Seminar mashg’ulotlari 1-mavzu. Falsafa fanining predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli Muhokama uchun savollar

3-MAVZU. FALSAFIY TAFAKKUR TARAQQIYOTI BOSQICHLARI:
G‘ARB FALSAFASI 
43 
Kant ta’limoti bo‘yicha, makon va zamon g‘oyalari insonga uning tasavvurlaridan oldin 
ma’lumdir. Makon va zamon real emas, balki faqat tushunchada, g‘oyalardadir. 
Bilish nazariyasida Kant dialektikaga katta o‘rin byeradi. Qarama-qarshilikni bilishning zaruriy 
omili sifatida qaraydi. 
Kant falsafada katta o‘rin qoldirdi. Uning vafotidan keyin nemis falsafasining rivoji Hegel 
(1770-1831) ijodida o‘zining yuksak cho‘qqisiga yerishadi. Hegel dialektikaning qonunlari va 
kategoriyalari haqidagi ta’limotni rivojlantirdi. Falsafa tarixida birinchi marta bir tizimga solgan 
holda dialektik logikaning asosiy qoidalarini ishlab chiqdi. O‘sha davrlarda hukmron bo‘lgan 
metafizik fikrlash uslubini tanqid qildi. Kantning «narsa o‘zida» haqidagi ta’limotiga qarama-
qarshi qilib, shunday ta’limotni ilgari surdi: «Mohiyat namoyon bo‘ladi, hodisa mohiyatdan 
ajralmasdir». Hegelning ta’kidlashicha, kategoriyalar borliqning ob’ektiv shakllaridir. Borliqning 
asosida esa, «dunyoviy aql», «mutlaq g‘oya» yoki «dunyo ruhi» yotadi. O‘z-o‘zini anglash 
jarayonida dunyoviy aql uch bosqichni bosib o‘tadi: 
1. O‘z-o‘zini anglovchi mutlaq g‘oyaning o‘z xususiy qobig‘ida bo‘lish bosqichi; tafakkur 
jarayonida, ya’ni bu holatda g‘oya dialektika kategoriyalari va qonunlari tizimida o‘z 
mazmunini, mohiyatini namoyon qiladi. Bu bosqich Hegel falsafasining mantiq bosqichidir; 
2. Foyanning o‘zidan «begonalashuvi» ya’ni tabiat hodisalari shaklida namoyon bo‘lish 
bosqichi, ya’ni bu bosqichda tabiatning o‘zi rivojlanmaydi, faqat kategoriyalar sifatida 
rivojlanadi. Bu bosqich Hegelda tabiat falsafa bosqichidir; 
3. Foyaning tafakkurda va insoniyat tarixida rivojlanish bosqichi. Bu bosqich Hegel 
falsafasida ruh falsafasi bosqichidir. Mana shu yakuniy bosqichda mutlaq g‘oya o‘ziga qaytadi 
va o‘zining inson ongi va o‘z-o‘zini anglash shaklida o‘z mohiyatiga qaytadi. 
Rivojlanish g‘oyasi Hegel falsafasini qamrab olgan. Uning ta’kidlashicha, rivojlanish tor 
doira ichida emas, doimiy, quyidan yuqoriga qarab boradi. Mana shu jarayonda miqdor 
o‘zgarishlarining tub sifat o‘zgarishlariga o‘tishi yuz byeradi. Rivojlanishning manbai esa har 
qanday o‘z-o‘zidan harakatning sababi bo‘lgan qarama-qarshilikdir. Hegel falsafasida borliq 
dialektik o‘tishlar zanjiri sifatida bayon qilingan. 
Hegel fikricha, tarix dunyoviy ruhning yoki mutlaq g‘oyaning rivoji sifatida namoyon 
bo‘ladi. Umuman tarix bu mohiyatan fikrning, aqlning o‘z-o‘zidan rivoji tarixidir. Hegel 
ta’limoticha, aql tarixda shunday namoyon bo‘ladiki, unda har bir xalq ruh o‘z-o‘zini anglab, 
tobora yuqorilab borishiga o‘z hissasini qo‘shish huquqini oladi. Lekin bu jarayon qandaydir 
tartibsiz (xaotik) amalga oshmaydi. Hegel umumjahon tarixini to‘rt bosqichga bo‘ladi: 1. Sharq 
dunyosi; 2. Yunon dunyosi; 3. Rumo dunyosi; 4. German dunyosi: 
Insoniyat tarixini mana shunday bosqichlarga bo‘lib, ularga baho byerishda Hegel 
ochiqdan-ochiq irqchilik ruhidagi ta’limotga yuz tutadi. Uningcha, sharq xalqlarida yerkinlik 
bo‘lgan, faqat yagona zo‘ravon hukmronning yerkinligi tan olingan. Shuning uchun bu 
xalqlardagi yerkinlik — bir tomondan hukmronning zulmi, hirslarning keng quloch yoyishi, 
ikkinchi tomondan ko‘r-ko‘rona, so‘zsiz bo‘ysunish xalq ruhiga xos bo‘lgan bir xususiyat 
bo‘lgan. U yunon-rumo dunyosida esa, erkinlik bo‘lgan, lekin ular juda cheklangan, faqat ayrim 
kishilar uchun amal qilgan. Shuning uchun yunon-rumo dunyosining davlatchiligi qullikni inkor 
qilmagan. Lekin yunon va rumo dunyosi xalq ruhi har xil yo‘nalishda bo‘lgan. Agar yunon 
dunyosiga xos bo‘lgan narsa «go‘zal shaxslilik» prinsipi bo‘lsa, rumo dunyosiga xos bo‘lgan 
prinsip mavhum umumiylikdir. Hegelning da’vosicha, faqat german xalqlarida to‘liq erkinlik 
bo‘lgan. Bu xalqlar o‘z tarixiy rivojlanishlarida islohotchilik (reformatsiya), 1789 yil Fransuz 

---