə 
edən dövlətlərin ağır  sənayesinin 70%-i, yüngül sənayesinin 

 
13
50%-i bu işə  sərf edilmişdi. Müharibədə 10 milyon adam 
ölmüş, 20 milyonu yaralanmışdı.  Əgər 1773-cü ildən 1914-cü 
ilə  qədər olan müharibələrə  çəkilən xərclər cəmi 6 milyon 
dollar olmuşdursa, Birinci Dünya müharibəsi bəşəriyyətə 80 
milyard dollara başa gəlmişdir.  
Birinci dünya müharibəsinin beynəlxalq nəticələri dörd 
nəhəng imperiyanın – Almaniya, Avstriya-Macarıstan, Osmanlı 
və Rusiya imperiyasının dağılması, bir sıra yeni dövlətlərin 
yaranması, dünya dövlətlərinin iqtisadi və siyasi cəhətdən 
qeyri-bərabər inkişafının sürətlənməsi, müstəmləkə  və yarı 
müstəmləkə ölkələrində milli-azadlıq hərəkatının güclənməsi, 
müharibənin yaratdığı  ağır sosial-iqtisadi vəziyyətin bir çox 
ölkələrdə inqilabi hərəkatın meydana gəlməsinə  səbəb olması 
və s. idi.   
 
 
 
 
PARİS  SÜLH  KONFRANSI 
Qaliblərlə məğlublar arasında sülh müqavilələrini hazırla-
maq və bağlamaq üçün 1919-ci il yanvarın 18-də Parisdə 
(Versalda) 27 dövlətdən 1000 nəfər nümayəndənin rəsmən 
iştirak etdiyi sülh konfransı işə başladı. Konfransın gündəliyinə 
Almaniya ilə Sülh müqaviləsinin bağlanması,  ərazi və 
müstəmləkə    ölkələri, Millətlər Cəmiyyətinin yaradılması, 
təzminat, tərksilah məsələləri daxil idi. Konfransa sovet 
Rusiyası  və  məğlub dövlətlər dəvət edilməmişdi.  Konfransda 
müharibəyə formal olaraq qoşulmuş Latın Amerikası ölkələri 
də  məşvərətçi səslə  iştirak edirdilər. Konfransa sədrliyi Fran-
sanın baş naziri, son dərəcə  qətiyyətli, başladığı  işi axıra 
çatdırmağı sevən, "Pələng" ləqəbi ilə tanınan Corc Klemanso 
edirdi.  Əsas məsələlərin həllində konfransda təşkil edilmiş bir 
neçə Şura mühüm rol oynayırdı. Bunlardan biri "Onlar şurası" 
idi. Bu şuraya 5 dövlətin, yəni ABŞ,  İngiltərə, Fransa, 
Yaponiya və  İtaliyanın dövlət və hökumət başçıları  və xarici 
işlər nazirləri daxil idilər. Sonra bu orqan həmin 5 ölkənin 
 
14
xarici işlər nazirlərindən ibarət olan "5-lər  şurası"na, ABŞ, 
İngiltərə, Fransa və İtaliyanın dövlət və hökumət başçılarından 
ibarət olan (Vilson, Lloyd Corc, Klemanso, Orlando) "Dördlər 
şurası"na bölündü. Konfransda həlledici sözü Vilson, Lloyd 
Corc, Klemansondan ibarət - "Böyük üçlük" deyirdi. 
Konfrans beynəlxalq nöqteyi-nəzərdən  əlverişli vaxtda 
çağırılmamışdı. Çünki Sovet Rusiyasında vətəndaş müharibəsi 
gedişində bolşeviklər artıq qələbə  təşəbbüsünü öz əllərinə 
almaqda idilər. Bu baxımdan konfransda Rusiya məsələsi 
xüsusi diqqət cəlb edirdi. Fransa istəyirdi ki, Rusiyaya dərhal 
hərbi müdaxilə edilsin, çarizm Rusiyada yenidən bərpa olunsun 
və Fransa çar Rusiyası ilə birgə İngiltərə və ABŞ-a qarşı dayan-
sın. Lakin konfransda Fransanın Avropada hegemonluğunun 
yolverilməz olduğunu hesab edən  İngiltərə  və ABŞ belə bir 
fikir irəli sürdülər ki, həm Sovet Rusiyasının, həm də  ağ 
qvardiyaçıların rəhbərləri ilə birgə danışıqlar aparsınlar və 
iqtisadi yolla Sovet hakimiyyətinin Rusiyada yıxılmasına nail 
olsunlar. Uzun danışıqlardan sonra «Böyük üçlük» qərara gəldi 
ki, Rusiyaya həm  hərbi müdaxilə etmək, həm də Rusiyadakı 
ağqvardiyaçılara silah, sursat, maddi yardım göstərmək 
lazımdır. Antanta qoşunlarının baş komandanı general Foşun 
Moskvaya 1 milyonluq ordu göndərmək istəyi isə baş tutmadı.  
Konfransda  ən mühüm məsələ Almaniya məsələsi idi. 
Fransa Almaniyanı tam parçalanmış  vəziyyətdə görmək 
istəyirdi. O, hələ müharibə dövründə çar Rusiyası ilə belə bir 
qərara gəlmişdi ki, Reynin sol sahilini Almaniyadan ayırıb 
Bufer-Reyn respublikası yaratsınlar. Fransa həmçinin 
Bavariyanı da müstəqil respublika kimi görmək istəyirdi. O, 
Saar kömür hövzəsini də özünə birləşdirməyi tələb edirdi. 
Həmçinin Fransa 800 milyard qızıl marka təzminat tələb edirdi 
ki, bu təzminatın da 58%-i Fransaya çatmalı idi. Lakin ABŞ və 
İngiltərə kontinentdə Fransaya və Sovet Rusiyasına qarşı dura 

 
15
biləcək vahid, iqtisadi cəhətdən güclü Almaniyanın qalması 
tərəfdarları idilər.  
1919-cu ilin martında L.Corc Vilsona və Klemansoya 
“Fontonlodan memorandum” adlı  sənəd göndərərək Almaniya 
ilə əzablı sülh bağlamamağı təklif etdi.  
Konfransda mühüm məsələlərdən biri də İtaliya məsələsi 
idi.  İtaliyaya 1915-1917-ci illərdə Antanta tərəfindən çoxlu 
vədlər verilmişdi. Müharibə dövründə bağlanan sazişlərə görə 
İtaliyaya Kiçik Asiya və Balkan yarımadasının şimal-qərbində 
geniş  ərazilər vəd edilmişdi.  İtaliya həmçinin Dolmasiyanın 
şimal hissəsini, Fium limanını da tələb edirdi. Lakin müharibə 
qurtardıqdan sonra İtaliya burjuaziyasının iqtisadi cəhətdən 
zəifliyi və onun məğlublar içərisində qalib, qaliblər içərisində 
isə məğlub vəziyyətində olması qalib dövlətlərə imkan verdi ki, 
İtaliyaya vəd etdikləri  əraziləri ona yox, Serb-Xorvat-sloven 
krallığına və Yunanıstana versinlər. Etiraz əlaməti olaraq 
İtaliya nümayəndə heyəti konfransı  tərk etsə  də, bu heç bir 
dəyişikliyə səbəb olmadı. İtaliya nümayəndə heyəti may ayında 
yenidən konfransa qayıtdı. 
Uzun müddətli hazırlıqdan sonra mayın 7-də Almaniya 
nümayəndə heyəti Parisə  dəvət olundu və sülh müqaviləsinin 
mətni imzalanmaq üçün ona təqdim olundu. Lakin müqavilənin 
şərtləri o qədər alçaldıcı idi ki, o zaman Almaniyanın xarici 
işlər naziri olan Borkdorf Rotsenau onu imzalamaqdan imtina 
edib öz vəzifəsindən istefa verdi. Almaniya nümayəndə heyəti 
Berlinə qayıtdı. Xarici işlər naziri təyin edilmiş sosial-demokrat 
German Müller 1919-cu ilin iyunun 28-də tarixə Versal sülhü 
adı ilə daxil olmuş həmin müqaviləni imzaladı və müharibənin 
başlanmasında Almaniya başlıca təqsirkar olduğunu etiraf 
etmək məcburiyyətində qaldı. Versal müqaviləsinə görə: Elzas 
və Lotaringiya yenidən Fransaya qaytarılırdı. Reynin sol sahili 
hərbsizləşdirilmiş zona elan edilirdi və burada Almaniyanın 
zavodlar tikməsi qadağan edilirdi. Reynin sol sahilini 
 
16
Antantanın işğalçı qoşunları tutdular. Saar vilayəti 15 il 
müddətində Millətlər Cəmiyyətinin mandatına, onun kömür 
mədənləri isə Fransaya verildi. Müəyyən olunan müddət 
bitdikdən sonra vilayətin gələcək taleyinin referendum yolu ilə 
həll olunması  nəzərdə tutulurdu. Sülh müqaviləsinə görə 15 
ildən sonra Saar hər hansı bir dövlətə verilərdisə, onun kömür 
mədənlərini alman sahibkarları da  ala bilərdi. Almaniya 
Avstriyanın müstəqilliyinə hörmət edəcəyini öhdəsinə götürdü.  
Müqaviləyə əsasən Belçikanın bitərfliyi təsdiq edilir, Ey-
pen və Malmedi mahalları ona verilirdi. Həmçinin Belçikanın 
tabeliyində olan Morena bitərəf zona elan edildi. Versal 
müqaviləsində  nəzərdə tutulurdu ki, Lüksemburq hersoqluğu 
1919-cu il yanvarın 1-dən müstəqil dövlət elan edilsin. 1864-cü 
ildə Danimarkadan almanların burada əksəriyyət təşkil etdiyi 
bəhanə edilərək alınmış Halşteyn vilayəti və Yuxari Şlezviq 
yenidən Danimarkaya qaytarılırdı. Aşağı Şlezviqin məsələsi isə 
referendum, yəni ümumrəy sorğusu ilə  həll edilməli idi. 
Almaniyanın  ərazisi  Şərqi Prussiyanın ondan ayrılması 
nəticəsində iki hissəyə bölündü. Almaniya Memel (Klaypeda) 
ərazisi üzərində bütün hüquqlarından  əl çəkdi.1923-cü ildə 
Klaypeda Litvaya verildi. O Birinci Dünya müharibəsi 
başlananadək keçmiş Rusiya imperiyasına daxil olan bütün 
ərazilərin müstəqilliyini tanıdı. Almaniya Polşanın 
müstəqilliyini tanıyır və Polşaya məxsus olan Şərqi Poznanı, 
Şimali və  Şərqi Prussiyanın bir hissəsini,  Şileziyanın ona 
məxsus hissəsini Polşaya qaytarırdı.Qdansk müstəqil şəhər elan 
edilirdi. Lakin Polşa dövləti dənizə  çıxa bilmədi. Baltik 
dənizinə  çıxa biləcək 100 km
2
-ə  qədər  ərazi Almaniyanın 
ixtiyarında qalırdı. Almaniya öz müstəmləkələrinin hamısını 
itirdi. Almaniyada hərbi mükəlləfiyyət ləğv edilirdi. Almaniya 
ordu və donanma saxlaya bilməzdi. Ancaq 100 min nəfər 
könüllü ordu saxlaya bilərdi və bu orduya rəhbərlik edən zabit 
heyəti 4 min nəfərdən çox olmamalı idi. Bütün Almaniya üzrə 

 
17
hərbi rütbəlilərin sayı isə 15 mini ötməməli idi. Onun sayını 
ancaq 1500 nəfər artırmaq olardı. Əsgərlər və unter-zabitlər 12, 
zabitlər isə ən azı 45 il xitmət etməli idilər. Almaniya ancaq 6 
yüngül, 6 ağır zirehli gəmiyə, 12 mina- daşıyan və 12 
əksminadaşıyan linkörə sahib ola bilərdi.  Almaniyanın böyük 
tonnajlı  gəmilər inşa etməyə, sualtı qayıqlara və hava 
donanmasına malik olmağa ixtiyarı yox idi.  Lakin Versal 
müqaviləsi Almaniya imperializminin əsaslarına toxunmadı. 
Almaniyanın hərbi sənaye potensialı ləğv edilmədi, yalnız məh-
dudlaşdırıldı.  
Versal müqaviləsinin mühüm tərkib hissələrindən biri də 
Millətlər Cəmiyyəti məsələsi idi. Millətlər Cəmiyyətinin 
fəaliyyəti assambley, onun şurası və katiblik vasitəsi ilə həyata 
keçirilirdi. Cəmiyyətin Baş  Şurasının üzvlərini  əvvəl dörd 
ölkənin (İngiltərə, Fransa, İtaliya, Yaponiya) nümayəndələri 
təşkil edirdi. Millətlər Cəmiyyətinin katibliyi yanında 
beynəlxalq  əmək bürosu, tərksilah komissiyası, beynəlxalq 
ədalət məhkəməsi palatası fəaliyyət göstərməli idi.  
Millətlər Cəmiyyətinin nizamnaməsi sülh müqaviləsinin 
tərkib hissəsi oldu. O, cəmiyyətin əsas vəzifələrini-xalqlar ara-
sında  əməkdaşlığın inkişaf etdirilməsi, sülhün və  təhlükəsiz-
liyin təmin olunması  vəzifələrini müəyyən etdi. Beynəlxalq 
məsələləri müzakirə etmək üçün hər il Millətlər Cəmiyyətinin 
Məclisi toplaşırdı. Nizamnamə Cəmiyyətinin təcavüzkar dövlət 
barəsində kollektiv tədbirlər-sanksiyalar tətbiq etməsini 
nəzərdə tuturdu. Lakin nizamnamədə  təcavüzün nə demək ol-
duğunun və təcavüzkarın kim olduğunun tərifi yox idi. Vilson 
tərəfindən bu cəmiyyətin yaradılması təşəbbüsü irəli sürülsə də, 
Millətlər Cəmiyyətində  rəhbər rol Yaponiyanın köməyi 
nəticəsində  İngiltərə  və Fransaya məxsus oldu. Həmçinin 
Vilson diplomatik uğursuzluğa düçar olaraq, müstəmləkələrin 
Millətlər Cəmiyyəti təşkil ediləndən sonra bölgüsünə nail ola 
bilmədi.  İmperialistlər Almaniyanın keçmiş müstəmləkələrini 
 
18
və Türkiyənin mülklərini açıq şəkildə tutmağa cürət etmədilər. 
Müstəmləkə xalqlarının özlərini guya müstəqil idarə etməyə 
qadir olmadıqları  bəhanəsi ilə Millətlər Cəmiyyəti vasitəsi ilə 
bu xalqlara "mandat sistemi" adı altında qəyyumlar müəyyən 
olundu. Mandatların  İngiltərə  və onun dominionlarına, 
Fransaya, Yaponiyaya və Belçikaya verilməsi müəyyən edildi. 
İngiltərə və Fransa mandat sistemi xətti ilə müstəmləkələrin elə 
konfransda bölgüsünə nail oldular. Müstəmləkələr üç mandat 
kateqoriyasına bölündülər. «A» kateqoriyasına,  əsasən, 
Osmanlı İmperiyasına aid olan Ərəb ölkələri daxil idi. Onların 
tezliklə    müstəqillik qazanması  nəzərdə tutulurdu. Fransa 
Suriya və Livanı, İngiltərə isə  Fələstin, Transiordaniya və İraqı 
aldı.«B» və «C» kateqoriyaları birbaşa Almaniyanın müstəm-
ləkələri idi. «B» kateqoriyasınaMərkəzi Afrikadakı alman 
müstəmləkələri, yəni  Şərqi Almaniya Afrikası, Toqo və 
Kamerun daxil idi ki, bu İngiltərə  və Fransaya çatırdı. «C» 
kateqoriyasına isə  Cənub-Şərqi və Cənub-Qərbi Afrikadakı  və 
Sakit Okeandakı Almaniya müstəmləkələri daxil idi. Bunlar 
faktiki olaraq Yaponiya, Avstraliya, Yeni Zelandiya və Cənubi 
Afrika  İttifaqının mülklərinə çevrildilər. Belə ki, Cənub-Şərqi 
və Cənub-Qərbi Afrikadakı Almaniya müstəmləkələrini Cənubi 
Afrika İttifaqı aldı. Yeni Qvineya İngiltərənin dominionu olan 
Avstraliyaya, Marşal, Mariya və Karolin adaları Yaponiyaya 
verilirdi. Üçbucaq Kionqosu Portuqaliyaya, Çinin Şandun 
əyaləti Yaponiyaya, Ruanda və Urindi Belçikaya, Samao adası 
Yeni Zelandiyaya verilirdi. İmperialist dövlətləri arasında, 
müstəmləkələrin və nüfuz dairələrinin yenidən bölüşdürülməsi 
bu müstəmləkələrin qeyri-bərabər inkişafına və imperialistlər 
arasında ziddiyyətlərin yeni düyünlərinin yaranmasına səbəb 
oldu.  
Versal sülh müqaviləsində mübahisəli məsələlərdən biri 
olan təzminat məsələsi öz əksini tapmadı. Çünki ABŞ cəmi 228 
mlrd marka Almaniyadan təzminat alınmasını  tələb edirdi. 

 
19
Almaniyadan təzminat alınmasında Fransanın marağı daha 
böyük idi. O bu təzminat hesabına Avropada güclənmək 
istəyirdi. Fransa nümayəndəsi son nəticədə Almaniyadan 480-
600 milyard qızıl marka təzminat alınmasını  tələb edirdi. 
İngiltərənin isə mövqeyi bu məsələdə ziddiyyətli idi. O gah 
Fransanın təklif etdiyi  və ya ona yaxın məbləğə tərəfdar çıxır, 
gah da onun əksinə olan təklif irəli sürürdü. İngilis 
nümayəndəliyinin maliyyə eksperti Keyns Almaniyadan 50 
milyard qızıl markadan çox təzminat tələb etməyi yolverilməz 
hesab edirdi. Təzminat üzrə ayrıca konfrans çağırılması nəzərdə 
tutuldu. Lakin sülh müqaviləsində belə bir maddə var idi ki, 
1921-ci ilə qədər Almaniya 20 mld qızıl marka təzminat ödəsin. 
1920-ci ilin iyulun 5-10-da Belçikanın Spa şəhərində çağırılan 
konfransda Almaniyanın tərksilah məsələsi ilə yanaşı 
təzminatın miqdarı  və onun verilmə vaxtı müəyyən olundu. 
Almaniya 30 il müddətinə 132 mld marka təzminat verməli idi. 
Bu təzminatın 52%-i Fransaya, 22%-i İngiltərəyə, 10%-i 
İtaliyaya, 8%-i Belçikaya, 0,75 %-i Portuqaliyaya, 0,75 %-i 
Yaponiyaya, 6,5%-i Yunanıstan və Yuqoslaviyaya verməli idi. 
ABŞ-ın təzminat almaq hüququ saxlanıldı. 
Müqavilə, bir neçə ölkə istisna olmaqla, konfransın əksər 
iştirakçıları  tərəfindən imzalandı  və  təsdiq olundu. Bir sıra 
ərazilərinin taleyi ilə  əlaqədar müqavilənin  şərtlərindən, 
Şandun vilayətinin Yaponiyaya verilməsindən narazı qalan Çin 
onu imzalamadı. Versal sülhünün şərtləri Amerika 
inhisarçılarının dünya hegemonluğu iddialarını təmin etmədiyi 
üçün, həm də  İngiltərə  və Fransanın başçılıq etdiyi Millətlər 
Cəmiyyətinə daxil olmaq istəməyən ABŞ senatı da bu 
müqaviləni ratifikasiya etmədi. Versal sülhü qaliblərlə 
məğlublar arasında ziddiyyətlər doğurdu. Qaliblərin cəbhəsində 
rəqabət gücləndi.  
Birinci dünya müharibəsinin sonunda milli-azadlıq hərə-
katı nəticəsində çoxmillətli Avstriya-Macarıstan imperiyasında 
 
20
parçalanma  əmələ  gəldi. Bu imperiyanın yerində Polşa, 
Çexoslavakiya, Serb-Xorvat-sloven krallığı, Avstriya, 
Macarıstan kimi yeni dövlətlər yarandı. Habsburqlar 
monarxiyası süqut etdi. Yeni yaranan dövlətlərdə Fransa öz 
silahlı qüvvələrini yerləşdirdi ki, bu yolla o, Sovet 
Rusiyasından qorunmaq üçün, "sanitor  kardonu" təşkil etmək 
istəyirdi. 
Paris sülh konfransında Almaniyanın müttəfiqi olan Avs-
triya ilə də 1919-cu il sentyabrın 10-da Sen-Jermendə sülh mü-
qaviləsi bağlandı. Bu sülh müqaviləsi hazırlanarkən ən mübahi-
səli məsələ Balkan yarımadası  və Dunay hövzəsi idi. Həmin 
müqaviləyə görə Avstriya öz tərkibində olan malikanələrin ha-
mısından  əl çəkdi. Avstriyanın gələcəkdə Almaniya ilə birləş-
dirilməsi, yəni anşlüs qadağan edilirdi. Avstriya Çexoslavaki-
yanın müstəqilliyini tanıyır. Çexiya, Moraviya və Sileziyanın 
ona məxsus hissəsini ona verirdi. Avstriya həmçinin Serb- 
Xorvat-Sloven krallağının müstəqilliyini tanıyır, Sloveniya, 
Dolmasiya, Bosniya və Hersoqovunanı ona verirdi. Avstriya 
ancaq 30 min ordu saxlaya bilərdi. O Adriatik dənizində  və 
Dunay çayında donanma saxlamaq hüququndan məhrum 
edilirdi. Sen-Jermen müqaviləsinə  əsasən Yuliyek-Kraynı, 
Triyest əraziləri İtaliyaya verilirdi.  
1919-cu il noyabrın 27-də isə Bolqarıstanla Neyi müqavi-
ləsi bağlandı. Həmin müqaviləyə əsasən Bolqarıstan öz ərazisi-
nin xeyli hissəsindən məhrum oldu. Müqaviləyə əsasən Bolqa-
rıstan Makedoniyanın ona məxsus hissəsini Serb-Xorvat-Slo-
ven krallığına verdi. Qərbi Frakiya Yunanıstana verildi və buna 
görə Bolqarıstan Egey dənizinə çıxışını itirdi.  Cənubi Dobruçi 
Rumıniyaya verildi. Bolqarıstan ancaq 20 min qoşun, 4 
minadaşıyan, 4 əksminadaşıyan gəmi, 6 matorlu qayıq saxlaya 
bilərdi. O, 2,27 mlrd frank təzminat verməli və onu 37 il 
ərzində ödəməli idi. Neyi müqaviləsinə görə Bolaqrıstan 5 il 
müdətində Serb-Xorvat-Sloven krallığına hər il 50 min ton daş 

 
21
kömür, bundan başqa, Yunanıstan, Ruminiya və Serb-Xorvat-
Sloven krallığına 6 ay müdətində 70 min baş mal-qara verməli 
idi. Bu müqavilə Bolqarıstanda milli ədavəti gücləndirdi. 
1920-ci ilin iyunun 4-də Macarıstanla Parisin Trianon sa-
rayında sülh müqaviləsi bağlandı. Müqaviləyə görə Macarıs-
tandan slavyan malikanələri alındı. Macarıstan Çexiyanın müs-
təqilliyini tanıyır, Slovakiya və Zakarpat Ukraynasını ona, 
Serb-Xorvat-Sloven krallığının müstəqilliyini tanımaqla 
Xorvatiya, Baçka və Banatın qərb hissəsini isə ona verirdi. 
Həmçinin Macarıstan Rumıniyaya Transilvaniya və Banatın 
şərq hissəsini, Avstriyaya Burqenland əyalətini verirdi 
Macarıstan özünün Dunaydakı bütün donanmasından məhrum 
edilirdi. O ancaq 35 min nəfərlik muzdlu qoşun saxlaya bilərdi. 
Macarıstan  ərazisi belə parçalandığına görə  İkinci Dünya 
müharibəsinə qədər onu «kəsilmiş dövlət» də adlandırırdılar. 
1920-ci ilin avqustun 10-da «Dördlər ittifaqı»nın üzvü 
olan Türkiyə ilə Sevr müqaviləsi bağlandı. Sevr müqaviləsində 
Osmanlı imperiyasının dağılması  və bölüşdürülməsi nəzərdə 
tutulurdu. Həmin müqavilə Türkiyəyə onun  bir çox starteji 
cəhətdən  əhəmiyyətli  ərazilərinin Antanta qoşunları  tərəfindən 
işğal olunması  şəraitində zorla qəbul etdirilmişdi. Osmanlı 
imperiyasının  ərazisi tamamilə parçalanırdı. Belə ki, Türkiyə 
Ermənistanın müstəqilliyini tanıyır Anadolu yarımadasının şərq 
hissəsini ona, "muxtariyyət" qazanmış Kürdüstanı tanıyaraq 
Anadolunun cənub-şərq hissəsini isə ona verirdi. Türkiyə 
həmçinin Dardanelin  Avropa sahili, Ədirnə,  İzmir və  Şərqi 
Frakiyanın, demək olar ki, Türkiyənin bütün Avropa hissəsinin 
Yunanıstanın olması ilə razılaşırdı. Kilikiya qonşu  ərazilərlə, 
həmçinin Anadolunun cənubu Fransanın təsir dairəsinə daxil 
edilirdi. Bununla bərabər bütün Anadolu İtaliya və Fransanın 
nüfuz dairəsinə bölünürdü. Türkiyənin bütün mülkləri  əlindən 
alınırdı. O, Misir malikanəsindən məhrum edildi və Misir 
üzərində İngiltərənin protektoratlığını qəbul etdi. Mandat üsulu 
 
22
ilə Suriya və Livan Fransaya, İraq, Fələstin və Traniordaniya 
isə İngiltərəyə verilirdi. Bir sözlə, Türkiyənin əlində ancaq İs-
tanbul və onun ətrafındakı ərazilər qalırdı ki, tezliklə İstanbul-
dan başqa bu ərazilər də İngiltərə tərəfindən işğal olundu. Dar-
danel və Bosfor boğazları ticarət və  hərbi gəmilər üçün açıq 
elan edilirdi. Türkiyənin maliyyəsi üzərində qalib dövlətlər 
nəzarət etməli idilər. Boğazları nəzarətdə saxlamaq üçün ABŞ, 
İngiltərə, Fransa, İtaliya və Yaponiyadan ibarət xüsusi komis-
siya yaradılırdı. Bu komissiyanın özünün hərbiləşdirilmiş  dəs-
təsi, büdcəsi və bayrağı var idi. Komissiyanın üzvlərinin hər 
birinin məsələlərin həllində iki, Rumıniyanın və Yunanıstanın 
isə bir səs hüququ var idi. Bolqarıstan, Türkiyə  və Rusiya bu 
dənizlər ətrafında yerləşən ölkələr olsa da, onlardan heç birinin 
səsvermə hüququ yox idi. Onlar ancaq Millətlər Cəmiyyətinə 
daxil olduqdan sonra komissiyanın üzvü ola bilərdilər. Türkiyə 
cəmi 50 min muzdlu qoşun saxlaya bilərdi. Sevr müqaviləsi 
Osmanlı imperiyası kimi böyük bir türk dövlətini tarixdən 
silmək təhlükəsi qarşısında qoymuşdu. Lakin türk xalqının 
böyük oğlu M.K.Atatürk gənc türklərin buraxdığı  səhvi 
vaxtında düzəldə bildi. Mustafa Kamal Paşanın başçılıq etdiyi 
TBMM
1
 müqaviləni tanımadı  Vətənin mənafeyini qorumağı 
bacarmayan sultan hökuməti qanundankənar elan olundu. Belə 
olan halda sultan Sevr müqaviləsini təsdiq etməyə  cəsarət 
etmədi. “Antanta” növbəti fitnəkarlığa  əl atdı. Daşnaq 
Ermənistanı Türkiyəyə müharibə elan etdi və Qars, Oltun, 
Sarıqamış işğal olundu. Lakin vəziyyətə nəzarət edən Mustafa 
Kamal hökuməti qısa zamanda düşmənə sarsıdıcı  zərbələr 
endirdi. Kazım Qarabəkir paşanın komandanlığı altında türk 
qoşunları 1920-ci ilin sentyabrın 28-də hücuma başladılar. 
Ertəsi gün Sarıqamış, az sonra Qars işğalçılardan azad olundu. 
Daşnaq Ermənistanı təslim edildi və Gümrüdə sülh müqaviləsi 
imzalamağa məcbur oldu. Gürcüstanın əlində olan Ərdəhan və  
                                           
1
 TBMM-Türkiyə Böyük Millət Məclisi 

 
23
Artvin vilayətləri də geri qaytarıldı. 1921-ci ilin yanvar ayında 
İnönü kəndi  ətrafında baş vermiş  uğurlu döyüş  nəticəsində 
yunanların qərb cəbhəsində sürətli irəliləyişləri dayandırıldı. Bu 
döyüş Türkiyə milli-azadlıq hərakatında dönüş nöqtəsi oldu. 
İngilislərdən kömək almış yunanlar yeni hücuma hazırlaşır, 
İnönü məğlubiyyətinin  əvəzini çıxmaq istəyirdilər. 1921-ci il 
martın axırında hücuma keçən yunan qoşunları yenə  də  İnönü 
kəndi yaxınlığında məğlub edildilər. Bu döyüş tarixdə  İkinci 
İnönü döyüşü adlanır. Yunan qoşunları ingilislərin təhriki ilə 
yenidən Sakarya istiqamətində hücuma keçdilər. Türk qoşunları 
sentyabrın 13-də Sakarya vuruşmasında parlaq qələbə çaldılar.  
Sakaryada məğlub olmuş yunan qoşunları Afyon-Qarahisar 
xəttinə  çəkilərək müdafiəyə keçdilər və öz mövqelərini 
möhkəmləndirməyə başladılar. 1922-ci il avqustun 26-da 
Qocatəpədən böyük türk hücumu başladı. Az vaxt ərzində 
Afyon-Qarahisar xətti yarıldı, 200 minlik yunan ordusu 
mühasirəyə düşdü. Afyon alındı. Dumlıpınar döyüşü yunanlar 
üçün tam faciə ilə nəticələndi. Türk qoşunları yunanları Aralıq 
dənizinə  sıxışdırdılar. Anadolunu yunan qoşunlarından 
təmizləyən türk ordusu sentyabrın 9-da İzmiri azad etdi. 
Oktyabrın 11-də “Antanta” dövlətləri və Yunanıstan Mudanya 
sülh müqaviləsini imzaladılar. Noyabrın 1-də TBMM sultan 
səltənətini ləğv etdi. Sultan Maltaya qaçdı.    
1918-1923-cü illərdə gedən azadlıq müharibəsi yenidən 
qalib dövlətləri məcbur etdi ki, 1923-cü il iyulun 24-də onlar 
Lozannada çağrılmış konfransda (Konfrans öz işinə1922-ci il 
noyabrın 22-də başlamışdı)  Sevr müqaviləsini qüvvədən 
düşmüş hesab etsinlər və Ankara hökumətini böyük türk 
dövlətinin hökuməti kimi tanısınlar. Lozanna protokoluna görə  
Türkiyə özünün ərəb ərazilərini itirir, Kiprin Böyük Britaniyaya 
Dodekanez adalarının  İtaliyaya, Egey dənizindəki bir sıra 
adaların Yunanıstana verilməsi ilə razılaşmalı olurdu Bununla 
bərabər, başlıca türk ərazilərini Türkiyə özündə saxlaya bildi. 
 
24
İzmir,  Ədirnə ilə birlikdə  Şərqi Frakiya, Dardanelin Avropa 
sahilləri, Qallipoli yarımadası və s. Türkiyəyə qaytarıldı. Qara 
dəniz dövlətlərinin ticarət və  hərbi gəmiləri dinc və müharibə 
vaxtı boğazlardan sərbəst keçə bilərdilər. Fransa, İngiltərə, 
İtaliya, Yaponiya, Bolqarıstan, Yunanıstan, Rumıniya, Rusiya, 
Yuqoslaviya, və Türkiyədən ibarət  İstanbulda türk 
nümayəndəliyinin sədrliyi ilə beynəlxalq boğazlar komissiyası 
yaradıldı. Yunanlar İstanbuldan başqa bütün Türk ərazilərindən 
çıxarılmalı idilər. Ermənilərin Türkiyə  ərazisində Ermənistan 
təşkil etmək istəyi baş tutmadı. 1923-cü il oktyabrın 15-də 
Türkiyədə paytaxt İstanbuldan Ankaraya köçürüldü. Həmin il 
oktyabrın 29-da isə 1876-cı il konstitusiyasında edilmiş bir 
dəyişikliklə Türkiyə respublika elan edildi.  
Bütün bu müqavilələr tarixdə Versal sistemi adlandı.