Seminar mashg’ulotlari 1-mavzu. Falsafa fanining predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli Muhokama uchun savollar

3-MAVZU. FALSAFIY TAFAKKUR TARAQQIYOTI BOSQICHLARI:
G‘ARB FALSAFASI 
42 
ma’rifatli xalqqa aylantirish uchun o‘z asarlarida ana shu qadriyatlarga yerishishning yo‘llari va 
usullarini ko‘satib byerganlar. 
Ular tomonidan yaratilgan ko‘p tomlik «Ensiklopediya» o‘sha zamonning ma’naviy 
muammolarini ma’rifatli yo‘l bilan hal qilish usullari va imkoniyatlari ko‘rsatib byerilgan 
«YYevropa qomusi» darajasiga ko‘tarilgan edi. Bu kitobni yaratishda boshqa ko‘pgina 
ma’rifatparvar fransuz olim va mutaxassislari ham qatnashgan bo‘lib, o‘zining ahamiyati, 
muammolarining umuminsoniy nuqtai nazaridan echilishi, xalqchilligi va tilining fransuz millati 
hayot tarziga yaqinligi bilan ensiklopediya XVIII asr Yevropasining tengi yo‘q kitobi edi. Aynan 
ana shu kitob mualliflari o‘zlarining boshqa asarlari va faoliyatlari bilan 1789-1884 yillardagi 
Fransuz inqilobi qabul qilgan «Inson va grajdanlar huquqlar dekloratsiyasi»da ilgari surilgan 
umuminsoniy qadriyatlarni jamiiyat taraqqiyotining eng ustivor ma’naviy mezonlariga 
aylantirdilar. 
Nemis falsafasi. XVIII asrning oxiri va XIX asrning boshlarida Germaniya boshqa 
g’arbiy YYevropa mamlakatlariga nisbatan iqtisodiy va siyosiy jihatdan qoloq edi. Ammo 
fransuz inqilobining kuchli ta’siri ostida shunday falsafiy ta’limot vujudga keldiki, uning 
shakllanishida tabiatshunoslik va ijtimoiy fanlarning rivoji asosiy o‘rinni egalladi. Fizika va 
ximiya fanlari yutuqlarga yerishdi, tabiatni o‘rganishga katta e’tibor byerila boshlandi. 
Matematika fanida yangi ixtirolar qilindi. Bu ixtiro va yutuqlar hamda insoniyat jamiyatining 
rivoji haqidagi nazariyalar borliqni o‘rganishning uslubi va nazariyasi bo‘lib xizmat qiladigan 
rivojlanish haqidagi g‘oyalarni ishlab chiqishni tarixiy bir zaruriyat qilib qo‘ydi. Mana shunday 
tarixiy sharoitlar taqazosi bilan XVIII asrning II yarmi va XIX asr boshlarida nemis falsafasi 
vujudga keldi. 
Nemis falsafasining asoschilaridan biri Immanuil Kant (1724-1804) faqat mashhur 
faylasufgina bo‘lib qolmasdan, yirik tabiatshunos olim hamdir. Kant tomonidan yaratilgan gaz 
holatidagi ulkan tumanlikdan quyosh sistemasining kelib chiqishi haqidagi nazariya hozirgi davrda 
ham astronomiya sohasidagi eng muhim ta’limotlardan biridir. Kantning tabiiy-ilmiy qarashlari tabiat 
hodisalarini metafizik ruhda tushuntiruvchi ta’limotlarga zarba byerdi. Kant o‘z davri 
tabiatshunosligi yerishgan yutuqlarni faqat Koinot tuzilishi masalasiga emas, shu bilan birga Koinot 
genezisi va rivojlanishi masalalariga ham tatbiq qildi. Kantning inson irqlarining tabiiy kelib chiqishi 
haqidagi nazariyasi ham muhim ahamiyatga ega. 
Kant ta’limoti bo‘yicha, falsafaning eng muhim muammolari bo‘lmish — borliq, axloq, 
degan masalalarini tahlil qilish uchun eng avvalo, inson bilimining imkoniyatlari va 
chegaralarini aniqlamoq kerak. Bizning bilimlarimiz narsaning hodisasini, ya’ni bizga qanday 
holatda namoyon bo‘la olishini (fenomen) bila oladi. Ular bizning tajribamiz mazmunini tashkil 
qiladi. «Narsa o‘zida»ning bizning sezgi a’zolarimizga ta’siri natijasida sezgilar xaosi vujudga 
keladi. Bu xaos bizning aqlimiz quvvati bilan tartibga solinadi va bir butunga aylantiriladi. Biz 
tabiat qonunlari deb bilgan narsalar aslida aql tomonidan hodisalar dunyosiga kiritilgan aloqadir. 
Boshqacha qilib aytganda, bizning aqlimiz tabiatga qonunlar kiritadi. Lekin hodisalar dunyosiga 
inson ongiga bog‘liq bo‘lmagan narsalarning mohiyati, ya’ni «narsa o‘zida» mos keladi. Ularni 
mutlaq bilish mumkin emas. «Narsa o‘zida» biz uchun faqat aql bilan bilish mumkin bo‘lgan, 
lekin tajribadan kelib chiqmaydigan mohiyatdir. Kant inson aqlining cheksiz qudratiga 
ishonchsiz qaraydi. Inson bilimining nisbatan cheklanganligiga u ma’lum axloqiy ma’no byeradi. 
Uningcha, agar inson mutlaq bilimga ega bo‘lsa, unda axloqiy burchni bajarishi uchun kurash 
ham, intilish ham bo‘lmasdi. 

---