SƏmayə MƏMMƏD qızı mustafayeva

XIII. LATIN AMERİKASI ÖLKƏLƏRİ 
 
XIX  əsrin  əvvəllərində Latın Amerikası ölkələri müstə-
qillik qazansalar da, asılı ölkələr kimi tanınındılar ki,  bunun da 
əsas səbəbi dünya kapitalizm təsərrüfat sisteminin inkişafından 
onların geri qalması idi. XX əsrin  əvvəllərində, xüsusilə, 
Birinci dünya müharibəsi dövründə Latın Amerikası ölkələri 
müharibə edən ölkələrə  ərzaq məhsulları  və strateji mallar 
satmaqla milli sənayenin bir sıra sahələrini inkişaf etdirdilər. 
Bu ölkələrdə dəmir və avtomobil  yolları salındı. Lakin bu öl-
kələrdə kapitalizmin inkişafı yolunda ən böyük maneə iqtisa-
diyyatda və siyasətdə latifundiyaların ağalığı idi. Hakim dai-
rələr milli xırda və orta burjuaziyanın mənafeyini nəzərə al-
mırdılar. Latufindistlər xarici bazara ancaq qəhvə, şəkər, meyvə 
çıxara bilirdilər. Bir çox ərzaq və sənaye məhsulları bu ölkələrə 
xaricdən gətirilirdi. 
Birinci dünya müharibəsindən sonra Latın Amerikası 
ölkələrinin xarici kapitaldan asılılığı gücləndi. Bu sahədə ABŞ 
və  İngiltərə öndə gedirdi. Əgər 1913-cü ildə Böyük Britani-
yanın kapital ixracı 4984 mln, ABŞ-ınki isə 1242 mln. dollar 
idisə, 1929-cu ildə bu ölkələrə Böyük Britaniya 5891 mln, ABŞ 
5587 mln dollar kapital ixrac edirdi. Kapitalist dövlətlərinin 
iqtisadi müdaxiləsi hərbi-siyasi müdaxilə ilə çulğalaşırdı.  ABŞ 
konqresinin 1901-ci ildə  qəbul etdiyi «Platta düzəlişi» ABŞ-a 
hüquq verirdi ki, Kuba ərazisində  hərbi-dəniz bazaları  təşkil 
etsin və lazım gəldikdə onun ərazisini tutsun. Latın Amerikası 
ölkələrinə münasibətində ABŞ «dollar diplomatiyası» ilə 
«böyük dəyənək» siyasətini birləşdirirdi. 
Mülkədar oliqarxiyası ağalığı və xarici kapitaldan asılılıq 
bu ölkələrdə burjua-demokratik inqilabı üçün obyektiv şərait 
yaradırdı. Bu zəmində ilk inqilab 1910-1917-ci illərdə Mek-
sikada oldu.  

 
269
Rusiyadakı Fevral burjua-demokratik inqilabı və Oktyabr 
çevrilişi də Latın Amerikası ölkələrində mübarizənin gələcək 
inkişafına müsbət təsir göstərdi. Latın Amerikası ölkələrinin 
zəhmətkeşləri antisovet müdaxilənin əleyhinə çıxış etdilər. 
Bu dövrdə Latın Amerikası ölkələrində fəhlə hərəkatında 
anarxizm və anarxo-sindikalizmin böhranı başlanmışdı. 1920-
1922-ci illərdə Argentina, Meksika, Uruqvay və Braziliyada 
Kommunist partiyaları  təşkil edildi. İkinci dünya müharibəsi 
ərəfəsində Latın Amerikası ölkələrindən 18-də Kommunist 
partiyası fəaliyyət göstərirdi. 
Milli burjuaziya fəhlə hərəkatını özünə tabe etməyə cəhd 
göstərərək bundan latufindiyaçılara və xarici imperializmə qarşı 
mübarizədə istifadə etməyə çalışırdı. 1924-cü ilin sonunda 
Peruda başda tələbə  hərəkatının rəhbərlərindən olan Viktor 
Raul Ayya de la Torre olmaqla Amerika xalq inqilabı alyansı 
(ARPA) təşkil edildi ki, tezliklə bu alyans özünü «Milli 
burjuaziya ilə zəhmətkeş kütlələrin bloku partiyası» adlandırdı. 
Bu partiyanın proqramında  Şimali Amerika imperializminə 
qarşı mübarizə, Latın Amerikasının siyasi birliyi, torpaq və 
sənayenin milliləşdirilməsi, Panama kanalının beynəlmiləlləş-
dirilməsi, bütün dünyanın  əzilən xalqları ilə  əməkdaşlıq mə-
sələləri  əks olunmuşdu. Aprizm ən çox xırda, orta burjuaziya, 
qismən də  fəhlələr və  kəndlilər arasında yayılmışdı. Apristlər 
azadlıq mübarizəsində  fəhlə sinfinin rolunu inkar edirdilər, 
xırda burjuaziyaya daha çox üstünlük verirdilər. Onların 
«Amerika hindular üçündür!» şüarı bütün antiimperialist qüv-
vələrin sıx birləşməsinə mane olurdu. Tədricən o təkamül 
yolunu əsas tutdu və antikommunist mövqeyə keçdi.  
Aprizmlə mübarizədə Xose Karlos Mariateqi mühüm rol 
oynadı. O göstərdi ki, Latın Amerikası öz problemlərini burjua-
demokratik inqilabı yolu ilə  həll etməlidir. Mariateqi 1928-ci 
ildə Peru sosialist fəhlə partiyasının əsasını qoydu ki, 1930-cu 
ildən o, Peru Kommunist partiyası adlandı. 
 
270
20-ci illərin sonunda Latın Amerikası ölkələrində impe-
rializm və yerli irticaya qarşı mübarizə gücləndi. Bu Nikara-
quada daha kəskin xarakter aldı. 1926-cı ildə burada başlanan 
antiimperialist hərəkata fəhlə Auqusto Sesaro Sandino başçılıq 
edirdi. Bu hərəkat yeddi ilə  qədər davam etdi. 1933-cü ilin 
yanvarında ABŞ öz qoşunlarını Nikaraquadan çəkməyə məcbur 
oldu. Lakin 1934-cü ilin fevralında Sandino «milli 
qvardiyanın» rəisi Anastasio Somosa tərəfindən xaincəsinə 
öldürüldü. Tezliklə Somosa ABŞ-ın köməyi ilə Nikaraquanın 
prezidenti oldu. Somosa ailəsinin diktaturası ancaq 1979-cu 
ildə Sandinistlər inqilabı nəticəsində devrildi. 
 Latın Amerikası ölkələrinin iqtisadi geriliyi dünya 
iqtisadi böhranı illərində azadlıq mübarizəsinin daha da 
güclənməsinə  səbəb oldu. 1930-1931-ci ildə Qvatemalada 
hindu kəndlilərin üsyanı başlandı. Lakin ABŞ-ın köməyi ilə 
1931-ci ildə ölkədə Xorxe Ubikonun diktaturası quruldu və 
1944-cü ilə  qədər hakimiyyətdə oldu. 1931-1932-ci illərdə 
Çilidə, 1932-ci ildə Salvodorda da inqilabi hərəkat gücləndi. 
Onların  əsas  şüarı «Torpaq və azadlıq!» idi. 1933-cü ildə 
Kubada X.Maçado diktaturası devrildi.  
Dünya iqtisadi böhranı illərində ABŞ və İngiltərə arasın-
da Braziliya, Paraqvay, Uruqvay, xüsusilə Argentina üstündə 
rəqabət gücləndi. Bu rəqabət öz ifadəsini Latın Amerikası 
ölkələri arasında hərbi-siyasi münaqişələrdə tapdı. ABŞ-da 
F.Ruzveltin prezident seçilməsi ilə Latın Amerikasına qarşı 
«böyük dəyənək» siyasətini «mehriban qonşu» siyasəti  əvəz 
etdi. ABŞ Latın Amerikası ölkələrinin daxili işlərinə qarışma-
maq prinsipini əsas tutduğunu elan etdi. Bu ölkələrlə  hər iki 
tərəf üçün əlverişli ticarət sazişi bağlayacağını, onlara texniki 
kömək göstərəcəyini vəd etdi. 1933-cü ilin dekabrında 
Montevideoda keçirilən VII Panamerikan konfransında belə bir 
deklarasiya qəbul edildi ki, heç bir dövlətin başqa bir dövlətin 
daxili və xarici işlərinə qarışmağa ixtiyarı yoxdur. Bunun ar-

 
271
dınca «Platta düzəlişləri»ndən əl çəkildi və 19 il işğaldan sonra 
ABŞ öz qoşunlarını Haitidən çıxartdı. ABŞ-ın bu ölkələrə qarşı 
taktikasını 
dəyişdirməsinin səbəblərindən biri Latın 
Amerikasında alman və yapon ekspansiyasının qarşısını almaq 
idi. Belə ki, Hitler Almaniyası  İkinci dünya müharibəsi 
ərəfəsində Latın Amerikası ölkələrinə ixracın həcminə görə 
Böyük Britaniyanı ötüb keçmişdi. Onun Latın Amerikası 
ölkələrinə kapital qoyuluşu 969 milyon dollar idi. Alman 
kapitalı Argentina, Braziliya, Çili, Qvatemala, Meksika, 
Boliviya kimi ölkələrdə mühüm mövqelər tutmuşdu. Latın 
Amerikası ölkələrində almanların sayı 1,5 miloyn nəfər idit. 
Argentina, Braziliya, Paraqvayda polis qüvvələrində alman 
zabit və müfəttişləri qulluq edirdi. 
Latın Amerikası ölkələrinə Hitler kəşfiyyatının soxulması 
bu ölkələrdə faşist hərəkatının inkişafına, faşist partiyalarının 
təşkilinə, siyasi sistemi faşistləşdirmə meyllərinin yaranmasına 
səbəb oldu. Faşist təhlükəsinə qarşı mübarizədə geniş xalq 
kütlələri fəal iştirak etdilər. Bir çox ölkələrdə xalq cəbhəsi 
hərəkatı geniş yayıldı. Bu hərəkat ən çox Çilidə uğur qazandı. 
Belə ki, Çilidə 1936-cı ilin fevralında antiimperialist və 
antifaşist platforma əsasında yaranmış Xalq Cəbhəsi 1938-ci 
ilin oktyabrında keçirilmiş prezident seçkilərində  qələbə 
qazandı. Meksika və Çili İspaniya Respublikasını müdafiə et-
dilər. Meksika SSRİ-dən başqa yeganə ölkə idi ki, Avstriyanın 
Almaniya tərəfindən işğalına qarşı öz etirazını bildirmişdi. 
Latın Amerikası ölkələrində Xalq cəbhəsinin siyasəti 
faşizmin hücumunu dayandırdı. Bu təhlükəyə qarşı fəhlə sinfi, 
kəndlilər, ziyalılar, milli burjuaziyanın müəyyən hissəsi bir-
ləşdilər. Həmkarlar hərəkatının da təşkil olunması gücləndi. 
Meksika zəhmətkeşlər konfederasiyasının təşəbbüsü ilə 1938-ci 
ilin sentyabrında Meksikada Latın Amerikası ölkələrinin 
Konfederasiyası təşkil edildi. 
 
272
Fəhlə sinfinin təzyiqi altında bir sıra Latın Amerikası 
dövlətləri fəhlələr və sahibkarlar arasındakı münasibətləri qa-
nunvericilik yolu ilə nizama salmaq üçün həmkarlar ittifaq-
larının fəaliyyətinə icazə verilməsi haqqında qanunlar qəbul 
etdilər. 
Bu islahatlar Latın Amerikasında kapitalist münasibət-
lərinin gələcək inkişafına təkan vermiş oldu. Lakin Latın Ame-
rikası ölkələrinin  əksəriyyətində köklü aqrar islahatlar keçi-
rilməsi, xarici kampaniyaları milləşdirmək cəhdləri inhisarların 
güclü müqavimətinə səbəb oldu və xarici kapitalın iqtisadiyyata 
və siyasətə təsirini kənarlaşdırmaq mümkün olmadı. 
ABŞ öz imperialist rəqibləri ilə mübarizə üçün Latın 
Amerikası ölkələrinin hərbi-siyasi blokunu yaratmağa çalışırdı. 
1936-cı ilin dekabrında Buenos-Ayresdə F.Ruzveltin təşəbbüsü 
ilə keçirilmiş Amerikaarası konfransın iştirakçıları qarışmamaq, 
birbaşa və dolayı formada müdaxilənin qadağan edilməsi 
haqqında protokol imzaladılar. 1938-ci ilin dekabrında Limada 
keçirilən Panamerika konfransında Latın Amerikası dövlətləri 
kontinenti xarici müdaxilədən qorumaq qətiyyəti haqqında 
bəyanat verdilər. 
İkinci dünya müharibəsi ərəfəsində Latın Amerikası ölkə-
lərinin, Argentinadan başqa, demək olar ki, hamısı ABŞ meylli 
xarici siyasət yeridirdilər və müharibədə Antihitler 
 
koalisiyasının tərəfində iştirak etdilər. 

 
273
 BRAZİLİYA  
Braziliya Birinci dünya müharibəsindən sonrakı ilk illərdə və 
kapitalizmin nisbi sabitləşməsi dövründə 
 
 
Birinci dünya müharibəsi başlayarkən Braziliya öz 
bitərəfliyini elan etsə də, tezliklə Antantaya tərəf daha çox meyl 
etməyə başladı. 1917-ci ilin oktyabrında isə Antanta tərəfində 
müharibəyə girdi. Birinci dünya müharibəsindən sonra 
Braziliyada sinfi qüvvələrin yerləşməsində, iqtisadiyyatda 
nəzərə çarpan dəyişikliklər  əmələ  gəldi.  Ərzaq və xammalın 
Antanta ölkələrinə satılması  sənaye məhsullarının idxalını 
azaltdı, sənayenin inkişafına kömək etdi. 1915-1919-cu illərdə 
6 min sənaye müəssisəsi tikildi ki, bunların da əksəriyyəti 
yüngül, yeyinti sənayesinə aid idi. Əsas ixrac qəhvə idi. 
Braziliya kənd təsərrüfatı ölkəsi idi.Məhsuldar torpaqların 
70%-i mülkədar-latifundistlərə məxsus idi. Sənayedə fəhlə sinfi 
275 min nəfərə qədər idi. 1918-ci noyabrında Rio-de Janeyroda 
ümumi tətil baş verdi. Ölkədə mühasirə vəziyyəti elan olundu. 
Prezident Pessona (1918-22-ci illər) ölkəni böhrandan 
çıxarmaq üçün tədbirlər həyata keçirdi. Ölkədə suvarma 
qurğuları, dəmiryolları, elektrik stansiyaları tikildi. İbtidai və 
dünyəvi məktəblər dövlət tərəfindən maliyyələşdirilməyə 
başlanıldı. Hərbi quruculuğa diqqət artırıldı. Ölkədə ABŞ  və 
İngilis kapitalının mövqeyi gücləəndi. Ölkədə  fəaliyyət 
göstərən xarici səhmdarların yarısı amerikanlar idi. Xüsusilə 
dağ-mədən, kimya, əczaçılıq, avtomobilqayırma sənayesində 
ABŞ kapitalı üstünlük təşkil edirdi.  
1922-1926-cı illərdə prezident Artur-de Silva Bernardes 
oldu. Onun dövründə iqtisadiyyatı böhrandan çıxarmaq üçün 
fövqaladə qanunlar verildi. Sol təmayüllü mətbuat və partiyalar 
bağlandı. Federal hökumətin idarəçilik, maliyyə  və siyasi 
sahədə hüquqlarını genişləndirmək məqsədilə 1924-cü ildə 
 
274
konstitusiyada dəyişiklik edildi. İşçilərin əmək münasibətlərini 
tənzimləmək üçün Milli Əmək Şurası yaradıldı.   
1922-ci ildə Rio-de-Janeyroda keçirilən qurultayda Bra-
ziliya Kommunist partiyası təşkil edildi.  
1922-ci il iyulun 5-də hərbi məktəbin kadetlər korpusu və 
gənc zabitlər (cəmi 52 adam) hökuməti devirmək üçün üsyan 
qaldırdılar. Bu tenentistlər (portuqalça-leytenant deməkdir) 
üsyanı adlandı. Tenentistlərin ideyası müstəqil Braziliya 
Respublikası yaratmaq idi.  
1920-ci illərin ortalarında ölkədə yüksəliş baş verdi. 
Lakin milli burjuaziya İngiltərə  və ABŞ inhisarları  tərəfindən 
sıxışdırılırdı. 20-ci illərdə hakimiyyətdə respublika partiyası 
dururdu ki, onlar da Minas Jerays və San-Paula ştatlarının sə-
naye burjuaziyasının mənafeyini müdafiə edirdilər. Onları 
«paulistlər» də adlandırırdılar. Onlar İngiltərəyə meyl edirdilər. 
Müxalifətdə liberallar partiyası dururdu ki, onları Riu-Qrandi – 
du - Sul ştatının iri hedvandarları müdafiə edirdi. Onlar ABŞ-a 
meyl edirdilər. 
Respublikada diktatura rejimi hökm sürürdü. 1924-cü ilin 
iyulun 5-də Rio-de-Janeyroda tenentistlər üsyanının iki illiyi 
münasibəti ilə  İsidoro Lopesin başçılığı altında yenidən üsyan 
başlandı. 1924-cü ilin oktyabrında ölkənin cənubunda da üsyan 
baş verdi. Üsyana Karlos Prestes başçılıq edirdi. Hökumət aqrar 
islahat keçirməklə  kəndliləri tenentistlərdən ayırmağı bacardı. 
Karlos Prestesin «Məğlubedilməz kolonnası" (Braziliyada onu 
belə adlandırırdılar) döyüşlə 14 ştatın ərazisindən keçdi, 26 min 
kv.km yol qət etdi, partizan müharibəsi apararaq Braziliyanın 
18 generalını  məğlubiyyətə  uğratdı. Onlar Boliviya sərhədinə 
qədər gəlib çatdılar. Lakin irticanın güclənməsi onları ölkəni 
tərk etməyə məcbur etdi. 
1926-cı ilin noyabrında keçirilən prezident seçkilərində 
Vaşinqton Luis qalib gəldi və 1930-cu ilə  qədər ölkənin 
prezdenti oldu. Hökumət mühasirə  vəziyyətini ləğv etdi. 

 
275
Həmkarlar hərakatı tam fəaliyyət sərbəstliyi aldı. Ölkəyə xarici 
kapitalın nüfuz etməsi üçün əlverişli  şərait yaradıldı. 
Braziliyada ABŞ-ın mövqeyi gücləndi,  İngiltərəninki isə 
zəiflədi.  
Braziliya dünya iqtisadi böhranı dövründə və İkinci 
dünya müharibəsi ərəfəsində 
 
1929-1933-cü illər dünya iqtisadi böhranı Braziliyaya çox 
ağır təsir etdi. Kisələrlə qəhvə dənizə töküldü. Qiymətlər aşağı 
düşdü. 1929-1930-cu illərin seçki kompaniyası zamanı «pau-
listlər» «mühafizəkar mərkəzləşmə» təşkil edərək iri qəhvə 
maqnatı Juliu Prestesi prezidentliyə namizəd irəli sürdülər. 
«Paulistlər»in  əleyhinə “Liberal alyans” çıxış edərək Ri-
Qrandi-du-Sul  ştatından iri mülkədar Jetuliu Varqasın 
namizədliyini irəli sürdülər.  
1930-cu ilin martında keçirilən seçkilərdə Prestes qalib 
gəldi, prezident seçildi. Onda tenentistlər liberallarla birləşərək 
qəhvə oliqarxiyasına qarşı mübarizəyə başladılar. Luis Karlos 
Prestes xalqa manifestlə müraciət  etdi. Ölkədə inqilab 
başlandı. 1930-cu il oktyabrın 3-də bir sıra  ştatlarda 
antihökumət qiyamı baş verdi. Paytaxtda hakimiyyət və 
prezident devrildi. Bu hadisə Braziliya tarixində “milli inqilab” 
adlandırıldı. 1930-cu il noyabrın 3-də J.Varqas hökumət təşkil 
etdi. O, 1891-ci  il konstitusiyasını ləğv etdi, konqresi və digər 
seçkili orqanları buraxdı. Hökumət başlıca diqqətini iqtisadi 
böhranın nəticələrini aradan qaldırmağa yönəltdi.  Ştatların 
konqresi və qanunverici hakimiyyət orqanları prezidentin 
əlində  cəmləşdirildi. Həmkarlar ittifaqlarının siyasi fəaliyyəti 
qadağan edildi. Sənayedə 8 saatlıq iş günü tətbiq edildi. 
Ştatlararası ticarət tarifi ləğv edildi. Sənaye və ticarəti inkişaf 
etdirmək üçün qanunlar qəbul edildi. Fəhlə sinfinə güzəştlər 
edildi. Sosial sahədə qanunvericilik aktları  qəbul edildi. 
 
 
276
Hökumətdə  Əmək nazirlliyi təşkil etdi. Varqas milli 
burjuaziyanın mənafeyinin  müdafiəçisi kimi çıxış etdi. 
Bununla belə, mülkədarların torpaq üzərində mülkiyyət 
hüququ saxlanıldı.  İtaliyadakı kimi həmkarlar ittifaqı  təşkil 
edildi. Onların vəzifəsi dövlət hakimiyyət orqanlarına 
nəzarətdən ibarət idi. 
1932-ci il iyulunda paulistlər Varqasa qarşı qiyam təşkil 
etdilər. Onlar San-Paulada öz hökumətlərini təşkil etdilər. Var-
qas güzəştə getməyə  məcbur oldu. Beləliklə, milli burjuaziya 
ilə iri mülkədarlar arasında siyasi konsalidasiyaya nail olundu. 
Milli məclis Braziliyanın yeni konstitusiyasını qəbul etdi ki, bu 
da 1934-cü ilin iyununda qüvvəyə mindi. Qnunverici 
hakimiyyət senat və nümayəndələr palatasından ibarət olan 
Milli Konqresə  məxsus idi. Xalqa demokratik azadlıqlar. 18 
yaşına çatmış kişi və qadınlara seçki hüququ verildi. Milli 
iqtisadiyyatın inkişafına şərait yaradıldı. 8 saatlıq iş günü tətbiq 
edildi.  İstehsal sahəsində kollektiv müqavilələr bağlamağa 
icazə verildi. Varqas prezident seçildi. Ona mühüm 
səlahiyyətlər verildi. 
30-cu illərin əvvəllərində Braziliyada faşist hərəkatı fəal-
laşdı. 1932-ci ildə "Braziliya inteqralist hərəkatı" adlı faşist 
partiyası yaradıldı ki, 1933-cü ildə onun üzvlərinin sayı 200 
minə çatırdı. Onun rəhbəri Plinio Salqado idi Faşizmə qarşı 
mübarizə məqsədi ilə 1935-ci il martın 30-da Rio-de Janeyroda 
“Milli-azadlıq alyansı  təşkil edildi. Alyansun fəxri sədri 
ölkədən qovulmuş L.K.Prestes seçildi. 1935-ci ildə Vahid 
Braziliya Əmək konfederasiyası təşkil edildi. Hökumət 1935-ci 
ilin iyulunda alyansı silahlı üsyan hazırlamaqda təqsirləndirərək 
onun  fəaliyyətini qadağan etdi. 1935-ci ilin noyabrında 
Natallda  şəhər yerli qarnizonu üsyan qaldırsa da, 
müvəffəqiyyətsizliyə  uğradı. 20 min kommunist və alyanist 
istintaqa cəlb edildi. İnqilabi hərəkat zəiflədi. 

 
277
Xarici siyasətdə Braziliya ABŞ-la bir çox ölkələr arasında 
manevr edirdi. Varqas hökuməti 1935-ci il fevralın 2-də ABŞ-
la, 1936-cı il aprelin 16-da Almaniya ilə, avqustun 14-də isə 
İtaliya ilə ticarət sazişləri bağladı.  
1935-ci il üsyanından sonra yuxarı dairələrdə yenə  də 
ziddiyyət gücləndi. «Paulistlər» hakimiyyətə gəlmək istəyindən 
əl çəkməmişdilər. Onlar 1937-ci il prezident seçkilərinə ümid 
bağlamışdılar. Varqas konstitusiya ilə razılaşaraq ikinci dəfə 
namizədliyini irəli sürmədi. San-Paula ştatının qubernatorunun 
namizədliyi irəli sürüldü. Seçkiqabağı kampaniya zamanı 
Varqas  yeni dövlət çevrilişi etdi. 1937-ci ilin noyabrın 10-da 
Varqas konqresi qovdu, konstitusiyanı ləğv etdi, «yeni dövlət» 
təşkil etdiyini bəyan etdi. 1937-ci ildə yeni konstitusiya qəbul 
edildi ki, hökumətin səlahiyyətləri artırıldı və o, ştatların işinə 
qarışa bildi. Ölkədə fövqəladə vəziyyət elan olundu. Almaniya 
və İtaliya Braziliyada baş verən hadisələri bəyəndi.  
ABŞ qorxurdu ki, Braziliyada da Almaniya, İtaliya kimi 
faşist diktaturası qurulsun. Lakin Varqas 1937-ci ilin 
dekabrında verdiyi dakretlə inteqralistlər də daxil olmaqla 
bütün partiyaları buraxdı. Belə olduqda inteqralistlər 1938-ci 
ilin mayında Hitler agentliyinin köməyi ilə Varqası devirmək 
istədilərsə də, bunu bacarmadılar. 
Varqasın diktaturası bütün mürtəce cəhətlərinə baxmaya-
raq faşist diktaturasından fərqlənirdi. O, ölkənin xarici kapital-
dan asılı olmasına qarşı çıxırdı.  1938-ci ilin aprel ayında neft 
sənayesi milliləşdirildi. 
İngilislərə 
məxsus kapital 
milliləşdirildi,  neft üzrə Milli Şura yaradıldı, ağır sənayenin 
inkişafı  təşkil edildi. Varqas Braziliya sahibkarlarını müdafiə 
edirdi və bu ona iri və  xırda burjuaziyanın simpatiyasını 
yaratmışdı.  
Varqas fəhlə  məsələsi üzrə qanunvericilik qəbul etidi. 
Minimum  əmək haqqı, sənaye fəhlələrinə  təqaüd verilməsi 
 
278
haqqında qanunlar verildi. «Sinfi əməkdaşlıq» siyasəti Varqasa 
fəhlə sinfinə təsir göstərməyə imkan verdi. 
İkinci dünya müharibəsi  ərəfəsində Braziliya əvvəl im-
perialist qruplar arasında manevr edirdi. Sonra isə Antikomin-
tern paktının iştirakçıları ilə  əlaqələri zəiflətdi və ABŞ  tərəfə 
keçdi Braziliya 1942-ci ilin sentyabrında antihitler koalisiya-
sının tərəfində  İkinci dünya müharibəsinə qoşuldu. Ölkə 
iqtisadiyyatını müharibə  şəraitinə uyğunlaşdırmaq üçün 
tədbirlər görüldü. Ölkədə 10 saatlıq iş günü tətbiq edildi. Yeni 
pul vahidi kruzeyro tətbiq edildi. 1944-cü ilin yayında Braziliya 
50 minlik ekspedisiya korpusunu İtaliya cəbhəsinə göndərdi, bu 
korpus 1945-ci ilin aprel ayınadək burada döyüşdü. Braziliya 
BMT-nin yaradılmasında iştirak etdi.  

 
279
ARGENTİNA 
Argentina Birinci dünya müharibəsindən sonrakı 
 ilk illərdə 
 
Birinci dünya müharibəsi illərində Argentinə bitərəf ölkə 
kimi qaldı. Birinci dünya müharibəsi və ondan sonrakı dövrdə 
Argentinada iqtisadi yüksəliş davam edirdi. O, taxıl və ət məh-
sulları ixrac edirdi. 1920-ci ildə xaricə 50 milyon ton buğda sat-
mışdı. Lakin ölkə yenə  də xarici kapitaldan, xüsusilə  İngiltərə 
və ABŞ kapitalından asılı vəziyyətdə idi. 
Estonyerlər, yəni iri torpaq sahibləri torpaqların 80% -nə 
sahib idilər. Ölkənin ictimai-siyasi həyatında iri torpaq sahibləri 
və maliyyə-sənaye oliqarxiyası hökmranlıq edirdilər. Yuxarı 
dairələrə katolik kilsəsi və  hərbçilər də aid idi. Siyasi arenada 
aparıcı yer Vətəndaş radikal ittifaqı partiyasına məxsus idi. 
Radikalların lideri İpolito  İriqoyen 1916-cı ildən ölkənin 
prezidenti idi. Dövlət mülkədarlara, yepiskoplara, hərbçilərə 
qarşı  qəti tədbirlər görməklə  xırda burjuaziyanın, ziyalıların, 
sənətkarların etibarını qazandı. Mərkəzi hakimiyyət 
gücləndirildi, “qayda-qanun” möhkələmləndirildi. Kənd 
təsərrüfatı və milli sənayenin inkişafına xüsusi diqqət yetirildi. 
Ölkədə inzibati və  bələdiyyə islahatı  həyata keçirildi. 
Özünüidarəetmə orqanları proporsional qayda ilə seçilməyə 
başlandı. Mətbuatın azadlığı  və partiyaların sərbəst fəaliyyəti 
təmin edildi. Universitetlərə muxtariyyət hüququ verildi. 
Partiyanın sağ qanadı isə mülkədarlarla saziş  tərəfdarı idi. 
1921-ci ildə  kənd təsərrüfatına aid verilən icarə haqqında 
qanuna əsasən icarə müqaviləsi dörd il müddətinə bağlanırdı. 
Müxalifətdə isə mühafizəkarlar partiyası dayanırdı. O tor-
paq sahibi oliqarxiyası, katoliklər və  hərbçilərin mənafeyini 
müdafiə edirdi. 
Fəhlə sinfinin 30%-i gəlmə idi. Fəhlə sinfi mübarizə 
nəticəsində  əmək haqqının bir qədər artırılmasına nail 
 
280
oldu.1918-ci ilin yanvarın 5-6-da sosialist partiyasının sol 
qanadından Argentina beynəlmiləl-sosialist partiyası yaradıldı 
ki, 1920-ci ildən o, Kommunist Partiyası adlandırıldı.  
1919-cu ilin yanvarında Buenos-Ayresdə  İngiltərəyə 
məxsus metallurgiya zavodunda tətil oldu. Hökumət arbitraj 
haqqında qanun verməyə, fəhlə qanunvericiliyi qəbul etməyə, 8 
saatlıq iş günü müəyyən etməyə  məcbur oldu. Ölkədə liberal-
islahatçı rejim yaradıldı. 
Ölkədə  kəndli hərəkatının təsiri altında  aqrar islahat 
keçirildi. Xarici siyasətdə Argentina öz suverenliyini saxlamaq 
istəyir, ABŞ-ın Mərkəzi Amerikaya müdaxiləsinə qarşı çıxırdı. 
Argentina 1920-ci ildə Meksika prezidenti Obreqanı müdafiə 
etdi. Sovet hökuməti  əleyhinə aksiyalara tərəfdar olmasa da, 
onunla diplomatik əlaqələr yaratmağa tələsmədi. 
1922-ci ilin oktyabr ayında növbəti prezident seçkilərində 
radikalların lideri olan Marselo de Alvear prezident seçildi. 
Mühafizəkarla sazişə gedərək o, zəhmətkeşlərə güzəştdən  əl 
çəkdi. Hökumət daxili siyasətdə milli sənayeni, taxılçılıq və 
heyvandarlıq təsərrüfatını inkişaf etdirdi. Emal sənayesi inkişaf 
etdi. 1923-cü ilin noyabr ayında ordunun təchizatının 
yaxşılaşdırılması barədə qanun qəbul edildi. 
Kənd təsərrüfatına yeni texnika tətbiq edildi. Daxili 
bazarın inkiaşfına avtomobil və  dəniz yolların çəkilişi kömək 
etdi. Peso sabitləşdi. 1926-cı ildə  qəbul ediləq iki qanunla 
kooperativlərə maliyyə yardımı göstərildi. Xarici siyasətdə 
Amerika qitəsi ölkələri ilə əməkdaşlığa xüsusi diqqət yetirildi. 
ABŞ-la münaisbətlər normalaşdı. 1925-ci ildə SSRİ ilə 
diplomatik münasibətləri yaradıldı. 
 

 
281
 Argentina kapitalizmin nisbi sabitləşməsi və dünya iqtisadi 
böhranı  dövründə 
İqtisadi yüksəliş nəticəsində 1924-cü ilin yayında tətil hə-
rəkatı sönməyə başladı. 1929-cu ilə  qədər iqtisadi yüksəliş o 
qədər də  nəzərə çarpmadı. Ağır sənaye zəif inkişaf etdirdi. 
Dünya iqtisadi böhranı ölkədə bütün sahələri əhatə etdi. İşsizlər 
əhalinin 10%-ni təşkil edirdi. 
1928-ci il prezident seçkilərində  İriqoyen yenidən pre-
zident seçildi. Siyasi həyatda mərkəzdə neft məsələsi dururdu. 
Hökumət neftin istehsalı  və bölüşdürülməsi üzərində dövlət 
nəzarəti qoydu. 1930-cu ildə konqresdə neft sənayesinin 
milliləşdirilməsi haqqında qanun qəbul edildi. İriqoyen ABŞ-
dan qorunmaq üçün qanunla  İngiltərəyə bir sıra imtiyazlar 
verdi. ABŞ-ın müdafiə etdiyi sağ mühafizəkar qüvvələr 
prezident  əleyhinə gizli danışıqlara başladılar. Konqresin 
müxalifətçi deputatlarının  əksəriyyətinin  İriqoyeni konstitusi-
yanı pozmaqda ittiham etməl  ərindən istifadə edən  general 
Xose Feliks Uriburu ordu və donanmanın köməyinə arxala-
naraq prezident vəzifəsindən istefa verməsini İriqoyendən tələb 
etdi. 1930-cu ilin sentyabrın 6-da Buenos-Ayresdə hərbi qiyam 
baş verdi. Hakimiyyətə Uriburu ilə birlikdə mülkədar-maliyyə 
oliqarxiyası gəldi. Ölkənin bütün ərazisində mühasirə vəziyyəti 
elan edildi. İriqoyen həbs edilib, uzaq adalardan birinə gön-
dərildi. 
O, ancaq 1932-ci ildə həbsdən azad edildi. Vaşinqton bu 
çevrilişi alqışladı. Diktator Amerika banklarından çoxlu istiqraz 
aldı. Lakin ABŞ  İngiltərə ilə  əlaqələrin davam etdirilməsinə 
mane ola bilmədi. Yeni rejimdən çoxu narazı idi. Belə şəraitdə 
Uriburu ölkədə prezident seçkiləri keçirməyə  məcbur oldu. 
1931-ci ilin noyabrında ölkədə prezident seçkiləri keçirildi. 
Uriburunun mühafizəkarlar partiyası əsasında təşkil etdiyi Milli 
demokrat partiyası bu seçkilərdə  əksəriyyət qazandı. General 
 
282
Aqustin Xusto prezident seçildi. Xarici siyasətdə Argentina 
İngiltərəyə meyl edirdi.  
 
Argentina İkinci dünya müharibəsi ərəfəsində