Seminar mashg’ulotlari 1-mavzu. Falsafa fanining predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli Muhokama uchun savollar

10-MAVZU. MANTIQ ILMINING PREDMETI, ASOSIY QONUNLARI.
TUSHUNCHA TAFAKKUR SHAKLI SIFATIDA 
151 
Tushunchalar o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rnatish ularning mazmuni va hajmini 
aniqlashtirishga, ularni bog‘lab, bir fikr shaklidan boshqa fikr shakliga o‘tishga 
yordam beradi. Masalan, «talaba» va «a’lochi» tushunchalari o‘rtasidagi 
munosabatni aniqlash asosida «Ba’zi talabalar a’lochilardir» degan mulohaza 
shaklidagi fikrni hosil qilish mumkin. 
Tushunchalarni chegaralash va umumlashtirish 
Tushunchalarni chegaralash va umumlashtirish tushunchalar ustida olib 
boriladigan amallar hisoblanadi. Ular tushunchaning mazmuni va hajmi o‘rtasidagi 
teskari nisbat qonuniga muvofiq holda amalga oshiriladi. 
Tushunchani chegaralash hajmi keng tushunchadan hajmi tor tushunchaga (jins 
tushunchadan tur tushunchaga) fikran o‘tishdan iborat. Masalan, «mexanik 
harakat» tushunchasidan «aylanma harakat» tushunchasiga o‘tsak, uning hajmini 
chegaralagan bo‘lamiz. CHegaralashda berilgan tushuncha – «mexanik harakat» 
jins tushuncha, deb qabul qilinib, uning mazmuniga tur tushuncha hosil qiluvchi 
belgilar qo‘shiladi. Natijada unga nisbatan tur hisoblangan yangi tushuncha – 
«aylanma harakat» tushunchasi hosil bo‘ladi. 
CHegaralash amalini davom ettirib, «Erning o‘z o‘qi atrofida aylanishi» 
tushunchasiga o‘tish mumkin. Demak, chegaralash davomida hosil bo‘lgan har bir 
yangi tushuncha avvalgisiga nisbatan tur tushuncha bo‘ladi. CHegaralash amali 
yakka tushuncha hosil bo‘lguncha davom ettirilishi mumkin. CHunki yakka 
tushunchaga nisbatan tur bo‘lgan tushuncha yo‘q. 
Tushunchani chegaralash amalining tuzilmasi quyidagicha: 
A – Harakat. 
V – Mexanik harakat. 
S – Aylanma harakat. 
D – Erning o‘z o‘qi atrofida aylanishi. 
Tushunchani umumlashtirish hajmi tor tushunchadan hajmi keng tushunchaga (tur 
tushunchadan jins tushunchaga) fikran o‘tishdan iborat. Bunda berilgan tushuncha 
tur tushuncha deb qabul qilinib, uning mazmunidan tur hosil qiluvchi belgilar 
chiqarib tashlanadi. Natijada mazmun jihatidan unga nisbatan torroq, lekin hajmiga 
ko‘ra kengroq bo‘lgan jins tushuncha hosil bo‘ladi. Masalan, «aylanma harakat» 
tushunchasi mazmunidan faqat ungagina xos bo‘lgan tur belgilarni chiqarib 
tashlasak, «mexanik harakat» tushunchasini hosil qilamiz. Umumlashtirish 
amalining chegarasi eng umumiy tushuncha, ya’ni kategoriyadir. CHunki 
kategoriyalar uchun jins bo‘lgan tushuncha yo‘q. 
Tushunchani umumlashtirish amalining tuzilmasi quyidagicha: 
A – Erning o‘z o‘qi atrofida aylanishi.
V – Aylanma harakat. 
S – Mexanik harakat. 
D – Harakat. 
Tushunchani chegaralash va umumlashtirish amallari kundalik hayotimiz va ilmiy 
bilishda keng qo‘llaniladi. Xususan, barcha kategoriyalar, ular yordamida 

---