ŞƏMİstan nəZİRLİ arxiVLƏRİn siRRİ AÇilir

Mirzə Hüseyn Qayıbov,  
1872-ci il, Qocori. 
 
Mirzə Hüseyn Əfəndi Qayıbov təkcə arxeoqrafiya və maarif sahəsində deyil, 
həm də tibbi mövzuda məqalələr də yazmış və bu barədə 1882-ci ildə xalq 
təbabətinə dair ayrıca “Tövsiyyələr” adlı kitab da nəşr etdirmişdir. Kitabda öz 
həmməzhəblərinə vəba mərəzinin dəf və refinə dair vacib tövsiyyələr verir. Mirzə 
Hüseyn həm də 1906-cı ildə nəşr etdirdiyi “Zübtədül-Əhkamuş-şəriyyə” 
/”Ariflərin şəriət qanunları”/ kitabının müəllifidir. 
Mirzə Hüseyn hesab və dilçilik tədqiqatı sahəsində də müəyyən xidmətlər 
göstərmişdir. Qori Seminariyasında işlədiyi illərdə “Nümuneyi-ləhceyi-
Azərbaycan”, “Müqəddəs tarix və sərfnəhv”, “Məbadeyi-təlimi-sibyan” 
/Yeniyetmələr üçün elmin əsasları/, “Məsaili-aləmi-hesab” /Dünyəvi hesab elminin 
məsələləri/ adlı dərsliklərini yazmış, tələbələr dərslik kimi ondan istifadə etmişlər. 
Çərəkə və Quran ayələrini tədris edən ikinci kitab   inqilaba   qədər   kənd   ibtidai 
məktəblərində  dərs vəsaiti olmuşdur, 
A.İ.Kalaşevin   1894-cü  ildə tərtibm etdiyi “Rus-aysori-rus lüğəti” kitabının 
müqəddiməsində oxuyuruq: 
“Sözlərin ərəb-fars və türk dillərində qarşılıqlı mənasını anlamaqda mən 
Zaqafqaziya müftisi Mirzə Hüseyn Əfəndi Qayıbovun lütfkar köməyindən çox 
istifadə etmişəm. 
“Qafqazın tayfa  və ərazilərinin təsviri materialları” toplusunda 
yerləşdirilmiş lüğətin rus-aysor hissəsində başlıca olaraq Hüseyn Əfəndi 
Qayıbovun   əlavələri   üçün   redaksiya, qarşılıqlı  sözlərin  aysor lüğətində 
mənasına   görə   ona   dərin   minnətdarlığını bildirir”. 
Ədəbi aləmə yaxşı məlumdur ki, milliyyətcə alman olan, 1850-60-cı illərdə 
Qafqaz canişinliyində xidmət edən şərqşünas Adolf Petroviç Berce 1867-ci ildə 
Leypsiqdə Qafqaz və Azərbaycanda məşhur olan Şüəranın əşarına məcmuə”sini 
çap etdirmişdir. 
Mirzə Hüseyn Əfəndi Qayıbovu yaxşı tanıyan, onun ailəsinə çox yaxın olan 
məşhur ədəbiyyatşünas Firudin bəy Köçərli haqlı olaraq yazır: 
“...Cənab Bercenin /Adolf/ məcmuəsini tərtib edən Zaqafqaziya müftisi 
Hüseyn Əfəndi Qayıbov olubdur ki, ol cənabın şer və ədəbiyyatda artıq meylü-

həvəsi var idi. Bu məcmuə dəxi əlan çox az tapılır”. /F.Köçərli, “Azərbaycan 
ədəbiyyatı”, Bakı-1978-ci il, I cild, səh.171/. 
Bu fikri Yusif Vəzir Çəmənzəminli hələ inqilabdan əvvəl yazdığı 
“Azərbaycan ədəbiyyatına bir nəzər” əsərində təsdiq edir. O yazır: “Mərhum 
Mavarayi-Qafqaz müftisi Hüseyn Əfandi Qayıbov tərəfindən də ədəbiyyatımız 
tədqiq olunubdur. Xəbərimizə görə, Bercenin də kitabı Hüseyn Əfəndinin qeyri-
mətbu əsərlərindən əxz olunub. Mərhum Qayıbovun əlyazmaları qızı Nigar 
xanımda saxlanılır”. 
Mirzə Fətəli Axundovun Adolf Berceyə 21 oktyabr 1876-cı il tarixli 
məktubu bu faktı bir daha açıqlayır: “Biz sizin gəlməyinizi səbirsizliklə gözləyirik. 
Bu məktubu qurtaran kimi mən şairlərin tərcümeyi-halı haqqında Molla Hüseyn 
Qayıbovun bu gün Azərbaycan dilində göndərməli olduğu məktubu tərcümə 
etməyə başlayacağam”. 
Mirzə Hüseyn dörd cildlik toplusunda söz sənətinin mahir ustadı 
M.P.Vaqifin şerlərinə geniş yer verilmişdir. Araz Dadaşzadə “M.P.Vaqif” 
kitabında A.Berce, F.Köçərli, M.Y.Nersesov kimi görkəmli tədqiqatçılarla yanaşı, 
M.H.Qayıbovun da fəaliyyətini yüksək qiymətləndirir: “A.Berceyə böyük 
ədəbiyyat həvəskarı, Zaqafqaziya müftisi Hüseyn Əfəndi Qayıbovun da müəyyən 
köməyi olmuşdur” qənaətinə gəlir. 
İnqilaba qədər Vaqifin əsərlərinin toplanmasında, onun qeyri-mətbu 
şerlərinin aşkara çıxarılmasında M.Y.Nersesovdan sonra ən mühüm rolu 
H.Qayıbov oynamışdır, M.F.Axundovun arxivindəki bir məktubdan anlaşılır ki, 
H.Qayıbov ondan “Vaqif və digər müasirin” məcmuəsinin göndərilməsini xahiş 
edir və açıqca göstərir ki, “Məcmueyi-əşar”   hazırlamaq   fikrindədir. 
H.Qayıbov bu işə hələ altmışıncı illərdən başlamışdır. Onun tərtib etdiyi 
dörd cildlik məcmuə səksəninci illərdə tamamlanmışdır. O, toplusunda 
Azərbaycanda tanınmış, məşhur və az tanınan yüz doqquz XVIII-XIX əsr 
şairlərinin əsərlərindən nümunələr vermişdir. Bu sahədə ilk təşəbbüsü Mirzə 
Hüseyn göstərmişdir. 
“Qayıbov Qori Seminariyasında işləyərkən taləbələrini, Qafqaz müftisi təyin 
olunarkən ruhaniləri şifahi xalq ədəbiyyatı toplamağa sövq etmişdir. Onun 
topladığı materiallar M.F.Axundov tərəfindən tərcümə edildikdən sonra “Aktı” 
məcmuəsində çap olunmuşdur. Bundan başqa o, uzun illər xalqımızın adət-
ənənələri, həyat tərzi, ədəbiyyatı ilə bağlı topladığı məlumatlar əsasında 
“Azərbaycanda məşhur olan şüəranın əşarına məcmuədir” adlı antologiyasını tərtib 
etmişdir. Heç şübhəsiz, onun ən böyük xidməti bu antologiyanın tərtibidir. Onun 
da meydana gəlməsində M.F.Axundovun səyi və təşəbbüsü təqdirəlayiqdir. Onlar 
möhkəm dost olmuşlar.  Axundovun nəvəsi, fransız dili müəllimi Aliyə xanım 
Sultanova xatiratında yazırdı ki, babası əlyazmalarının surətini gözəl xətt 
sahiblərinə çatdırardı ki, onlardan biri də Hüseyn Əfəndi idi. Qayıbovun arvadı 
ömrünün son günlərində belə Mirzə Fətəlini çox yaxşı xatırlayırdı. 
Klassik Azərbaycan ədəbiyyatı nümunələrini əhatə etmək baxımından çox 
dəyərli olan “Azərbaycanda məşhur olan şüəranın əşarına məcmuədir” antologiyası 
görkəmli ədəbiyyatşünas F.Köçərlinin “Azərbaycan ədəbiyyatı” əsəri üçün ilk 
mənbələrdən biri olmuşdur, Sonralar H.Araslı, S.Rüstəmov kimi ədəbiyyatşünaslar 

Zakirin və Seyid Əzimin əsərlərinin elmi-tənqidi mətnini tərtib edərkən mötəbər 
mənbə kimi bu əsərə müraciət etmişlər”.
25
 
H.Qayıbov məcmuəsinin əsas məziyyəti ondadır ki, buraya Vaqifin o vaxta 
qədər məlum olmayan otuzdan artıq qoşması, təcnisi, qəzəli, müxəmməsi, 
müstəzadı, müəştəri daxil edilmişdir. Ümumiyyətlə, bu məcmuədə Vaqifin yüzə 
yaxın şeri toplanmışdır. 
...H.Qayıbov öz məcmuəsini tərtib edərkən Vaqifin şerlərini iki qismə 
bölmüşdür: qəti Vaqifə aid olanlar və şübhəli şerlər. 
Adolf Berce öz kitabının müqəddiməsində Mirzə Fətəli Axundova ona 
göndərdiyi əsər və kitaba daxil olan şairlərin tərcümeyi-halına görə təşəkkürünü 
bildirir. Zəhmət çəkən Mirzə Hüseyn Əfəndi Qayıbov isə heç yada belə 
düşməyib... 
“Aktı” məcmuəsinin yeddinci cildi 1876-cı ildə ələ alınmışdır. Bu 
məcmuələrə düşmüş Azərbaycan şairlərinin əsərləri və tərcümeyi-hallarını 
M.F.Axundovun yaxın dostu, görkəmli alim M.H.Qayıbov təqdim edər, 
M.F.Axundov isə rus dilinə tərcümə edər və hər həftə A.Berceyə göndərərmiş”
26
. 
Məşhur şərqşünas Ağafangel Yefimoviç Krımski də bu kitabın /Berce 
kitabının/ tərtibatçısı kimi ancaq Mirzə Hüseyn Əfəndi Qayıbovdan danışır, 
Belə məlum olur ki, Mirzə Hüseyn Əfəndi Qayıbovun 1860-cı ildə tərtib 
etdiyi “Azərbaycanda məşhur olan şüəranın əşarına məcmuədir” dörd cildlik 
kitabının bir hissəsini Mirzə Fətəli Axundov tərcümə edərək Adolf Berceyə 
göndərib. O da həmyerlisi Fridrix Bodenştet kimi Mirzə Şəfi Vazehin məşhur 
“Nəğmələri”ni mənimsəmiş, öz adına nəşr etdirmişdir. 
Kitabı öz adına çap etdirən Adolf Berce ona görə də M.F.Axundova 
təşəkkürünü bildirir. 
Təkcə Adolf Berce yox, yalnız Firudin Köçərlidən başqa, sağlığından ta 
1986-cı ilə qədər insafsız ədəbiyyat mütəxəssislərinin demək olar ki, hamısı Mirzə 
Hüseyn Əfəndi Qayıbovun xidmətini danıblar. 
Həmin il “Elm” nəşriyyatında müdrik müftinin kitabını nəşr etdirən 
professor Cahangir Qəhrəmanov çox doğru olaraq yazır: 
“Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi ilə maraqlananlar, mütəxəssis-
ədəbiyyatşünaslar Qayıbovun toplusundan faydalanmışlarsa da, müəllifin adını 
çəkməmiş, onun zəhmətini qiymətləndirməmişlər. Halbuki, Hüseyn Əfəndi 
Qayıbov şeri, şair sənətkarlığını bütün incəlikləri ilə duyan bir ədəbiyyatçı olmuş 
və məhz onun sayəsində XVIII-XIX əsr Azərbaycan şairlərinin bir çoxunun 
əsərləri günümüzə qədər gəlib çıxmışdır”. 
Professor çox doğru qeyd edir ki, Hüseyn Əfəndi Qayıbov şeri, şair 
sənətkarlırını bütün incəlikləri ilə duyan bir ədəbiyyatçı olmuşdur. 
Əgər Qayıbov şer, sənət xiridarı olmasaydı, 1887-ci ilin mayında böyük 
Azərbaycan şairi Seyid Əzim Şirvani “siyasi etibarsızlıq” üzündən işdən 
çıxarılanda ona kömək əlini uzatmazdı. O, maddi ehtiyac içərisində boğulan şairə 
                                                 
25
 Ј.Dаdаşоv, "Кimdir Hüsеyn Qаyıbоv" məqаləsi, "Аzərbаycаn" j-lı, 1992-ci il, №9-10-dа. 
 
26
 Мəhyəddin Sultаnоv, "М.F.Ахundоv археоqrаf kimi", "Ədəbiyyаt və incəsənət" qəzеti 20/1-1984-cü il. 
 

havadar olur. Seyid Əzimin məfkurəcə saf, əqidəcə dönməz bir şair, maarif xadimi 
olması haqqında Mirzə Hüseyn Qafqaz Maarif Sərdarlığına ərizə ilə müraciət edib, 
yenidən Şamaxıda müəllimliyə qaytarılması üçün icazə alır. 
Şamaxıda yenidən altı sinifin ibtidai şəhər məktəbində müəllimlik 
fəaliyyətinə başlayan böyük şair dostu Mirzə Hüseyn Əfəndi Qayıbova sevinc və 
minnətdarlıq dolu qəsidəsini yazır. Həmin qəsidədə o, xeyirxahı Mirzə Hüseyni ilk 
dəfə məktəb bina edən peyğəmbər adlandırır: 
 
Hüseyn-paktinət, müftiyi 
Qafqaz kim, anın 
Vücudundan bu torpağa 
xəvasi-kimya gəldi. 
Sanırsan bir yedi-qüdrətdü, 
oldu qeybdən-zahir, 
Bu Qayıbzadə zahir oldu, 
dəhrə yüz cila gəldi. 
Qəbul etdi Hüseyn bari-əmanət 
ruzi, əzzəldə, 
Bu nasut aləmnidə etməyə 
əhdəvəfa gəldi. 
Yetişdi həkmi-nafiz 
imperaturi-müəzzəmdən, 
Hüseynin nisbinə fərmani-şahi 
zil-üla gəldi. 
Hüseyn namında çün məşhur idi 
imdada yetməklik, 
Vilayət mülkünün şahi, 
“Vəliyyü-inəmma” gəldi. 
Xülusi-qədr ilə xidmətlər 
etdin dövləti Rusə, 
Nişanlar imperaturi-müəzzəmdən 
əta gəldi. 
Vicudin oldu çün öz ülfətində 
mürşidi-kamil, 
Sənə tədrisdə İdrisdən 
yüz mərhəba gəldi. 
  
Seyid Əzim Şirvani əsərlərinin /1967-ci ildə çap olunmuş üç cildliyinin/ 
tərtibatçısı Süleyman Rüstəmov böyük şairin əsərlərinin nəşri tarixindən 
danışarkən yazır ki, üç cildliyinin tərtibi zamanı mötəbər mənbə kimi Hüseyn 
Əfəndi Qayıbovun “Müntəxəbat”ından da istifadə etmişdir. 
Qayıbovun xeyirxahlığı S.Ə.Şirvaninin oğlu Mircəfər Seyidzadənin də 
qəlbində xoş xatirə kimi dərin izlər buraxmışdır. O, hara gedirdisə, atası Seyid 
Əzim Şirvaninin əsərlərini çap etdirə bilmirdi. “Bir yay tətili bir qədər pul xərcliyi 
tədarük edib, Tiflisə-müfti Əfəndi Qayıbovun hüzuruna getdim. Müfti Əfəndi çox 

xoşluqla mənim arzumu qəbul edib, bu barədə köməkdə bulunmağı öhdəsinə 
götürdü. Çifaidə, o vaxtı şeyxül-islam mərhum Tahirzadə bu məsələdə müfti ilə 
həmrəy olmadığı üçün naümid Şamaxıya qayıtdım”. 
          Mirzə Hüseyn Əfəndi Qayıbovu elm və hünər sahibi kimi qiymətləndirən 
klassik şair Mirzə Ələsgər Növrəs /1836-1912/ də ona dəyərli bir şer yazıb. O, 
müftini “İsanəfəs” adlandırıb: 
 
Müftiyi-İsanəfəs 
mövcidi-rəmzi-nüqat, 
Tərzi-kəlamində var 
vaqieyi-möcizat. 
Daireyi-rənci əql eyləməyib inqilab, 
Həsəni-təqvidə ol həll edib müşkilat. 
Firqeyi-islamə qıl 
hökmi-qəzavət özün, 
Ta ki, ola mənəşif mənayi - 
hər mənzilat. 
Sən kimi yox dəhrdə 
sahibi-fərhəngü huş, 
 
Qıldı təfaxür sənə 
təbiati-mümk ... 
Mətləyi təqdir edək 
müftiyi-pagiz; 
Mən sizə bir çakərəm 
ta nə qədər var hə, 
Tul danışsam əgər baisi-tətil o 
Bir neçə əfrad ilə şeri-qət 
olsun əbyat 
 
 
* * * 
 
Xalqın qabaqcıl ziyalılarından Mirzə Hüseynin teatr səhnəsində müəyyən 
xidmətləri olmuş, “Kəşkül”,  “Səda”, “İqbal”, “İrşad”, “Ziyayiqasiyyə”, “Kafkaz”, 
“Molla Nəsrəddin” başqa mətbuat orqanlarında maraqlı yazılarla çıxış etmişdir. 
“Qayıbov “Şərqi Rus” qəzetinin da abunəçilərindən idi və bir sıra 
məqalələrini də burada çap etdirmş. Onun mətbuata rəğbəti getdikcə  
artmış özü də “İslam aləmi” adlı jurnal nəşr etmək fikrinə düşmüşdü. Görünür  
Tiflis qubernatoru icazə vermədiyindən jurnal nəşr olunmamışdı”.
27
 
O, Nəriman Nərimanovun 1903-cü dekabrın on beşində oynanılmış “Dilin 
bəlası” tamaşasının hesabatını “Şərqi-Rus” qəzetində çap etdirmişdir. 
                                                 
27
 Yаdullа Dаdаşоvun göstərilən məqaləsi. 

Onun övladları da teatra, incəsənətə böyük maraq göstərmişlər. Bu barədə 
“Səda” qəzetinin 1911-ci il on üç fevral tarixli nömrəsində Əlimirzə Səaanin 
məqaləsində oxuyuruq: 
“...Bir sənə bundan müqəddəm əcnəbi dram dəstələrinin təsdiq olunmuş 
qanunnamələrini cəm edib özləri üçün bir qanunnamə yazıb Mirzə Cəlil 
Məmməquluzadə və Cahangir bəy Qayıbov cənablarının məsləhətlərilə təzə 
yazılmış “Tiflis dram cəmiyyəti” qanunnaməsini hökumətə təqdim edib təsdiq 
olunmasını rica edirlər. 
...Yanvarın otuzunda dram cəmiyyətini idarə etmək üçün səkkiz nəfərdən 
ibarət: ...Nadir bəy Qayıbov, Eynəli bəy Sultanov, Yusif bəy Tahirov, Mir Rövşən 
bəy Əfəndizadə və Əlimirzə bəy Nərimanov və digərləri seçildilər”. 
 
* * * 
 
Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivində 
akademik Heydər Hüseynovun şəxsi fondunda general-leytenant Əliağa 
Şıxlinskiyə məxsus çoxlu sənəd və müxtəlif materiallar var. 
Beş yüz on dörd nömrəli fondda general Əliağa Şıxlinskinin bir dəftəri də 
saxlanılır. Qara meşin üzlü zabit dəftərində generalın öz dəstixətti ilə yazdığı 
şerləri, bədii parçaları tərcümə və qeydləri var. Həmin dəftərin səkkizinci 
səhifəsində 1908-ci il fevralın altısında Rəhim bəy Qayıbovun Zaqafqaziya müftisi 
Mirzə Hüseyn Əfəndi Qayıbova göndərdiyi məktubun mətninə rast gəldim. 
“Yanvarın otuz birində azərbaycanlıların nəfinə səmərəli fəaliyyətinizin əlli 
illiyi tamam oldu. Sizin həmişə həyat şüarınız belə olmuşdur: hər şey xalq üçün, 
özün üçün isə heç nə. Siz hazırkı şəraitdə görülməsi mümkün olan bütün işlərin 
öhdəsindən gəlmisiniz. Cəsarətlə deyə bilərsiniz ki, nahaq yerə yaşamamışam. Çox 
faydalı əməyinizin əlli illiyi münasibəti ilə təbrik edir, Sizə hələ bundan sonra da 
yaradıcılıq nailiyyətləri arzu edirik”. 
Mirzə Hüseyn Əfəndi Qayıbovun əvəzsiz xidməti müasirlərinin nəzər-
diqqətini həmişə cəlb etmişdir. XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində yaşayıb - 
yaratmış şair Abbasağa Nazir fəxrlə yazırdı: 
 
Var idi bir müəllimi-mümtaz, 
Sözü əlan müftiyi-Qafqaz, 
Şəxsi-qabil hünərvər adı Hüseyn, 
Əsl ustadu həm müəllimü-eyn. 
 
Hücrədə əyləşib sabah-axşam, 
Vəxti tədrisə sərf edərdi müdam. 
...Müxtəsər, ol müəllim-fazil, 
Elmi-tədrisdə mahiru-kamil. 
 
Mirzə Hüseyn din xidimi olduğuna görə Sovet dövründə onun haqqında var 
səsimizlə danışa bilməmişik. Tədqiqatçılar, ədəbiyyatşünaslar, tarixçilər ondan 
bol-bol bəhrələnsələr də onun xidmətini danmışlar. Təkcə məşhur ədəbiyyatşünas-

alimimiz Firidun bəy Köçərli onun əvəzsiz xidmətini yüksək qiymətləndirmişdir. 
Bir də bu gün bəyənmədiyimiz, yetmiş il tənqid atəşinə tutduğumuz çar hökuməti 
Mirzə Hüseyni 1878-ci ildə “Qızıl xaç” medalı ilə, Yaxın Şərq xalqları üçün 
dərsliklər müəllifi olduğuna görə 1884-cü ildə İranın “Şire-Xurşid” ordeni ilə, 
1871-ci ildə qeyri-xristianlar üçün təsis olunmuş üçüncü dərəcəli “Müqəddəs 
Anna”, 1876-cı ildə ikinci dərəcəli “Müqəddəs Stanislav”, 1879-cu ildə ikinci 
dərəcəli “Müqəddəs Anna”, 1883-cü ildə dördüncü dərəcəli “Müqəddəs Vladimir” 
ordenləri ilə və dəfələrlə pulla mükafatlandırmışdır. 
Xalqımızın böyük alimi, xeyirxah Mirzə Hüseyn Əfəndi Qayıbzadə 1917-ci 
il fevralın iyirmisində Tiflisdə vəfat etmişdir. Vəsiyyətində demişdir ki, tabutumun 
üzərinə əklil qoymayın, təmtəraqlı mərasimimə yığılan pulları xeyriyyə işlərinə 
sərf edin. Mərasimdə yazıçı Soltan Məcid Qənizadə Müftinin xidmətləri barədə 
çıxış etmişdir. O, böyük məsləkdaşı Mirzə Fətəli Axundovun yanında “Nəbatat 
bağında” dəfn olunmuşdur. 
  
 
GÖRKƏMLİ RİYAZİYYATÇI 
 
Vətənim qəryəyi - Salahlıdır, 
Suyu Kür adlı gur axan sudur. 
Altmış verst iraqadır Tiflisdən, 
Gün doğana sarı əgər getsən. 
Mənbəi - elm mədənidir, üləma 
Məxzəni - fəzu, məskəni - ürəfa. 
 
Abbas ağa Nazir 
 
Qayıbov nəslinin görkəmli oğul və  qızları elmin müxtəlif sahələrində 
fəaliyyət göstəriblər. Doğma Azərbaycan üçün bilik və bacarıqlarını əsirgəməyən 
bu nəslin yetişdirmələri tibb, ədəbiyyat, hərb, botanika sahəsində fəaliyyət 
göstərib, jurnalist, şair, münəccim kimi də Vətənə xidmət ediblər. Əbdülkərim bəy 
Nəsibağa oğlu Qayıbov XIX əsrin görkəmli riyaziyyatçısı və münəccimi kimi elm 
aləmində məşhurdur. 
Əbdülkərim bəy də Əliağa Şıxlinski və Fərrux ağa Qayıbov kimi əvvəlcə 
Tiflisdə kadet korpusunu, sonra Peterburq topçuluq məktəbini əla qiymətlərlə 
bitirmişdir. İyirmi bir yaşında hərbi-topoqrafiya məktəbini qurtaran Əbdülkərim 
bəy bir müddət ordu sıralarında xidmət etdikdən sonra, istefaya çıxıb elmi işlə 
məşğul olur. 
Ərəb, fars və rus dillərini mükəmməl bilən Əbdülkərim bəy Qayıbov iki 
cilddən ibarət, “İslam təqvimi” kimi kamil bir əsər yaradır. 
 - Əbdülkərim bəy məşhur şair Molla Vəli Vidadinin qız nəvəsi Fatma 
xanımın oğludur. - Zülfüqar müəllim cəmi qırx üç il ömür sürmüş görkəmli 
riyaziyyatçı haqqında həyəcanla söhbət açır. - Onun əlyazma halında olan “İslam 
təqvimi” əsəri son vaxtlara qədər məndə saxlanılırdı. 1976-cı ildə əsəri Respublika 
Əlyazmalar İnstitutuna təqdim etdim.  

Riyaziyyat və astronomiyadan bəhs edən əsəri müəllif altı fəslə ayırıb: 
 
• hicriyyə-qəməriyyə tarixinin qaydası; 
• hicriyyə-qəməriyyə tarixi ilə göstərilən vaxtların həftə günlərinə tətbiq 
olunması; 
• Miladi-yuli, yəni rus tarixi ilə göstərilən vaxtların həftə günlərinə tətbiq 
olunması; 
• hicri-qəməri tarixinin miladi /yuli/tarixinə tətbiqi; 
• hicriyyə-qəməriyyə tarixinin 1215-ci ilindən 1422-ci ilinədək və miladi 
tarixinin 1801-ci ilindən 2001-ci ilinədək qəməriyyə və şəmsiyyə il 
başlanğıclarının uyğunluğunu göstərən cədvəllərin bəyani və istemalı; 
• Qəməri və şəmsi illərin ibtidalarının uyğunluğunu göstərən cədvəllər. 
 
Əbdülkərim bəy Qayıbov “İslam təqvimi”ni tərtib edərkən Uluğ bəyin, 
Ömər Xəyyamın təqvimindən bir elmi mənbə kimi istifadə etmişdir. Klassik Şərq 
şairləri tərəfindən işlədilən “Əbcəd” hesabına müraciət etmiş və misal olaraq 
Məhəmməd adlı birisinin vəfatına dair “maddeyi-tarix” göstərən bir qitəni 
Əbdülkərim bəy belə qeyd etmişdir: 
 
Cahan tərkin etdi Məhəmməd Driğ, 
Ona məskən oldu bu Mərğəd Driğ. 
Belə sahibi əql namusu, gör, 
Fələk qıldı gözdən nihan səddriğ. 
Əgər sorsalar sal fovtun onun, 
De tarix-e fovtun Məhəmməd Driğ. 
  
Bu “Məhəmməd Driğ” sözünü “əbcəd” hesabı ilə yoxladıqda onun 1306-cı 
hicri-qəməri, yaxud 1886-cı miladi olduğu aydınlaşır. 
Əbdülkərim bəy Qayıbovun əsərində bürc ayları və onların işarələri barədə 
də izahat verilmişdir. Həftə günlərinin adları, ərəbcə, farsca, azərbaycanca qeyd 
edilmişdir. Hicri, rumi, şəmsi, miladi adları və onların astronomik işarələri 
göstərilmişdir. Məsələn, hansı illərdə fevral ayının iyirmi səkkiz, hansı illərdə isə 
həmin ayın iyirmi doqquz olması müfəssəl cədvəl ilə göstərilmişdir. 
Bu qiymətli əsər haqqında mərhum tədqiqatçı Məmmədağa Sultanov 1948-ci 
il aprelin on altısında “Kommunist” qəzetində çıxış edərək yazır: - Zülfüqar 
müəllim, fotosurəti çıxarılmış bir məqaləni həvəslə oxuyur: 
“Bu təqvim 1940-cı ildə Sankt-Peterburqda Dövlət Ermitajı tərəfindən 
akademik İ.Orbelinin redaktəsi ilə nəşr edilmiş sinxronik cədvəldən heç də geri 
qalmır. Əbdülkərim bəy Qayıbovun bu əsəri Azərbaycan dili nöqteyi-nəzərindən 
də diqqəti cəlb edir. Əsərdə işlədilən sadə Azərbaycan cümlələri fars və ərəb 
tərkiblərindən qaçmaq baxımından çox maraqlıdır”. 
Görkəmli riyaziyyatçı Əbdülkərim bəy Qayıbov hərbi qulluqdan tərxis 
olunduqdan sonra Tiflisdə yaşayır, özünü elmi axtarışlara həsr edir. “Kəşkül”ün 
yazdığına görə, Əbdülkərim bəy Qayıbov “Avropa təhsili görmüş ali təhsilli bir 
ziyalı” idi. Uzun illər paytaxt şəhərində yaşayan Əbdülkərim bəy Qayıbov 

səksəninci illərdən sonra Tiflisə köçmüş və burada yaşamışdır. Şərq və Qərb dilləri 
və ədəbiyyatı ilə tanış olan Əbdülkərim bəy tərcüməçilik ilə məşğul olmuşdur. O, 
nəşriyyat sahəsində fəaliyyət göstərmiş, Tiflisdə bir teatr heyəti də təşkil etmişdi. 
Əldə dəqiq məlumat olmasa da, ehtimal ki, 1887-ci ilin yanvar ayında 
Tiflisin Arsruni teatrında M.F.Axundovun “Dərviş Məstəli şah” komediyasını 
tamaşaya qoyan “Müsəlman həvəskarları” elə Əbdülkərim bəy Qayıbovun təşkil 
etdiyi “teatr heyəti” imiş. 
Əbdülkərim bəy Qayıbov eyni zamanda riyaziyyatçı və astronom idi. 
“Kəşkül” mətbəəsində bədii və elmi kitablar, dərslik, lüğət, habelə “Rus-
Azərbaycan təqvimi” çap edilmişdir. Müntəzəm çap olunmuş rus-Azərbaycan 
təqvimlərinin hazırlanmasında, şübhəsiz ki, Əbdülkərim bəy Qayıbovun böyük 
əməyi olmuşdur.
28
 
Tiflisdə Əbdülkərim bəy elmi işlə yanaşı, həm də müəllimlik edir. O, bacısı 
Səadət xanımın
29
 /1853-1930/ uşaqları - Nadir bəyin, Cahangir bəyin, Bahadır 
bəyin, Nigar xanımın və Gövhər xanımın təhsil - tərbiyəsilə məşğul olur. 
Görkəmli alim Əbdülkərim bəy Qayıbov 1894-cü ildə “İslam təqvimi” 
əsərini nəşr etdirmək arzusu ilə Sankt-Peterburqa gedir. Qəfildən xəstələnib orada 
vəfat edir. Hazırda onun qəbri Volxov qəbiristanlığındadır. O, 1851-ci ildə Qazax 
qəzasının Salahlı kəndində anadan olmuşdur. 
  
 
XOŞTƏB NAZİR 
 
Nazir, bədənin xakilə yeksan olacaq, 
Dərda ki, vücudui evi viran olacaq. 
Tən ric'ətedib əslinə xak olsa nə qəm, 
Səd heyif ki, gənci-nəzm pünhan olacaq, 
 
Oxucu elə düşünməsin ki, bu rübainin müəllifi hər şeydən əlini üzmüş, 
həyatdan küskün bir insandır. Xeyr! Müasirlərinin xatırladığına görə Nazir nikbin 
şair, xeyirxah bir şəxsiyyət olub. O, bu rübaisində öz ölümündən sonra şer 
xəzinəsinin pünhan qalacağına heyfsilənir. 
“Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti yaranana qədər yazıb-yaradan şairlərimiz 
sırasında Nazirin xüsusi mövqeyi vardır. “Molla Nəsrəddin” ədəbi məktəbi 
mühitində fəaliyyət göstərən Nazir Azərbaycan, Yaxın və Orta Şərq xalqları 
klassiklərinin əsərlərilə yaxından tanış olmuş, fars və ərəb dillərini yaxşı bilmiş, 
ana dilində və farsca dərin mənalı lirik əsərlər yazmışdır” /M.Sultanov, “Rübailər