SƏmayə MƏMMƏD qızı mustafayeva

III.  FRANSA 
Fransa üçün Birinci Dünya müharibəsi nin nəticələri 
Birinci Dünya müharibəsindən Fransa qalib dövlət kimi 
çıxdı. Lakin qələbənin nəticələri o qədər də təsəlliverici deyildi. 
Fransa  əmək qabiliyyətli  əhalinin 11%-ni itirmişdi. Fransa 
müharibədə  1 milyon 325 min adam itirmiş,  600 min adam 
şikəst olmuş, 2.8 milyon adam yaralanmışdı. Ölkə öz milli 
sərvətinin 
4
1  itirmiş, 10 departamenti dağıdılmış, 53 min km 
şose, 6 min km dəmir yolu, 23 min zavod, 550 min yaşayış evi 
sıradan çıxmışdı. Daş kömür çıxarılması 40.8 milyon tondan 
26,2 milyon tona, çuqun istehsalı isə 4,7 milyon tondan 1.8 
milyon tona enmişdi. Kənd təsərrüfat məhsulları istehsalı 34%-
ə düşmüşdü. Büdcə çatışmazlığı 27 milyard frank təşkil edirdi. 
Müharibə dövründə Fransanın daxili borcları 34 milyarddan 
116 milyarda, ümumi dövlət borcları 300 milyard franka 
qalxmışdı. Müharibənin vurduğu maddi zərər 200 milyard, 
hərbi xərclər 62 milyard frank təşkil edirdi. Rusiya, Avstriya-
Macarıstan, Osmanlı imperiyalarının dağılması  nəticəsində 
Fransanın xaricə kapital ixracı 40% aşağı düşdü. Fransa ABŞ-a 
40 mlrd, İngiltərəyə 62 mlrd frank borclu qaldı 
Bununla belə, Fransa 1871-ci ildə itirmiş olduğu beş 
milyon  əhali yaşayan Elzas və Lotaringiyanı Birinci dünya 
müharibəsi nəticəsində özünə yenidən qaytardı. Müharibə 
nəticəsində hərbi sənaye inkişaf etdi. 
Müharibə Fransa xalqının dünyagörüşündə böyük də-
yişikliyə  səbəb oldu. Fəhlə sinfinin siyasi şüuru xeyli inkişaf 
etdi. Fəhlə internasionalının fransız bölməsinin üzvlərinin sayı 
1918-ci ildəki 34 mindən 1920-ci ildə 180 minə, həmkarlar it-
tifaqı üzvlərinin sayı isə həmin illərdə 700 mindən 2400 minə 
qədər artdı.  
Birinci dünya müharibəsinin sonunda Fransa hökumətinə 
radikallar partiyasının lideri Corc Klemonso başçılıq edirdi. 
 
54
Kartoçka sistemi ləğv edildi. Istehsal üzərində dövlət nəzarəti 
zəiflədi. Ölkədəki inqilabi hərəkatın yüksəlişi 1919-cu ilin aprel 
ayının 23-də 8 saatlıq iş günü haqqında qanunun verilməsi ilə 
nəticələndi. Həmçinin sahibkarlarla həmkarlar ittifaqları 
arasında kollektiv müqavilələr bağlanması qanuniləşdirildi, 
müharibədə  həlak olmuş  cəbhəçilərin uşaqlarına, dul qalmış 
qadınlarına, şikəstlərə təqaüd müəyyən edildi. 
Birinci dünya müharibəsinin gedişində Fransada 
istehsalın və kapitalın təmərküzləşməsi prosesi daha da 
gücləndi.  Ölkənin bank-maliyyə əməliyyatlarına üç iri bank  - 
Hind-Çin, Lion və Paris bankları  nəzarət edirdi. Müharibənin 
sonunda Fransa artıq dünya səviyyəsinə  çıxa biləcək güclü 
inhisar birliklərinə malik idi. Müharibə qurtardıqdan sonra 
təsərrüfatın bərpası işlərinə 90 mlrd. Frank vəssait ayrıldı. Pejo, 
Reno, Sitroen maşınqayırma zavodları ölkədə maşın 
istehsalının 
3
2 -ni verirdilər. Ölkədə metallurgiya sənayesinə 
“Komite de Foy” konserni rəhbərlik edirdi. Üç iri inhisar ticarət 
donanmasının 62%-nə  nəzarət edirdi. Lakin yenə  də o, aqrar-
sənaye ölkəsi olaraq qalırdı.  Əhalinin 53.6 %-i kənddə 
yaşayırdı.  Bununla belə, müharibə  nəticəsində  şəhərə axın 
gücləndi. 
Klemanso hökuməti öz xarici siyasətində Sovet Rusiya-
sına qarşı düşmənçilik mövqeyində  dururdu. Fransa bunu 
onunla əsaslandırırdı ki, müharibə dövründə Rusiya Antantaya 
sadiq olmamış, bolşeviklər hakimiyyətə  gəldikdən sonra isə 
Leninin Almaniyanın agenti olduğu müəyyənləşdirilmiş, 
Rusiya öz müttəfiqlərini yarı yolda qoymuş, axıracan onlarla 
getməmiş, 1918-ci il martın 3-də Almaniya ilə seperat Brest- 
Litovsk sülhünü bağlamışdı. Fransa belə hesab edirdi ki, Rusiya 
öz borclarını, ilk növbədə Fransaya olan 12 milyard frank 
borcunu verməlidir. Fransa sovet Rusiyasına qarşı  hərbi 

 
55
müdaxilədə  iştirak  etsə  də,  ölkə ictimaiyyətinin tələbi ilə 
fransız əsgərləri Qara dənizdən geri qayıtmalı oldular.  
 
«Milli blok» hökuməti 
 
 1919-cu ilin noyabrında keçirilən seçkilərdə Aristid 
Brianın, Aleksandr Milyeranın, Raymond Puankarenin başçılığı 
altında 6 respublikaçı partiyanı birləşdirən və sağlardan ibarət 
«Milli blok» 613 deputat yerindən 437-ni tutaraq qalıb gəldi. 
Bu seçkilərdə radikal-sosialistlər 88 yer, sosialistlər isə 68 yer 
aldılar. A.Milyeranın başçılığı altında  «Milli blok» hökuməti 
təşkil edildi. «Milli blok»un liderləri daxili böhranı aradan qal-
dırmağa çalışırdılar. Onlar meydana çıxan problemləri həll et-
mək üçün ümidlərini Birinci Dünya müharibəsi dövründə  və 
ondan  əvvəl Rusiyaya verilmiş borclarını geri almağa və 
Almaniyanın ödəyəcəyi təzminata bağlayırdılar. Bu məqsədlə 
hökumət Genuya konfransında Sovet Rusiyasından borclarını 
geri qaytarmağı tələb etdi. Lakin bu tələb nəticəsiz qaldı. 
Bu hökumətin başlıca vəzifələrindən biri də bolşevizmə 
qarşı mübarizə aparmaq və bu bəlanı Avropaya, xüsusilə 
Fransaya buraxmamaq idi.  
Hökumətin antifəhlə siyasəti ölkədə  fəhlə  hərəkatının 
yenidən yüksəlməsinə və 1920-ci ilin dekabrında Lui Frossarın 
başçılıq etdiyi Fransa kommunist partiyasının yaranmasına 
səbəb oldu.  
1920-ci ilin yanvarında Fransada prezident seçkiləri 
keçirildi. Öz qələbəsinə  əmin olan Klemanso tezliklə 
yanıldığını başa düşdü. Belə ki, parlament Klemansonu 
prezident  seçməkdən imtina etdi. Onu iki məsələdə ittiham 
etdilər. Bunlardan birincisi antisovet müdaxilənin iflası, 
ikincisi, Paris sülh konfransında Fransaya Avropada 
hegemonluq qazandırmaması idi. Parlament prezident vəzifəsi-
nə De Şaneli seçdi. Lakin o tezliklə  xəstəliyinə görə bu vəzi-
 
56
fədən istefa verməli oldu. Bu vəzifəyə Aleksandr Milyeran 
təyin olundu. A.Milyeran beynəlxalq opportunizmin Fransaya 
məxsus növünün başçısı olmuşdur və  təsadüfi deyildir ki, 
Fransa opportunizmi tarixdə milyeramizm kimi tanınmışdır. 
Hələ 1899-cu ildə Paris kommunasının cəlladlarından biri olan 
general Qolifenin iştirak etdiyi hökumətdə sosialist nazir kimi 
Milyeran da fəaliyyət göstərmişdi. O, Eduard Bernşteynin 
söylədiyini işdə həyata keçirən ilk şəxs olmuşdur. Milyean həm 
də dünya tarxinə 1920-1921-ci illərdə yaranmış "Kiçik An-
tanta" nın təşkilatçısı kimi daxil olmuşdur. O, Fransanın təsiri 
altında Sovet Rusiyasına qarşı "sanitar kartonu" təşkil etmək 
məqsədilə Yuqoslaviya, Çexoslovakiya və Rumıniyadan ibarət 
"Kiçik Antanta" təşkil etmiş  və bu təşkilat 1938-ci ilə  qədər 
fəaliyyət göstərmişdir.  
Baş nazir Milyeran 1920-ci ilin sentyabrından ölkə 
prezidenti vəzifəsini tutdu. O, 1924-cü ilə  qədər bu vəzifədə 
çalışdı. 1920-ci ilin sentyabrından 1921-ci ilin yanvarına qədər 
Fransa hökumətinə Leyq, 1921-ci ilin yanvarından 1921-ci ilin 
sonuna qədər A.Brian, 1920-ci ilin yanvarından 1924-cü ilin 
iyulun 1-dək  əsasən  dünya və Fransa tarixinə "müharibə 
simvolu" kimi daxil olmuş Raymond Puankare başçılıq etdi. 
Onu müəyyən vaxtlarda Aristid Brian da əvəz etdi. 1921-1922-
ci illərdə Almaniyanın təzminatı 20 mlrd marka ödəməsi 
əvəzinə 3 mld marka ödəməsi Puankare hökumətinin Belçika 
ilə birlikdə 1923-cü ilin yanvarında Almaniyanın Rur kömür 
hövzəsinə  təcavüz etməsinə  gətirib çıxartdı.  Əslində 
Puankarenin məqsədi Rur kömür hövzəsini Fransaya qatmaq və 
Fransanı böyük sənaye dövlətinə çevirmək idi. Lakin bu plan 
İngiltərə və ABŞ-ın diplomatik təzyiqi nəticəsində baş tutmadı. 
Fransa-Belçika qoşunları 1923-cü ilin payızında Rur kömür 
hövzəsindən çıxarıldı.  
 
 
 
 

 
57
«Sol blok» hökuməti 
Rur əməliyyatının uğursuzluğu «milli blok» hökumətinin 
nüfuzunu sarsıtdı. Bu hadisədən sonra sol partiyaların fəliyyəti 
gücləndi. Radikal, radikal-sosialist və sosialist partiyası birləşib 
"solların kartelini" yaxud "sol blok" təşkil etdilər. Bu blok 
1924-cü ilin aprelində keçirilən seçkilərdə 328 səs toplayaraq 
qalib gəldi. Nəticədə radikal-sosialist partiyasının liderlərindən 
olan Eduard Errionın başçılığı altında “Sol blok” hökuməti 
təşkil edildi. Lakin “Sol blok” hökumətinin ömrü cəmi 10 ay 
çəkdi. E.Errio hökuməti ilk növbədə Aleksandr Milyeranin 
prezident vəzifəsindən uzaqlaşdırılmasına və  həmin vəzifəyə 
Dumerqin seçilməsinə nail oldu. Eduard Errio hökuməti təşkil 
edildikdə sosialistlər onun tərkibinə daxil olmadılar. Lakin onu 
parlamentdə müdafiə edəcəklərinə söz verdilər. Hökumət siyasi 
məhbuslara  əfv verdi. 1920-ci ildə  tətil etdiklərinə görə  işdən 
azad olmuş  dəmir yol işçiləri yenidən öz işlərinə  bərpa 
olundular. Sahibkarlarla fəhlələr arasında müqavilə bağlandı, 
bir çox malların qiyməti aşağı salındı. Dövlət məmurlarına 
həmkarlar ittifaqları təşkil etmək hüququ verildi, qadınlar yerli 
idarələrə seçkilərdə iştirak etmək hüququ aldılar. 
Fransa iqtisadiyyatını gerilikdən çıxarmaq üçün Ali 
İqtisadi Şura və Ali Dəmiryol Şurası yaradıldı.  
 
Milli kredit bankının yaradılması ölkənin iqitsadi 
inkişafında başlıca rol oynadı. Xarici siyasətdə bu hökumətin 
ilk addımı 1924-cü ilin oktyabrında SSRİ-ni de-yuro tanıması 
idi. Hökumətin xarici siyasətinin başlıca məqsədi Avropada 
hegemonluğa nail olmaq idi. 
E.Errio hökumət mütərəqqi vergi tətbiq etməyi, kapital 
üzərinə  nəzarət qoymağı bacarmadı. Bu məsələ parlamentin 
müzakirəsinə qaldırılan zaman senatda əksəriyyət təşkil edən 
sağlar Errio hökumətini müdafiə etmədilər. E.Errio 1925-ci ilin 
aprelində istefa verdi. 1925-ci ilin aprelindən noyabrına qədər 
hökumətə Penleven başçılıq etdi. Onun dövründə isə Mərakeş-
 
58
də aparılan müharibəyə Suriya ilə  də müharibə  əlavə olundu. 
1925-ci ilin iyul ayında sosialistlər kütlələr arasında nüfuzdən 
düşəcəklərindən qorxaraq «sol blok»un tərkibindən çıxdılar. 
1925-ci ilin noyabrında Aristid Brianın başçılığı altında 
hökumət təşkil edildi. O öz hökumətinin tərkibinə «sol blok»un 
üzvlərindən də daxil etdi. Bu hökumət cəmi 8 ay işləyə bildi. 
1926-cı ilin iyulunda hökumət böhranı baş verdi. Brian kabineti 
dağıldı  və Errionun yaratdığı yeni hökumət çox az davam 
gətirdi. Maliyyəçilərin təzyiqi ilə bir neçə gündən sonra o, 
istefaya getməyə  məcbur oldu. Errio bu məsələ ilə  əlaqədar 
yazırdi ki, faciəli dəqiqələrdə pul qüdrətinin respublika 
prinsipləri üzərində necə təntənə çaldığına o bir daha əmin oldu 
və gördü ki, borclu olan bir dövlətdə demokratik hökumət 
kölədir.  
 
 
«Milli birlik» hökuməti 
İnhisarçı dairələr ölkədə güclü hökumət yaradılmasını və 
buna güclü şəxsin rəhbərlik etməsini tələb edirdilər. Belə bir 
güclü  şəxsiyyət Raymond Puankare oldu. Hakimiyyətə  gələn 
kimi o, dərhal dolayı vergiləri artırdı, dövlət qulluqçularının 
maaşlarını  aşağı saldı, sosial xərcləri ixtisar etdi. Bütün 
bunların nəticəsində frankın sabitliyi təmin edildi. Puankare 
“Frankın xidasedicisi” adını aldı. Xarici banklara aparılan 
pullar yenidən Fransaya qaytarıldı. 1928-ci ildə frankın 
sabitliyini təmin etmək haqqında xüsusi qanun qəbul edildi. 
Puankare öz hökumətini «milli birlik» hökuməti adlandırdı.  
1927-ci ildə isə icbari hərbi hazırlıq haqqında xüsusi 
qanun qəbul edildi. Puankare hökuməti silahlanma yolunda 
müəyyən addımlar atdı. 1927-1928-ci illərdə  hərbi büdcə 
müharibədən əvvəlkinə nisbətən iki dəfə artdı. 
1928-ci ildə Puankare hökuməti mojaritar seçki sistemini 
yenidən tətbiq etdi. (Mojaritar fransız sözü olub hərfi mənası 
«çoxlu» deməkdir). Fransa ərazisi həmin seçki sisteminə əsasən 
612 dairəyə bölündü. Seçkilər iki turda keçirilməli idi. Birinci 

 
59
turda deputatlığa namizədlər müəyyən olunurdu. İkinci turda 
isə deputatlar seçilirdi və burada partiyalar blokda çıxış edə 
bilərdilər. Həmin seçki sistemində partiyalara verilən yer 
müxtəlif idi.Nəticədə seçkilərdə burjua patiyaları daha çox səs 
almış oldu.  
Puankare hökumətinin hakimiyyəti dövründə Fransada 
güclü hakimiyyət yaradıldı. Bu illərdə Fransa «çiçəklənmə» 
prosesi keçirmiş oldu. Bu illər  ərzində ölkədə  sənaye 
məhsulları istehsalı  hər il 5% artdı. 1913-cü illə müqayisədə 
1929-cu ildə ölkədə  sənaye məhsulları istehsalı 1,5 dəfə 
çoxaldı.  Əgər 1918-ci ildə  əhalinin 53%-i kənddə yaşayırdısa, 
kapitalizmin nisbi sabitləşməsi dövründə şəhərə axın gücləndi. 
Şəhər əhalisinin sayı 51%-i ötüb keçdi. Nəhayət, Fransa aqrar-
sənaye ölkədən sənaye-aqrar ölkəyə çevrildi. Fransanın iqtisadi 
yüksəlişində müharibədə dağıdılmış  təsərrüfatın tezliklə  bərpa 
edilməsi, Elzas və Lotaringiyanın geri qaytarılması, Saar kömür 
mədənlərinin Fransaya verilməsi, fransız inhisarçılarının 
istehsal avadanlığını  həmişə yeni texnologiya ilə  təzələməsi, 
Almaniyadan alınan təzminat, onun yenə  də  sələmçi dövlət 
kimi qalması  və borclardan aldığı faizlər, 1926-cı ildə  həm 
Suriya ilə, həm də  Mərakeşlə müharibənin qurtarması, 
müstəmləkə xalqlarının istismarının yenə  də davam etməsi 
mühüm rol oynadı. 
Kapitalizmin nisbi sabitləşməsi illərində Fransada maşın-
qayırma, radiotexnika, aviasiya sənayesi sürətlə inkişaf etdi. 
Ənənəvi sənaye sahələri olan toxuculuq, zərgərlik və  ətriyyat 
sənayesi Fransaya çoxlu gəlir gətirirdi. Fransa silah istehsalını 
xeyli artırdı. Hərbi sənaye  şirkətləri  Şərqi Avropa ölkələrinə 
silah ixracını genişləndirir və bununla çoxlu mənfəət  əldə 
edirdilər. Sabitləşmə illərində istehsalın və kapitalın tə-
mərküzləşməsi sürətləndi. Zəhmətkeşlərin istismarını 
gücləndirmək hesabına ölkənin iqtisadiyyatına və maliyyəsinə 
nəzarət edən "iki yüz ailənin" mənfəəti artdı. Hökumətdə 
 
60
vəzifələr tutan və parlamentdə yeri olan iri bankirlər və 
sənayeçilər daxili və xarici siyasətə bilavasitə  təsir 
göstərirdilər.Lakin bu dövrdə  də Fransa xırda burjua ölkəsi 
olması xüsusiyyətini qoruyub saxlayırdı. Fəhlələrin 40%-i 
təxminən 10 nəfərə qədər adam çalışan müəssisələrdə işləyirdi. 
Bu dövrdə çoxlu xırda mülkiyyətçinin çalışdığı kənd təsərrüfatı 
xroniki böhran keçirirdi.  
1929-cu ilin iyul ayında Puankare xəstəliyi ilə  əlaqədar 
istefa verdi. A.Brian iyul ayından oktyabr ayına qədər baş nazir 
oldu. 1929-cu ilin oktyabrından 1931-ci ilədək baş nazir Andre 
Tardye oldu. 
Kapitalizmin nisbi sabitləşməsi illərində Fransanın xarici 
siyastəinə Aristid Brian başçılıq edirdi. O, 1906-cı ildən 1931-
ci ilə  qədər 25 il nazir vəzifəsində çalışmış, 11 dəfə baş nazir 
olmuşdur. Aristid Brian sülhsevər olması, millitarist olmaması 
ilə  fərqlənirdi. A.Brian Sovet Rusiyasına qarşı antisovet möv-
qeyində idi. Lakin sağlam düşüncə sahibi olduğu üçün 1927-ci 
ildə  İngiltərə SSRİ ilə diplomatik əlaqələri kəsərkən Fransa 
bunu etmədi. Aristid Brianın fəaliyyəti sayəsində 1925-ci ilin 
oktyabrında Lokarno konfransında Fransa konfransda iştirak 
edən dövlətlərin (İngiltərə, Fransa, Belçika, İtaliya və 
Almaniya) Birinci dünya müharibəsindən sonrakı dövrdə 
mövcud olan vəziyyəti, yəni status-kvonu qoruyub saxla-
yacaqlarına dair saziş bağlamalarına nail oldu. Həmçinin həmin 
konfransda Almaniya özünün qərb sərhədlərinin 
təhlükəsizliyini təmin etmək üçün öhdəlik götürdü. Bu da ilk 
növbədə Fransanın  şərq sərhədlərinin təhlükəsizliyini təmin 
etmək demək idi. A.Brianın təşəbbüsü ilə 1928-ci ilin avqus-
tunda 48 dövlət tərəfindən məşhur Brian-Kelloq paktı bağlandı. 
Kelloq ABŞ-ın dövlət katibi idi. Həmin pakta görə müharibə 
hər bir dövlətin milli siyasəti üçün yolverilməz hesab edilirdi. 
A.Brian həm də Panavropa ideyasının təşkilatçısı olmuşdur. 
Ümumiyyətlə, Avropanın birliyi məsələsi ilk dəfə  məşhur 

 
61
fransız yazıçı Viktor Hüqo tərəfindən irəli sürülmüşdür. Lakin 
bu ideya XIX əsrdə reallaşa bilmədi. XX əsrdə  bu fikir 
A.Brian tərəfindən yenidən irəli sürüldü. 1930-cu ilin mayında 
A.Brian Avropanın 27 dövlətinə "Avropa federal ittifaqı" 
yaratmaq barədə  müraciət etdi. Lakin böyük dövlətlər bu ide-
yanı mdüaifə etmədilər. Çünki onlar Avropada Fransanın hege-
mon olacağından ehtiyat edirdilər. 
 
Fransa 1929-1933-cü illər dünya  
iqtisadi böhranı illərində 
 
 
1929-cu ilin oktyabrında ABŞ-da başlayan iqtisadi böh-
ran Fransaya nisbətən gec – 1930-cu ilin sonunda çatdı. Bu 
böhran 1935-ci ilə qədər davam etdi. Böhranın gec başlanması 
Fransa burjuaziyasının istehsal avadanlıqlarını daim yeniləşdir-
məsi və inflyasiya ilə  əlaqədar olaraq malların qiymətini 
vaxtında xeyli aşağı salması ilə bağlı idi. Əgər 1913-cü ildə 
Fransada sənaye istehsalının indeksini 100 qəbul etsək, 1929-cu 
ildə bu rəqəm 139-a, 1930-cu ildə 140-a, 1931-ci ildə 124-ə, 
1932-ci ildə isə 96-ya bərabər oldu. Böhran ən çox özünü 1932-
ci ildə göstərdi və bu proses 1935-ci ilə  qədər davam etdi. 
İqtisadi böhran nəticəsində Fransanın istehsal vasitələri 
istehsalı 80%-ə düşdü. Kənd təsərrüfatında gəlir 1929-cu ildəki 
44,8 milyard frankdan 1932-ci ildə 17 mlrd franka endi. İdxal 
və ixrac 2-2,5 dəfə azaldı. Fəhlələrin yarısı  işsiz qaldı. 
İnflyasiya gücləndi. Vəziyyəti çətinləşdirən səbəblərdən biri də 
Almaniyadan təzminat alınmasının dayanması idi. ABŞ isə 
Fransadan borcunu tələb etdi. Böhran illərində xarici ticarət 2 
dəfədən çox azaldı. Fransa böhrandan ancaq 1935-ci ildə öz 
iqtisadiyyatını hərbiləşdirmək hesabına çıxa bildi. 
30-cu illərdə ölkədə dövlət tənzimlənməsinin forma və 
məqsədləri ciddi  müzakirə edilirdi. Dövlət tənzimlənməsi 
 
62
“çaricim” adlanırdı.  İri kapitala güzəşt üçün “Mühafizə edilən 
bölmə” yaradıldı. 
Böhran ölkənin siyasi həyatına da böyük təsir göstərdi. 
1931-1933-cü illərdə yeddi hökumət dəyişikliyi oldu ki, bu 
hökumətlərdən üçünə Laval başçılıq etdi. 1932-ci ildə 
hökumətə yenidən Eduard Errio başçılıq etdi və onun dövründə 
Fransa ilə SSRİ arasında 1932-ci ilin noyabrında bir-birinə 
hücum etməmək haqqında müqavilə bağlandı. 1934-cü ildə 
Fransanın xarici işlər naziri Lui Bartu oldu. 1933-cü ildən 
1934-cü ilin fevralınadək hökumətə isə Eduard Daladje başçılıq 
edirdi. Lui Bartu sağlam düşüncəyə malik bir şəxs idi. O, 
Almaniyada faşizmin hakimiyyət başına gəlməsinin tezliklə 
Fransada da təhlükə yaradacığını görür və SSRİ ilə münasibət-
ləri normal məcrada inkişaf etdirməyə çalışırdı. Ona görə də o, 
1934-cü ildə  həm SSRİ ilə qarşılıqlı yardım haqqında müqa-
vilə, həm də  Şərq paktı bağlamaq təşəbbüsü ilə  çıxış etdi. 
Həmin paktı Almaniya, Fransa, SSRİ, Finlandiya, Polşa, Çe-
xoslovakiya və Pribaltika ölkələri imzalamalı idilər. Lakin 
Almaniya və Polşanın bu təklifi rədd etməsi nəticəsində həmin 
pakt imzalanmadı. Lui Bartu isə Yuqoslaviya kralı Aleksandrla 
birlikdə 1934-cü ilin oktyabrında Marseldə Almaniya kəşfiyya-
tının hazırladığı "Tevton qılıncı" əməliyyatına əsasən öldürüldü 
və onun başladığı iş yarımçıq qaldı. 
 
 
 
Fransada faşizmə qarşı mübarizə 
XX əsrin 30-cu illərinin II yarısında Fransanın siyasi hə-
yatında mühüm yeri faşizmə qarşı mübarizə təşkil edirdi.  
Fransada faşizmin ilk təşkilatları- XX srin 20-ci illərində 
yaradılmışdı. Bunlardan ən təhlükəlisi 1927-ci ildə De lya Rok 
tərəfindən təşkil edilmiş  və  tərkibində 350 minə  qədər adamı 
birləşdirən "Odlu xaç" cəmiyyəti idi. Bu cəmiyyət hətta özünün 
aviasiyasına da malik idi. Bu cəmiyyət Birinci Dünya mühari-
bəsinin Fransa üçün nəticələrindən narazı qalan hərbiçilərin 

 
63
əksəriyyətini öz tərkibində birləşdirmişdi. Digər faşist təşki-
latlarından biri də "Fransa həmrəyliyi" təşkilatı idi. Onun əsa-
sını milyonçu Koti və faşistpərəst general Peten qoymuşdur. 
1934-cü ildə Kotinin ölümündən sonra o dağıldı. 1933-cü ilin 
sentyabrında kapitan Byukar tərəfindən "Fransaçılar" təşkilatı 
yaradıldı. O, öz təşkilatını italyan faşzminə bənzədirdi. "Fransa-
çılar" azadlıq, qardaşlıq, bərbərlik  əvəzinə qayda-qanun, inti-
zam tərəfdarı olduqlarını bildirirdilər. Onların  "Mavi köynək-
lilər" adlı hərbi dəstləri də vardı. Onlar Fransanın demokratiya 
ənənələrini yaşadan bir ölkə olduğunu bildiklərinə görə açıqca 
demokratiyaya qarşı  çıxmır və belə hesab edirdilər ki, Fransa 
demokratiyasını şiş xəstəliyinə bənzəyən sosializm və kommu-
nizmdən azad etmək lazımdır. Fransız faşizminin də sosial 
bazası Almaniyada və  İtaliyada olduğu kimi xırda burjuaziya 
və klerikal din xadimləri idi. Onun maliyyə  mənbəyi isə inhi-
sarçılar və maliyyə burjuaziyası idi.  
Faşizmə qarşı mübarizə aparmaq üçün Fransada hələ 
1932-1933-cü illərdə Amsterdam-Pleyer təşkilatı yaradılmışdı. 
1933-cü ildə Almaniyada faşistlər hakimiyyətə gəldikdən sonra 
Fransada faşistlər qüvvətləndi və hakimiyyətə  gəlmək fikrinə 
düşdülər. Lakin onların bu məqsədinin həyata keçirilməsi üçün 
real imkan yox idi. Bunun səbəbləri isə ilk növbədə onunla 
əlaqədar idi ki, Almaniya və İtaliyadan fərqli olaraq, Fransada 
faşizm o qədər də geniş sosial bazaya malik deyildi. Almaniya 
və  İtaliyadakı kimi Fransada revanş, yəni qisas hissi Birinci 
dünya müharibəsindən qalib dövlət kimi çıxdığı üçün güclü 
deyildi. Almaniyadan fərqli olaraq, Fransada şovinizm təbliğatı 
üçün əsas yox idi. Fransada iqtisadi böhran Almaniyadakı kimi 
dərinə getməmişdi. Fransa əsrlərdən bəri öz xalqını demokratik 
ənənələr ruhunda tərbiyə etmişdi. Fransız burjuaziyası 
parlamentarizmin və demokratik ənənələrin tərəfdarı idi. Ona 
görə də xalq faşizmə tərəfdar çıxmadı. 
 
64
1934-cü ilin fevralında faşistlər hakimiyyəti  ələ almağa 
cəhd etdilər. Bunun üçün bəhanə Stavisskinin işi oldu. Stavisski 
Parisdə  ən məşhur lombardlardan birinin rəhbəri idi və 
İspaniyada burjua inqilabı baş verərkən Fransaya gələn ispan 
varlıları öz brilliant və bahalı daş-qaşlarını onun lombardına 
qoymuşdular. Lakin tezliklə  məlum olmuşdur ki, həmin bril-
liant və bahalı qaşlar dəyişdirilmiş, adi qaşla əvəz olunmuşdur. 
İşin üstü açılarkən onun bir ucu Fransanın hökumət və dövlət 
məmurlarına çıxırdı. Bu hadisə Fransız xalqının çox böyük 
narazılığına səbəb oldu. Bu narazılıqdan istifadə edən faşistlər 
1934-cü il fevralın 6-da deputatlar palatasının yerləşdiyi 
Burbonlar sarayına hücum etdilər. Onların cəhdinin qarşısı 
alındı. 1934-cü il fevralın 12-də 4.5 mln nəfərin iştirak etdyi 
ümumi tətil göstərdi ki, fransız xalqı faşizmin hakimiyyətə 
gəlməsinə yol verməyəcəkdir. 1934-cü ilin fevralında faşistlər 
əleyhinə  çıxışlar Xalq Cəbhəsinin yaradılmasını sürətləndirdi. 
1934-cü ilin iyulun 27-də kommunistlərlə sosialistlər arasında 
“Faşizmə  və müharbə  təhlükəsinə qarşı birgə mübarzə 
haqqında” pakt imzalandı. 1930-cu ildən Fransa kommunist 
partiyasına başçılıq edən Moris Tores 1934-cü ilin oktyabrında 
"uzanmış  əl" platformasını irəli sürərək bütün demokratik 
partiyaları faşizmə qarşı sülh, azadlıq və çörək uğrunda 
birləşməyə çağırdı. 1935-ci ilin mayında Fransa parlamentində 
kommunistlər, radikallar və sosialistlər partiyası xalq cəbhəsi 
təşkil etmək haqqında birgə qərara gəldilər. 
1935-ci il iylun 14-də Fransanın milli bayramı – Bastiliya 
qalasının alınması günü münasibətilə keçirilən nümayişdə 
sosialistlərin, kommunistlərin və radikalların ardınca gedən 
kütlələr faşizmə qarşı mübarizədə birliyi bir daha nümayiş 
etdirdilər. Həmin gün Xalq Cəbhəsinin yaradılması reallaşdı. 
Xalq Cəbhəsinin proqramında həm siyasi, həm də iqtisadi 
məsələlər öz geniş  əksini tapmışdır. Siyasi tələblərin birinci 
bölməsi "Azadlığın müdafiəsi" adlanırdı ki, burada ümumi 

 
65
aministiya, faşist cəmiyyətlərinə qarşı mübarizə, səmərəli 
tərksilah və qanuna müvafiq olaraq yarımhərbi hissələrin 
buraxılması, fitnəkarlıq, qətl və yaxud dövlətin təhlükəsizliyinə 
qəsd edildiyi halda qanunla nəzərdə tutulan tədbirlərin 
görülməsi, həmkarlar ittifaqlarının azadlıqları ilə bağlı 
hüquqlarının tətbiq edilməsi və onlara riayət olunması, 
qadınların  əmək hüquqlarına  əməl olunması  məsələləri öz 
əksini tapmışdı. 
Siyasi tələblərin II bölməsi "Sülhün müdafiə edilməsi" 
adlanırdı ki, bu bölmədə sülhün qorunub saxlanmasında bütün 
xalqların əməkdşlıq etməsinə çağırış, təcavüzkarın müəyyənləş-
dirilməsi və təcavüzkarlıq edildiyi halda sanksiyaların dərhal və 
həmrəyliklə  tətbiqi, kollektiv təhlükəsizliyi təmin etmək 
məqsədi ilə Millətlər Cəmiyyəti çərçivəsində beynəlxalq əmək-
daşlıq, hərbi sənayenin milliləşdirilməsi və xüsusi silah al-
verinin ləğv edilməsi, Şərqi və Mərkəzi Avropada Fransa-SSRİ 
müqaviləsi prinsiplərinə uyğun olaraq hamı üçün açıq olan 
paktlar sisteminin yaradılması məsələsi açıqlanmışdı. 
Xalq Cəbhəsinin proqramının "İqtisadi tələblər" hissə-
sində isə böhranın heçə endirdiyi, yaxud zəiflətdiyi alıcılıq 
qabiliyyətinin bərpa edilməsi üçün istehsalçılar və istehlakçı-
lardan möhtəkirlərin aldığı töycülərin ləğv edilməsi məqsədilə 
taxıl satışı üzrə milli vasitəçilik bürosunun yaradılması, 
əmlakın icbari surətdə siyahıya alınmasının ləğv edilməsi və 
borc yükünün yüngülləşdirilməsi, qənaət edilmiş pulun qarət 
edilməsinə qarşı mübarizə, kreditin ən yaxşı  təşkil edilməsi, 
maliyyənin sağlamlaşdırılması məsələsindən bəhs edilirdi. 
1934-1936-cı illərdə Fransada beş hökumət dəyişikliyi 
oldu. Hökumət  əvvəl Q.Dumerq, sonra Pyer Etyen Flanden, 
1935-ci ilin iyunundan 1936-cı ilədək Laval başçılıq etdi. 
 
 
66
Fransada Xalq Cəbhəsi hökumətinin  
daxili və xarici siyasəti 
1936-cı ilin aprel-mayında keçirilən parlament seçkilə-
rində Xalq Cəbhəsi bütün səslərin 57%-ni aldı və sosialist Leon 
Blümün başçılığı altında iyunun 4-də hökumət təşkil edildi. 
Kommunistlər bu hökumətə daxil olmasalar da, parlamentdə 
yeni hökuməti Xalq Cəbhəsi proqramını yerinə yetirməsi  şərti 
ilə müdafiə etmək haqqında qərar qəbul etdilər. 
Xalq Cəbhəsi hökuməti 1937-ci ilin fevralına qədər 133 
qanun layihəsini parlamentdə müzakirə etdi və bunlar qəbul 
olundu. Ümumiyyətlə, XX əsrin 30-cu illərində Fransa ka-
pitalist ölkələri içərisində demokratik islahatları ən çox həyata 
keçirən ölkə idi. Xalq cəbhəsi hökumətinin həyata keçrdiyi 
islahatlar nəticəsində faşist və yarımfaşist təşkilatları buraxıldı. 
Onların fəaliyyəti qadağan edildi. Siyasi məhbuslara  əfv 
verildi. Həmkarlar ittifaqları sahibkarlarla kollektiv müqavilələr 
bağlamaq hüququ əldə tdilər. 40 saatlıq iş həftəsi və 2 həftəlik 
ildə haqqı ödənilən məzuniyyət verilməsi qanuniləşdirildi. 14 
yaşına çatmış bütün uşaqlara icbari təhsil verilməli idi. Təhsilə 
qoyulan vəsait artırıldı.  Hərbi sənayenin və  dəmir yollarının 
qismən milliləşdirilməsi həyata keçirildi. Bankların və  dəmir 
yollarının üzərində dövlət nəzarəti qoyuldu. Əhalinin aşağı 
təbəqələrinin əmək haqqı 2-2,5 dəfə, fəhlələrin əmək haqqı isə 
15-17% artırıldı, müharibə  iştirakçılarının təqaüdü çoxaldıldı. 
Kənd təsərrüfatında çoxuşaqlı ailələrə  əlavə müavinətlər 
ayrılırdı. Dövlət kənd təsərrüfatı məhsullarını kəndlilərdən sabit 
yüksək qiymətlərlə satın almağa başladı.  İri kapital üzərinə 
qoyulan vergilər xeyli artırıldı. Bütün bunlar xalq kütlələrində 
Xalq Cəbhəsi hökumətinə qarşı etimadı gücləndirdi. Orta 
təbəqələrə güzəştli kreditlər verildi. Xalqın yaşayış  səviyyəsi 
yüksəldi. Sosial qanunvericilik sahəsində mühüm irəliləyiş baş 
verdi.  Lakin sosial xərclərin hədsiz dərəcədə artırılması ölkədə 
maliyyə böhranına gətirib çıxardı.  Qarşıya qoyulan proqram 

 
67
əsasən yerinə yetirildikdən sonra Xalq Cəbhəsinə daxil olan 
partiyalar gələcək inkişaf yolunu seçmək məcburiyyətində 
qaldılar. Maliyyə  çətinliyini gücləndirən amillərdən biri də 
kapital üzərinə vergi qoyulmasından qorxan kapitalistləin öz 
pullarını yerli banklardan götürərək xarici banklara qoymaları 
idi. Leon Blüm hökuməti 1937-ci ilin fevralında öz 
fəaliyyətində «pauza» elan etdi. Hökumət fransız mallarının 
ixracını yüksəltmək və iqtisadiyyatın canlanmasına  şərait 
yaratmaq üçün frankı devalvasiya etdi. Frankın qızıl məzənnəsi 
azaldıldı, müvafiq olaraq digər valyutalarla müqayisədə onun 
məzənnə  dəyəri aşağı düşdü. Fransanın iqtisadi vəziyyəti 
pisləşməyə başladı.  İqtisadiyyata kapital qoyuluşu azaldı. 
Hadisələrin inkişafı ona gətirib çıxardı ki, 1937-ci ilin iyununda 
Leon Blüm istefa verməli oldu. Hökumətə radikallar 
partiyasından olan Kamil Şotan rəhbərlik etdi. Xalq Cəbhəsi 
içərisində narazılıqlar başladı.  İlk növbədə iqtisadi sahədə 
kapital üzərinə vergü qoymaq məsələsində radikallar 
sosialistlərlə razılaşmadılar. Xarici siyasətdə  də onların 
arasında fikir müxtəlifliyi yarandı. Belə ki, 1936-cı ilin 
iyununda  İspaniyada vətəndaş müharibəsi başlanarkən Leon 
Blüm hökuməti Fransa ilə  İspaniya arasında bağlanmış 
qarşılıqlı yardım haqqında sazişə  əməl etmədi və Böyük 
Britaniyanın təzyiqi altında "Qarışmamaq komitəsi"nə qoşuldu. 
1938-ci ilin martında Şotanı yenidən Leon Bölüm, aprelində isə 
radikallar partiyasının lideri olan Eduard Daladye əvəz etdi. Bu 
hökumətin dövründə isə Xalq Cəbhəsində parçalanma radikal-
ların təslimçi, kommunistlərin radikal, sosialistlərin isə liberal 
mövqeyi üzündən daha da dərinləşdi. 1938-ci ilin sentyabrında 
Münxendə Fransa hökumətinin başçısı Eduard Daladyenin 
Çexoslavakiyanın Sudet vilayətinin Almaniyaya verilməsi 
haqqında sazişə qol çəkməsi Xalq Cəbhəsinin dağılmasını daha 
da sürətləndirdi. 
 
68
1938-ci ilin noyabrında radikallar Xalq Cəbhəsinin tərki-
bindən çıxdıqlarını bildilər. Bləliklə, Xalq Cəbhəsi dağılmış 
oldu. Eduard Daladyenin başçılıq etdiyi radikallar hökuməti 
Fransaya rəhbərlik etməyə başladı.Hökumət iqtisadi inkişafa 
xüsusi diqqət yetirməyə başladı. Bu hökumət müharibə 
ərəfəsində Xalq Cəbhəsinin keçirdiyi bir sıra islahatları  təxirə 
saldı, iki həftəlik pulsuz məzuniyyət ləğv etdi. 40 saat əvəzinə 
48 saatlıq iş həftəsi müəyyən etdi. Birbaşa vergilər 8% artırıldı. 
1938-ci ilin noyabrın 12-də hökumətin yeni fövqaladə 
dekretləri verildi. Kommunal xidmət tarifləri yüksəldildi. 
Qiymətlər üzərində  nəzarət ləğv edildi. Sosial xərclər ixtisar 
edildi. Ölkə iqtisadiyyatını sabitləşdirmək üçün fond yaradıldı. 
Ölkəyə xarici kapital axını gücləndi. Hökumət hərbi sənayenin 
inkişafına xüsusi diqqət yetirməyə başladı. İqtisadiyyatın dövlət 
tənzimlənməsi gücləndirildi. Hərbi istehsalı gücləndirmək üçün 
1938-ci ildə hökumət komissiyası yaradıldı. 1939-cu ildə 
parlament “iqtisadiyyatı  tənzimləyən rejim” qanununu qəbul 
etdi.Bu proqram şəxsi təşəbbüsə imkan yaradırdı.   1939-cu ilin 
avqustunda SSRİ ilə Almaniya arasında hücum etməmək 
haqqında müqavilə bağlandıqdan sonra Fransa hökuməti 
kommunistlər üzərinə ciddi hücumə keçdi və kommunistlərin 
mətbuat orqanlarını bağladı.  
 
Fransa İKinci Dünya müharibəsi ərəfəsində və illərində 
 
İkinci dünya müharibəsi  ərəfəsində Avropada yaranmış 
mürəkkəb  şərait Fransanın xarici siyasətində  də öz əksini 
tapmışdı. Bu dövrdə Fransanın xarici siyasətində iki meyl 
özünü göstərirdi. Bu meyllərdən biri SSRİ ilə münasibətləri 
yaxşılaşdırmaq, Fransanın müstəqilliyini qoruyub saxlamaq idi. 
İkinci meyl faşist Almaniyasına güzəştə getmək, onu "sakit-
ləşdirmək" meyli idi. İkinci  meylin tərəfdarları belə hesab 
edirdilər ki, Almaniyanın diqqətini  Şərqə yönəltmək və SSRİ 
ilə müharibəyə cəlb etmək lazımdır. Birinci meylin tərəfdarları 

 
69
1936-cı ilə  qədər Fransa  siyasətində nisbətən üstün mövqe 
tuturdular. Məhz bunun nəticəsi idi ki, 1935-ci il mayın 2-də 
Fransa ilə SSRİ arasında qarşılıqlı yardım haqqında müqavilə 
bağlandı  və 1936-cı ilin mayında o,Fransa parlamentində 
ratifikasiya edildi. Jorj Bonne xarici işlər naziri olduqdan sonra 
Almaniyaya meyl gücləndi. Bu özünü ən çox Münhen sövdə-
ləşməsində göstərdi.  İdeologiyadakı müxtəliflik Fransanın 
SSRİ ilə faşizmə qarşı birgə mübarizəsinə mane oldu. Avropa-
da sərhədləri dəyişdirmək iddiasında olan Almaniyanı sakitləş-
dirmək siyasəti Fransanı İkinci dünya müharibəsinə sürüklədi. 
1939-cu il sentyabrın 3-də Fransa Almaniyaya müharibə 
elan etdi. 1939-cu il sentyabrın 6-da “Hərbi vəziyyətə uyğun 
olaraq istehsalın qurulması haqqında dekret” verildi. 1939-cu 
ilin noyabrın 18-də isə  “şübhəlilər haqqında” dekret verildi. 
1940-cı ilin mart ayında 620 həmkarlar təşkilatı buraxıldı. Baş 
nazir Daladye 1940-cı il martın 20-də istefaya çıxdıqdan sonra 
onun yerini Demokratik Alyansın lideri Pol Reyno tutdu. 
İyunun 7-də Reyno Fransa uğrunda mühbarizənin başlandığını 
bildirdi. İyunun 9-da Almaniya ordusu Sena çayına yaxınlaşdı. 
İyunun 10-da İtaliya da Fransaya müharibə elan etdi. 
Müqavimətin nəticəsi olmadı.  İyunun 14-də Hitler ordusu 
Parisə girdi. İyunun 16-da Reyno istefaya getdi. Yeni hökuməti 
Peten təşkil etdi. İyunun 22-də Fransa nümayəndə heyəti 
Kompyen meşəsində danışıqsız təslimolma aktını imzaladı. 
Iuylun 24-də Fransa ilə İtaliya arasında barışıq sazişi imzalandı. 
Fransa ərazisinin 
3
2
hissəsi işğal edilir, hərbi gəmiləri Almaniya 
və  İtaliyaya verilirdi. 1,5 milyon fransız Almaniyada sülh 
müqaviləsi imzalanana qədər saxlanılmalı idi. Almaniya ordusu 
3 min fransız təyyarəsini, 5 minə yaxın tankını aldı. Ölkənin 
cənub departamentləri Almaniya ilə  əməkdaşlıq edən Peten 
hökumətinin nəzarətində qaldı.  
İşğal olunmuş  ərazilərdə sabitliyi qorumaq məqsədilə 
Peten hökuməti 100 minlik “barışıq ordusu” saxlaya bilərdi. 
 
70
Fransanın cənubundakı Menton şəhəri yaxınlığındakı rayonları 
işğal edən  İtaliya fransız silahlarını  ələ keçirdi. Bunula belə, 
Fransa Afrikadakı müstəmləkələrində  tam nəzarəti saxladı. 
1940-cı il iyunun 18-də Londonda olan general Şarl De 
Qoll radio ilə  çıxış edərək işğalçılara qarşı mübarizəni davam 
etdirəcəklərini bildirdi.  
1940-cı ilin iyununda Peten hökuməti  İngiltərə ilə 
münasibətləri kəsdi.  
Üçüncü respublikanın buraxılması haqqında qanun 
əksəriyyət səslə  qəbul edildi. Peten Fransa respublikasının 
şüarları olan “Azadlıq”, bərabərlik, qardaşlıq” v s. əvəzinə 
“Əmək, Ailə, Vətən” şüarlarını irəli sürdü. Ölkə Fransa dövləti 
adlandırıldı. Prezident vəzifəsi ləğv edildi. Yeni hökumət “Vişi 
rejimi”adlandırıldı. Almaniya ilə  əməkdaşlıq barədə razılığın 
alınması hökumətin kollaborasionist siyasət yeritdiyini 
rəsmiləşdirmiş oldu. Bunu əksinə olaraq Şarl De Qoll 
fəaliyyyətini gücləndirdi. 1940-cı ilin oktyabrın 7-də  Şarl De 
Qoll Brazzavildə Respublikanın müdafiə şurasının yaradıldığını 
elan etdi.  
1942-ci il aprelin 19-da Darlanın istefasından sonra Laval 
hökumətin başçısı  vəzifəsini tutdu. Peten hökuməti strateji 
məqsədinin beynəlxalq kapitala  və sosializmə qarşı mübarizə 
olduğunu elan etdi və bunu “Milli inqilab” adlandırdı. 
Əmək münasibətləri sahəsində başlıca məqsəd sosial 
ziddiyətləri aradan qaldırmaq idi. Kənd təsərrüfatında 
kooperativlər yaradıldı. Korporasiyalar daxilində  və onların 
arasında  münasibətləri tənzimləmək üçün “Əmək xartiyası” 
işlənib hazırlandı. Tətillər və işçiləri işdən azad etmək qadağan 
olundu.  
“Vişi  rejimi” ölkədə “xristian sivilizasiyasını dirçəltmək” 
proqramını elan etdi. Çoxuşaqlı ailələrə yardımlar edildi. 
Demoqrafik siyasətə xüsusi diqqət yetirildi. Yəhudilər üzərində 
polis nəzarəti qoyuldu. Hökumətin siyasəti fransız 

 
71
hakimiyyətinin faşistləşdirilməsinə yönəlsə  də, Fransada 
kütləvi hərakat üçün sosial baza yox idi. Rejimin başlıca dayağı 
“Veteranlar legionu” oldu. Hökumətin əlaltı dövlətə çevrilmək 
siyasəti xalqın narazılığına səbəb oldu. 1944-cü ildə Fransa 
sənayesinin 80%-i Almaniyanın sifarişlərini yerinə yetirirdi. 
Peten hökuməti yeni konstitusiya aktı verərək daxili və xarici 
siyasətə  rəhbərliyi öz əlinə aldı. Lakin bu tədbir müqavimət 
hərakatını dayandıra bilmədi.  
 
1941-ci ilin sentyabrında  Şarl De Qolll Fransız Milli 
komitəsini yaratdı. Bir il sonra bu komitə “Döyüşən Fransa” 
adını aldı. 1943-cü il iyunun 3-də  Əlcəzairdə  təşkil edilən 
Fransa Milli Azadlıq Komitəsi hökumət orqanı kimi müttəfiqlər 
tərəfindən tanındı. 1944-cü ilin fevralında Fransa ərazisindəki 
müqavimət qüvvələri “Fransa daxili qüvvələri”ndə 
cəmləşdirildi. Xalq işğalçılara qarşı mübarizədə antifaşist 
qüvvələri müdafiə etdi. “Vişi hökuməti” məğlubiyyətə  uğradı. 
Onun üzvlərinin  əksəriyyəti həbs edildi. 1944-cü il avqustun 
25-də Paris üsyançılara təslim olan gün  Şarl De Qoll paytaxta 
gəldi. 1944-cü ilin sonuna qədər bütün Fransa ərazisi 
faşistlərdən təmizləndi.    
 
 
72