ŞƏMİstan nəZİRLİ general əLİ AĞA Şixlinski VƏ Sİlahdaşlari hərb tariXİNDƏn araşdirmalar
Solmayan şöhrət və əbədi məhəbbət
Yüklə 2,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Solmayan şöhrət və əbədi məhəbbət 1943-cü il avqustun 18-də indiki Musa Nağıyev adına xəstəxanada kardiosklerozdan vəfat edən general Əli ağa Şıx- linskinin dəfn mərasimini filosof-alim Heydər Hüseynovun özü təşkil etdi. Generalla heç bir qohumluğu olmayan alimin Ə.Şıx-
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 88 linski şəxsiyyətinə, onun sərkərdəlik fəaliyyətinə, xüsusilə, lü- ğət çilik sahəsindəki elmi-publisistik yaradıcılığına böyük rəğbəti vardı.
Dəfn mərasimini Bakı Hərbi Qarnizonundan çağırılmış alay orkestrlə müşayiət etdi. Qəbri üstündə topdan və avtomatlardan yaylım atəşi atıldı. “Artilleriyanın allahı”nı görkəmli sərkərdələrə məxsus hərbi qaydada torpağa tapşırdılar. Heydər Hüseynovun özü, generalın yetirmələri və qohumları son vida nitqi söylədilər. Tam artilleriya generalı Əli ağa Hacı İsmayıl ağa oğlu Şıxlins- kinin adı və hərbi quruculuq tariximizdəki misilsiz xidmətləri bu gün də unudulmamışdır. İndi Bakıda, Gəncədə, İmişli və Qa- zax rayonlarında abad küçələr onun adını daşıyır. Respublika Nazirlər Sovetinin 1990-cı il 28 iyul tarixli qərarı ilə Sabirabad rayonundakı altı saylı pambıqçılıq kolxozuna və Bakının yed- dinci mikrorayonundakı 135 saylı orta məktəbə general Əli ağa Şıxlinskinin adı verilmişdir. Vaxtilə yaşadığı Cəfər Cabbarlı küçəsindəki binaya xatirə-barelyefi vurulmuşdur. 1990-cı il iyulun 23-də isə Respublika Prezidentinin fərmanı ilə ali məktəb tələbələri üçün xüsusi “general Əli ağa Şıxlinski” təqaüdü təsis edildi. Qazax Xeyriyyə Cəmiyyəti cəbhə bölgəsində və orduda fəallıq göstərən əsgər və zabitlər üçün “General Əli ağa Şıxlinski müka- fatı” təsis edib. Hər il general Əli ağa Şıxlinskinin doğum və vəfatı günü qeyd olunur. Fəaliyyəti və şəxsiyyəti haqqında ki- tablar və çoxlu məqalələr yazılır, xatirə günü keçirilir. Vətənin, doğma Azərbaycanın şərəf və azadlığı yolunda igid bir sərkərdə kimi danılmaz xidmətləri olan tam artilleriya gene- ralı Əli ağa Şıxlinski doğma xalqının ehtiramına tam mənada la- yiq şəxsiyyətdir. Şəmistan Nəzirli 89
General Əli ağa Şıxlinskinin adı daima böyük nü- fuza və rəğbətə malik olmuşdur. O, təkcə rus topçula- rına deyil, Avstriya və Fransa ordusunun geniş dairələrində də çox yaxşı tanınmışdı və son dərəcə məşhurlaşmışdı. General-mayor, hərb elmləri doktoru, professor Yevgeni Barsukov İllər keçəcək, zaman, dövr dəyişəcək, amma məşhur sərkər- dəmiz Əli ağa Şıxlinskinin hərbi-elmi fəaliyyətinə, sərkərdəlik bacarığına münasibət dəyişməyəcək… yeni gələn nəsil onun hərbi biliyindən bəhrələnəcək, döyüş yolu ilə fəxr edəcək. Vaxtilə Əli ağa Şıxlinskinin müasiri olan minlərlə rus generalı nizami orduda xidmət edir və müxtəlif hərbi-elmi mərkəzlərdə çalışırdı. Hər birinin də özünə görə bacarığı və xidməti vardı. Amma heç bir rus və ya qeyri millətdən olan oğula “artilleriya- nın allahı” kimi fəxri ad almaq qismət olmadı. Bu şöhrət çələngi ancaq bizim eloğlumuzun – Əli ağa Şıxlinskinin çiyinlərinə qon- du. Nizami ordu generalı Əli ağa Şıxlinski hərb elminin alimi kimi qeyri-adi bacarığa malik şəxsiyyət idi. 1912-ci ildə “Şıxlins- ki üçbucağı” Varşavada nəşr olunanda eloğlumuzun şöhrəti Avstriya, Fransa, Norveç və başqa ölkələrin sərhədlərini aşdı. Həmin ili Artilleriya Zabitləri məktəbinə birinci müavin təyin edilən Şıxlinskiyə dünyanın adlı-sanlı topçuları təbrik teleqramı göndərdilər. Fransa Topçu Zabitləri Məktəbinin rəisi, general- mayor Nolle iftixarla yazırdı:
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 90 Rusiya Baş Qərargah Akademiyasının professoru, general- mayor A.A.Neznamov isə yazırdı: “Sizi və rus artilleriyasını təbrik edirəm”. Yalnız bir şəxsin timsalında bütöv bir ölkənin artilleriya heyətini təbrik etmək… əlbəttə, o şəxsin – Əli ağa Şıxlinskinin böyüklüyündən, dahiliyindən başqa bir şey deyildi. Üstəlik də yad məmləkətdə, xristian dünyasında tək bir Türk-Azərbaycan oğlu Əli ağa Şıxlinskinin danılmaz, parlaq qələbəsi idi. Bu günlərimizdə isə tarixin olduğu kimi yazıldığı bir vaxtda rus tarixçisi B.Semyannikov ulu babamız Şıxlinskinin doxsan il əvvəlki parlaq qələbəsini etiraf etmişdir. Onun “Rusiya generalı, Azərbaycan oğlu” məqaləsinin “Voennıe znaniya” jurnalında (1995-ci il, noyabr) dərc olunması oxucuda təəccüb hissi doğur- mamalıdır. Əksinə, iftixar və sevincə səbəb olmalıdır. B.Semyannikovun məqaləsi Əli ağa Şıxlinskinin hərbi fəaliy- yətinin 1917-ci ilə qədərki dövrünü qısaca əhatə edir. Bu da təbii haldır. Əlbəttə, rus tarixçisi eloğlumuzun Milli Azərbaycan or- dusunun yaradılması kimi misilsiz fəaliyyətindən bixəbərdir. Üstəlik də general Əli ağa Şıxlinski ömrünün sonuna kimi (1943) milli Azərbaycan diviziyalarının təşkilində, Azərbaycanda ilk dəfə “Hərbi bilik” jurnalının, Hərbi-Elmi Cəmiyyətin, hərbi lüğətin, hərbi nizamnamələrin yazılması və tərcüməsində əvəz- siz əmək sərf etmişdir. Bütün bunların tədqiq olunması bu gün Azərbaycan hərb tarixçilərinin vəzifə borcudur. Rus tarixçisi B.Semyannikovun yığcam yazılmış oxunaqlı məqaləsində hər şey olduğu kimi tədqiq olunmuşdur. Hətta bizə məlum olmayan bir neçə fakt yenilik oldu: 1912-ci ildə Peter- burqda “Artilleriya Zabitləri Məktəbinin jurnalı”nın ilk dəfə Əli ağa Şıxlinskinin təşəbbüsü ilə buraxılması, 1917-ci il aprelin 2-də Əli ağa Şıxlinskinin general-leytenant rütbəsi alması və s. faktlar Azərbaycan oxucusu üçün yenilikdir. Yalnız bir fakt da rus tarixçisi B.Semyannikov səhvə yol ver- mişdir. O da Əli ağa Şıxlinskinin təvəllüd tarixinin 1866-cı il kimi göstərilməsidir. Bu, əlbəttə, o qədər də qeyri-adi səhv deyil. Şəmistan Nəzirli 91 Zənnimizcə, tarixçi B.Semyannikovun məqaləsində gedən təvəllüd yanlışlığı olsa-olsa mətbəə səhvi ola bilər. Şübhəsiz ki, bu fakt tarixçi B.Semyannikovun məqaləsinin istər elmi, istərsə də publisistik dəyərini azaltmır. Azərbaycan hərb tarixi üçün qiymətli odur ki, bizim xalqın görkəmli oğlunun xidmətini yad- lar da etiraf edirlər. * * *
Ümumiyyətlə götürdükdə, general Əli ağa Şıxlinskinin təvəl- lüd tarixi yalnız bir mənbədə səhv göstərilib. Generalın vəfatın- dan bir il sonra 1944-cü ildə nəşr olunmuş “Xatirələrim” kitabında onun təvəllüd tarixi 23 aprel 1863-cü il göstərilib. Üzdə olan bu səhv faktla hamı Əli ağa Şıxlinskinin ad və xatirə gününü qeyd edir. Amma arxivlərdə saxlanan rəsmi sənədlər bunu inkar edir. Unutmamalıyıq ki, generalın “Xatirələrim” kitabı ölümündən doqquz ay sonra nəşr olunub. İndi generalın şəxsi əşyaları ara- sında saxlanan 1943-cü ilin iyun və avqust ayına məxsus sənəd- lərdə kiminsə tərəfindən edilən saxtakarlıqlar aydınca görünür. Generalın təvəllüdündə yalnız 23 aprel doğum günü olduğu kimi saxlanılıb. Anadan olma ili isə qara mürəkkəblə düzəldilib. 1865-ci il 1863-cü illə əvəz olunmuşdur. Bəs general Əli ağa Şıxlinskiyə məxsus sənədlərdə bu saxta- karlığı kim eləmişdir? Mərkəzi Dövlət Tarix Muzeyində saxla- nan sənədlərdə generalın qaynı Bahadır Qayıbovun arvadı, milliyyətcə erməni olan Varvara Minayevanın elədiyi məlum olur. Tamamilə generala məxsus olmayan xətlə Əli ağa Şıxlinski- nin adından Varvara özünə vərəsəlik yazıb. Həmin saxta sənəd- ləri Oktyabr rayon Hərbi Komissarlığının dördüncü şöbə rəisi Tumanyan və Bakı şəhər dördüncü milis şöbəsinin “məsul şəxsi Kerimaryuk” imzalayıb təsdiq etmiş və çox pis oxunan möhür vurmuşlar. Şübhəsiz ki, generalın ölümündən sonra da vərəsə kimi Var- vara Minayeva fərdi təqaüd (ayda 500 manat) almaq üçün belə bir saxtakarlığa əl atmışdır. General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 92 General Əli ağa Şıxlinskiyə məxsus sənədlərdən məlum olur ki, həmin günlərdə o, Semaşko adına xəstəxanada son günlərini yaşayırdı. Erməni Varvara Minayevanın saxtakarlığını sübut etmək üçün Sankt-Peterburq, Moskva və Çarskoye-Seloda saxlanan rəsmi arxiv sənədlərinə müraciət edək. Sankt-Peterburqdakı Artilleriya Muzeyinin Arxivində saxla- nan sənəddə general Əli ağa Şıxlinski öz dəsti-xətti ilə “1865-ci il aprelin 23-də anadan olmuşam” sözlərini yazıb. 1914-cü ildə Çarskoye-Selo şəhərində özünün qol çəkib təsdiq etdiyi “Hərbi xidmət kitabçası”nda oxuyuruq: “1865-ci il aprelin 23-də Yelizavetpol quberniyası, Qazax qəzasının Qazaxlı kəndində ağalıq nəslində anadan olmuşam”. Həmin sənədin on birinci səhifəsində isə yazır: “1909-cu il oktyabrın 27-də, 44 yaşında Zaqafqaziya müftisi Mirzə Hüseyn əfəndi Qayıbovun qızı – dul qadın Nigar xanım Palovandova ilə qanuni evlənmişəm. Uşaqlarımız yoxdur. Hər ikimiz İslam dininə etiqad edirik”. Generalın 1944-cü ildə çıxan “Xatirələrim” kitabında isə saxta düzəliş edilərək “46 yaşında” yazılıb. Bu sətirlərin müəllifi 1984-cü ildə Sankt-Peterburqda və Çars- koye-Seloda yaradıcılıq ezamiyyətində olarkən general Əli ağa Şıxlinskiyə məxsus “Hərbi xidmət kitabçası”nın kserosurətini çıxardıb gətirmişdir. Həmin qiymətli sənəd şəxsi arxivimdə sax- lanılır.
Onu da xatırladım ki, həmin sənədin bir surəti də Rusiya Mərkəzi Dövlət Hərbi Tarix Arxivində mühafizə olunur. (Bax: F.H/k, iş 109, vərəq 1.)
Şəmistan Nəzirli 93
boyu mən, hər cür siyasətdən uzaq olmuşam”. General Əli ağa Şıxlinskinin cavabı: “Hər bir inqilaba əks- inqilab kimi yanaşıram, heç vaxt belə şeylərə qoşulmamışam, qoşulmazdım da…”. Azərbaycan Respublikası Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinin Arxivində saxlanan həmin dindirilmə sənədində: – Neçə yaşınız var? Harada yaşayırsınız? – sualına general Əli ağa Şıxlinski belə cavab vermişdir: – Əlli beş yaşım var. 1865-ci ildə anadan olmuşam. Nikolayev küçəsində (indiki İstiqlal küçəsi – Ş.N.) beş saylı evin üçüncü mənzilində yaşayıram. Rus hərb tarixçisi K.A.Zalesskinin 2003-cü ildə “Birinci Dün- ya müharibəsində kim kim olub” irihəcmli (893 səh.) ensiklope- dik əsəri Moskvada nəşr olunub. Həmin kitabın 675 və 676-cı səhifələrində general Əli ağa Şıxlinski haqqında geniş məlumat verilir. Orada da generalın doğum təvəllüdü 23 aprel 1865-ci il göstərilir. Azərbaycan oğlu, Rusiya generalı Rus ordusunun görkəmli artilleriyaçılarından biri Əli ağa İs- mayıl ağa oğlu Şıxlinski 1865-ci ildə Yelizavetpol quberniyası, Qazax qəzasının Qazaxlı kəndində qədim nəsildən olan ailədə anadan olmuşdur. Gələcək artilleriyaçının atası İsmayıl ağa cəsur döyüşçü kimi tanınırdı və ailə ənənəsinə görə, oğul da həyatını hərbi xidmətə həsr etməli idi. Oğlan 1876-cı ilin avqustunda Tiflis hərbi gimnaziyasının bi- rinci sinfinə daxil olmuş, oranı – artıq kadet korpusuna çevrilmiş gimnaziyanı 1883-cü ildə birinci şagird kimi bitirmişdi. Sonra öz təhsilini Sankt-Peterburqda, Mixaylovski Artilleriya Məktəbində davam etdirmişdi. O, orda da nəinki bacarıqlı şagird kimi, həm də əla süvari və gimnast kimi müvəffəqiyyət qazanmışdı. Yun- kerin müvəffəqiyyətləri diqqətdən kənarda qalmamış, təhsilin General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 94 başlamasından 7 ay sonra o, unter-zabit olmuş, 1885-ci il oktyab- rın 13-də isə portupey-yunkerliyə layiq görülmüşdü. Gələcək alimin müəllimləri məşhur artilleriyaçılar N.L.Kirpiçev, N.V.Mai- yevski, A.V.Qadolin idi. Əli ağa onlardan bütün yaxşı cəhətləri mənimsəmişdi. Çılğın gənc həmçinin kütləvi mühazirələr və məruzələrdə iştirak etmiş, digər hərbi məktəblərin kurslarını dinləmişdi. 1886-cı il avqustun 11-də Əli ağa Şıxlinski məktəbi podporu- çik rütbəsi almaqla birinci dərəcə ilə bitirdi. Xidmətinin birinci ilindəcə öz ilk pedaqoji təcrübəsini qazandı: artilleriya briqadası- nın tədris komandasının müəllimi, sonra isə briqada komandası- nın rəisi oldu. O, özünü parlaq artilleriya bilicisi, yaxşı təşkilatçı, bacarıqlı müəllim və tərbiyəçi kimi göstərmişdi. 1900-cü ildə ka- pitan Şıxlinski Şərqi Sibirə dəyişdirilməsi xahişi ilə müraciət etdi. Onu Əlahiddə Zabaykalye artilleriya divizionunun batareya baş zabiti vəzifəsinə təyin etdilər, bundan başqa, Artilleriya Toplan- tısı Komitəsinin sədri kimi, o, dəfələrlə batareya və divizion komandirlərinin səlahiyyətlərini icra etmişdi. 1904-cü il mayın əvvəllərində batareya yaponlara qarşı yürüşə çıxdı. Rusiya-Yaponiya müharibəsində Şıxlinski Port-Artur müda fiəsinin qəhrəmanı kimi məşhurlaşdı. Qalanın müdafiəsinin ən mühüm sahələrində olan Şıxlinski yaponların hücumlarının qarşısının alınmasında yarımbatareyanın atəşi ilə düşmənə bö- yük zərbə vuraraq fəal iştirak etmişdi. Tanınmış hərbi tarixçi, ge- neral-mayor İ.Krupçenko sonralar yazırdı: “Yapon hücumlarının dəf edilməsində rus artilleriyaçıları böyük rol oynayırdılar. On- lar cəsarətlə topları qabağa çəkərək dəqiq nişangahla birbaşa karteçlə yaponlara böyük zərbə yetirirdilər”. Şıxlinski onların arasında idi. O, döyüşlərdə örtülü və açıq mövqelərdən artilleri- ya atəşi aparır, qorxmadan topları düz nişangahla atmaq üçün qabağa çəkirdi. Qəhrəmanlığına görə onu “Müqəddəs Georgi Pobedonosets” ordeni təqdim etdilər. Sonralar Şıxlinski yazırdı: “Mən həmişə Port-Artur epopeyasının iştirakçısı olduğumu fəxrlə xatırlayıram”. Yeri gəlmişkən, əgər Siz A.N.Stepanovun
Şəmistan Nəzirli 95 məşhur “Port-Artur” romanını oxumuşsunuzsa, onda yəqin ki, əsərin səhifələrində şöhrətli rus artilleriyaçısı ilə rastlaşmısınız”. Əli ağa 1906-cı ildə artıq podpolkovnik kimi, Artilleriya Zabitləri Məktəbinə (indiki Mərkəzi Artilleriya Zabitləri kursla- rı) oxumağa getməyə nail oldu və oranı fərqlənmə ilə qurtardı. İlk əvvəl onu artilleriya briqadasına ezam etdilər, lakin tezliklə məktəbə qayıtdı. Müəllimlər əsasən, Artilleriya Akademiyasının təcrübəli və istedadlı, bir ildən az olmayaraq batareyalara ezam edilmiş məzunlarından seçilirdi. Şıxlinski isə hələ təcrübəsi və müvafiq akademik təhsili olmadan bütün müəllimlərdən ən bi- liklisi hesab olunmuşdu. Biliklərə yorulmaz yanğı, fasiləsiz özünətəhsil və hərbi təcrübə – ona kömək edən bunlar idi. Artilleriya zabitləri məktəbində Şıxlinski özünü qabaqcıl ide- yaları təcrübədə tətbiq edən yenilikçi zabit kimi göstərirdi. Xidmətdə fərqləndiyinə görə, ona vaxtından əvvəl polkovnik rütbəsi verildi. O, 1912-ci ildə aeroplanların tətbiqi təcrübələrinin (hərbi aviasiyanın inkişafına təkan verən çox maraqlı təcrübələrin) işlənməsi üzrə komissiyanın üzvü, bir ildən sonra isə məktəb rəisinin köməkçisi (müavin – Ş.N.) oldu. Tezliklə, “Artilleriya Zabitləri Məktəbinin xəbərləri” jurnalı çıxmağa başladı. Jurnalın səhifələrində generalın özü də çıxış edirdi. 1913-cü ildə məktəb Şıxlinskinin təklifi ilə bəndlənmiş aeros- tatdan atəşin, müşahidə və hədəfin kəşfiyyatı üzrə təcrübələrə, həmçinin, aerostata və təyyarələrə atəşin əsas müddəalarının işlənib hazırlanmasına başladı. Bu məsələ üzərində Əli ağa artıq çoxdan işləyirdi. Hələ 1911-ci ildə, məktəbdə hava hədəfinə atəşin qaydaları məsələsi müzakirə olunarkən, alim hesabı (bax- mayaraq ki, həmin dövrdə təyyarələr yalnız saatda 60 verst uçur- dular) saatda 180 verstlə uçacaq təyyarələr üzrə aparmağı təklif etmişdi. Artıq o vaxt Şıxlinski aviasiya və hava hücumundan müdafiənin perspektivini düzgün başa düşmüşdü. Alim quru qoşunları artilleriyasının inkişafı üçün də çox işlər görmüşdür: O, alaylara artilleriya hissələrinin daxil edilməsinə nail oldu. Doğrudur, bu yalnız 1924-cü ildə Qızıl Orduda həyata
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 96 keçirildi və özünü tamamilə doğrultdu. Artilleriya atəşi təcrü- bəsinə daxil edilən mühüm yenilik “Şıxlinski üçbucağı” adlanan hədəf göstərməsinin rasional üsulu oldu. Bu üsul ilkin olaraq ba- tareyaları elə tuşlayır ki, seçilmiş oriyentirdən yayınan, istənilən nöqtədə görünən hədəflər asanlıqla, müəyyən düzəlişlərin köməyi ilə ilkin tuşlama əsasında artilleriyanın atəşinin altına düşə bilər. Bu, batareyanı vaxtında hədəfə tuşlamaq imkanı ve- rirdi. Birinci Dünya müharibəsinin əvvəllərində Şıxlinski gəmilər- dən alman desantçılarının çıxarılması ehtimalına qarşı Petroqrad artilleriyasının rəisi təyin edildi. O, şəxsən müdafiə xətti üzrə bü- tün cəbhəni gəzmiş, batareya qurğularının yerini və atəş mövqe- lərinin qurulması qaydasını müəyyənləşdirmişdir. O, aeroplan- lardan müdafiəyə böyük diqqət yetirmişdir. Onun təşəbbüsü ilə Petroqradın ətrafında general Rozenberqin sistemi əsasında xü- susi platformalarda 1900-cü il nümunəli, 3 düymlü tezatan top qurğuları ilə təyyarə əleyhinə müdafiə təşkil edildi. Tezliklə Şıxlinskinin Şimal-Qərb cəbhəsinin artilleriya müfət- tişi vəzifəsinə keçirdilər. Orada general tapşırıqların yerinə yeti- ril məsində artilleriya qruplarına şəxsən rəhbərlik etmiş, geniş miqyasda artilleriya hazırlığı həyata keçirilmişdir. Öz nəzəri işləmələrini döyüşün aparılması təcrübəsilə əlaqələndirərək ya- radıcılıqla istifadə edir, hərb elmini yeni töhfələrlə zənginləş- dirirdi. O, tezliklə çəpərləmə (maneə) atəşi aparılması üçün təlimat işləyib hazırladı. 1917-ci il aprelin 2-də Ə.Şıxlinski general-leytenant oldu. O, sentyabrda Ümumqoşun 10-cu ordusuna komandanlıq etdi ki, bu da onun hərbi istedada malik olmasının bir daha təsdiqi idi. Yeri gəlmişkən, bu barədə A.N.Stepanovun “Zvonaryevlər ailəsi” romanında oxuya bilərik. General Oktyabr inqilabının qəbul etmiş və alqışlamışdı. Nəhəng hərbi mütəxəssis, artilleriya işinin parlaq bilicisi kimi, o, Qızıl Ordunun quruculuğuna öz bilik və təcrübəsini həvəslə ve- rirdi. Ə.Şıxlinski FKQO ali hərbi-tədris müəssisələrində müəllim
Şəmistan Nəzirli 97 olmuş, Azərbaycanda Qızıl Ordu hissələrinin formalaşmasına köməklik etmişdir. Əsas fəaliyyətindən başqa çoxlu hərbi əsərləri Azərbaycan dilinə çevirmişdir. Respublikada Milli komandan kadrlarının hazırlanması üzrə Şıxlinskinin işini M.Frunze yüksək qiymətləndirmişdir. Səhhətinə görə 1929-cu ildə Əli ağa Şıxlinski Qızıl Ordu sıra- larından tərxis olmağa məcbur oldu. Lakin hərbi-elmi fəaliyyətini dayandırmadı. “Mənim xatirələrim” kitabı üzərində işləməyə başladı. Bu əsər indiyə qədər tarixçilər üçün rus ordusunun keç- mişi haqqında öz hərbi dəyərini itirməmişdir. Döyüşçü-alim, beynəlmiləlçi və vətənpərvər 1943-cü il avqus- tun 18-də vəfat etmiş, Bakıda dəfn olunmuşdur. Onun kitabları döyüşçü borcuna və Vətəninə sadiqliyinə ən yaxşı abidəsi ol- muşdur.
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 98
(Bunu Nəriman Nərimanov qəti şəkildə tələb etdi) Azərbaycanı başdan-başa qarət edirlər, sağa və sola güllələyirlər. İşlərlə tanış olduqdan sonra, mən İnqilab Komi- təsinin Rəyasət Heyətinin iclasını təyin etdim və o zaman faktiki olaraq hər şeyi idarə edən Semyon Pankratovu dəvət etdim. Mən belə bir məsələ qoydum ki, İnqilab Komitəsinin sanksiyası olmadan heç kim güllələnməsin. Mirzə Davud Hüseynov və Əliheydər Qarayev bu- nun əleyhinə çıxdılar. Beləliklə, hər şey əvvəlki kimi davam edirdi… Bütün bunların müəllifi, onlardan daha ağıllı ol- duğu üçün A.Mikoyan sayılır. Çevriliş baş verdikdən sonra A.Mikoyan dedi: “Biz Nərimanovu İnqilab Komitəsinin sədri seçərik və onu elə mühasirəyə ala- rıq ki, o çox da öz nüfuzundan istifadə edə bilməsin, o bizim təsirimiz altında olsun”. Nəriman Nərimanov. “Ucqarlarda inqilabımızın tarixinə dair” (İ.V.Stalinə məktub) kitabı, səh.17-26. Nahardan bir az keçmiş Azərbaycan Xalq Komissarı Soveti- nin Sədri Nəriman Nərimanovun qəbuluna XI Ordu Siyasi İda- rəsinin xüsusi şöbə rəisi Semyon Pankratov gəldi. Bozüzlü qov- luğu açıb böyük bir siyahını sədrin stolun üstünə qoydu. Nəri- manov: “Bu nə siyahıdır?” – soruşanda Pankratov: – Bunlar, – Şəmistan Nəzirli 99 dedi, – fəhlə və kəndli düşmənlərinin ad və sayıdır. Tanış ola bilərsiniz, hər biri dindirilib, onlardan izahat alınıb. Sübut olu- nub ki, bunların hamısı güllələnməlidir. Siyahını vərəqləyən İnqilab Komitəsinin Sədri təəccüblə yenidən birinci səhifədəki Adjibekov Uzeir bek Abdulquseyn oğlunun adını bərkdən oxuyub, əsəbi halda dedi: – Hacıbəyov soyadını düz yazmamasınız. Baxıram, burda nə az, nə də çox – 99 azərbaycanlı ziyalısının və hərbçilərinin qətlinə fərman vermisiniz. Axı, bunlar nəyə görə, hansı əməllərinə görə güllələnməlidirlər?! Bu qədər də xalq düşməni olar? Pankratov etiraz etdi: – Hələ bunlar hamısı deyil. Yaxın günlərdə daha böyük siyahı olacaq. Samur körpüsündə, Biləcəridə qabağımıza çıxıb bizə güllə atanları da həbs etmişik. İndi onların dindirilmə istintaqı gedir. Bu 99 nəfərin dindirilmə protokolları bizim idarədədir. Onları gətirmədim, ağır yükdür. Ancaq təsdiq olunmuş siyahını sizə təqdim etmişəm. – Yoldaş xüsusi şöbə rəisi, mən sizdən yenə soruşuram: bu 99 adamın günahı nədir? Yerində dikələn Pankratov həyasızcasına dedi: – Axı, mən sizə dedim ki, onlar burjuydurlar… Yoldaş Nəri- manov, siz məhz kimi soruşursunuz? – Elə birinci şəxsi Hacıbəyovu, ya da general Mehmandarovu, Şıxlinskini, Xosrov bəy Sultanovu, Mahmudbəyov qardaşlarını, hansı birini deyim?.. – Generallar müsavat vaxtı, hərbi nazirliyə rəhbərlik edəndə bizə, Rusiyaya qarşı silah qaldırıblar. Bakıda fəaliyyətdə olan bi- zim kommunistləri həbs ediblər. Hacıbəyov isə yazdığı felyeton- larında biz rusları lağa qoyub. Mənə qəzet gətirdilər, oxuyub tərcümə etdilər. Hacıbəyovun orada çoxlu məqaləsi dərc olunub. Rusiyadakı bolşevik hökumətini ələ salıb gülür. O yazır ki, Lenin hökuməti ilə keçmiş Nikolay hökuməti arasında heç bir təfavüt yoxdur. İkisi də bir benzin qırağıdır. Mən qəlbən rusun düşmə- General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 100
niyəm. Türkçülüyə rəğbətim isə əbədidir. Yoldaş Nərimanov, o, hətta Azərbaycanın sadiq bolşeviki Əliheydər Qarayev yoldaşı da lağa qoyur. – Siz bilirsinizmi felyeton janrı nədir, necə yazılır? Felyeton ona görə yazılır ki, insanın qüsurunu üzünə desin, səhvi olan adamı düz yola qaytarsın. Görünür, yoldaş Qarayevin də hara- dasa səhvi olub. Burda cinayət tərkibli heç nə yoxdur. Yoldaş Hacıbəyov sağlam ruhlu ziyalıdır. Mən onu yaxşı tanıyıram. O ki qaldı generallara, onlar hərbi nazir və müavin vəzifəsinə ona görə qoyulmuşlar ki, Vətəni qorusunlar. Bu, onların vəzifə, vətəndaşlıq borcu idi. Onlar qaçaq-quldur deyildilər… – Hansı vətəni?.. Bu generallar bizim Azərbaycanda qurduğu- muz bolşevik hökumətini sevmirlər. Dindirilmə vaxtı bunu özləri etiraf etdilər. Məsələn, general Şıxlinski “Hansı siyasi par- tiyanın və ya inqilabın mənafeyini müdafiə edirsiniz?” sualına cavab verdi ki, hər bir inqilaba əks inqilab kimi yanaşıram, heç vaxt belə şeylərə qoşulmamışam, keçmişdə də qoşulmazdım… Onun naziri Mehmandarov isə həmin suala belə cavab verdi: “Bütün ömrüm boyu mən hər cür siyasətdən uzaq olmuşam”. Görürsünüzmü, yoldaş Nərimanov, hər ikisi bizim inqilabı təhqir edir, zəhmətimizi qiymətləndirmir. Bizim gətirdiyimiz azadlığı… Nəriman Nərimanov: – Bir dəqiqə dayanın. Onlar düz fikirləşir və düz də cavab veriblər, – dedi. – Ona görə ki, onlar hərbiçidirlər. Axı, bunu siz bilməlisiniz. Hərbiçi, poqon gəzdirən şəxs heç bir cəmiyyətin, partiyanın üzvü ola bilməz. Bu barədə hərbi nizamnamədə xü- susi qeyd olunub. Mənə verilən məlumata görə siz keçmişdə hərbi dəniz qüvvələrində xidmətdə olmusunuz. Matrossunuz. Elədir?
Pankratov şəstlə: – Bəli, – deyə cavab verdi. – Odessada xidmətdə olmuşam… Dərhal susdu. Az qaldı desin ki, ağqvardiyaçıyam. Çünki Qır- mızı orduya gələnə qədər həmişə, hər yerdə ağqvardiyaçı olma- Şəmistan Nəzirli 101
ğı ilə fəxr edirdi. Ağqvardiyaçılar Rusiya ərazisindən qovulan- dan sonra o, fürsət tapıb bolşevik ordusuna soxulmuşdu. Bunu orduda çox az adam bilirdi. – Semyon Andreyeviç, sizin generallar haqqında dediyiniz iradlar həqiqətdən çox ara söhbətlərinə oxşayır. Daha doğrusu, qarayaxmadır, – deyən Nərimanov az qaldı soruşsun ki, sən hansı yuvanın quşusan? – Siz bilirsinizmi, iki il əvvəl Azərbaycan adlı məmləkəti daş- naklardan qoruyan elə bu generallar olublar? Əgər ayyarım bun- dan əvvəl gələn bolşevik hökuməti bu qədər ziyalının və hərbiçinin qətlinə fərman verirsə, özü də dəlilsiz-sübutsuz, onda bizim fəhlə-kəndli hökuməti xalqın məhəbbətini necə qazana bilər? Məlum olur ki, mən Azərbaycana gələnə qədər də xeyli adamı güllələmisiniz. Ona görə də mən belə bir ciddi məsələ qoydum ki, İnqilab Komitəsinin sanksiyası olmadan heç kim güllələnməsin. – Onda Azərbaycanda bolşevik hökumətini qurmaq bizə çox çətin olacaq, yoldaş Nərimanov. – Biz Sovet hökumətini qanla, silahla yox, təbliğatla, xalqa yeni hökumətin nüfuzunu başa salmaqla qura bilərik. Respubli- kada elə bir vəziyyət yaratmalıyıq ki, hakimiyyət süngü ilə deyil, kütlələrin şüurluğu ilə müdafiə olunsun. Sizdən soruşuram, mən rayonlarda səfərdə olanda on iki azərbaycanlı generalını və hərb- çilərini nəyə görə, hansı əsasla güllələmisiniz?! – Yoldaş Nərimanov, mən onları özbaşına güllələməmişəm. Bu generallar yoldaş Orconikidze və Mikoyan yoldaşın əmri ilə güllələnib. Sanksiyanı da onlar verib. Mən əmri yerinə yetir mi- şəm. Sizə qədər bu stolda onlar əyləşirdi. Əmri də onlar verdi. Hər ikisi mənə başa saldılar ki, biz Dərbənddə dayananda həmin generallar bolşevik əks-təbliğatı aparıblar. Bakıda və Azərbay- canda bolşevikləri həbs edib güllələyiblər. – Bu yersiz qətlləri törətməklə siz fəhlə və kəndlinin də ürəyinə qorxu xofu salırsınız. ona görə də balaca fürsət tapan kimi ziya- lılarımız qaçıb İrana, Türkiyə və Almaniyaya mühacirətə gedir. General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 102
Bəs biz kimlərlə işləyəcəyik?.. Təkcə Gəncə üsyanının deyil, Za- qatala, Qarabağ, Tərtər və Dəvəçi üsyanlarının ölkəni ağzına al- masının səbəblərini də burda axtarmaq lazımdır. Bakıda oturub qiymətli oğulları həbs etməkdənsə qəzalara gedib camaatın dərd-sərinə qalmaq lazımdır. Nərimanov masanın üstündəki qovluqlardan birini açıb dörd- beş vərəqdən ibarət məktubu tapdı. İki gün əvvəl aldığı məktu- bun üstünə dərkənar qoymuşdu: yoxlayıb, dəqiqləşdirməli. – Semyon Aleksandroviç, – dedi, – onsuz da sizi çağırtdıra- caqdım, yaxşı oldu özünüz gəldiniz. Bu günlərdə siz və işçiləriniz Təzəpir məscidi yanında yaşayan Tacir Hacı Qədirin evində ol- musunuz?
– Bəli, – Pankratov cavab verdi. – Hacının mənzilinə getməkdə məqsədiniz nə idi? – Əvvəla, mən oraya öz işçilərimlə getməmişdim. Bakı Komi- təsinin katibi Sərkis Danilyanın və Qarayev yoldaşın mənə qoş- duğu adamlarla getmişdim. Yeddi-səkkiz nəfər idik. Kapitan Kornev, Bakı fəhlə-kəndli klubunun müdiri Tevosyan, sıravi əsgər Yemelyanov, Nikolay Unanyan və mən. Danilyan yoldaş bizə tapşırıq vermişdi ki, Hacı Qədirin və o ərazidə yaşayan mü- savat dövründə vəzifədə olan varlı adamların evində vəzndən yüngül, çəkidən ağır nə varsa, alıb gətirin. Danilyan bizə varlı adamların siyahısını da vermişdi. Nərimanov Hacının məktubu Pankratova göstərib dedi: – Hacı Qədir mənə göndərdiyi məktubda onun təhqir və qarət olduğunu yazır. – Bizə demişdilər ki, onun çoxlu qızılı var. Əvvəlcə Hacı boy- nuna almadı, qızılım-zadım yoxdu, – dedi, – kasıb adamam. Onda evi axtarmalı olduq. Aynabəndin döşəməsində ağzı təzəcə sementlənmiş quyu aşkar etdik. Hacı müqavimət göstərmək istədi. Nikolay Unanyan silahı göstərib, kənara çəkilməsini əmr etdi. Quyudan böyük bir küp çıxdı. Onun içində 22 pud zinət Şəmistan Nəzirli 103
şeyləri, on pud qızıl və gümüş pullar həmçinin çoxlu brilyant və qiymətli daş-qaş vardı. – Hamısını götürdünüz? – Bəli, üstəlik də on yeddi iriölçülü xalçaları da alıb gətirdik. – Bu məktubda göstərilir ki, sizin dəstə həmin gün Təzəpir məscidi ərazisindəki əhalidən dörd min xalı-xalça götürüb. – Doğrudur, o xalçaların hamısı da valyutaya gedən mallardır. Nərimanov hirslə: – Sizcə, bu soyğunçuluq və qarət deyilmi? – dedi. – Belə məlum olur ki, Qırmızı ordunun “Talan həftəsi” hələ də davam edir. Müsadirə olunan bu qiymətli mallar indi haradadır, maraq- lanmısınızmı, xüsusi şöbə rəisi?.. – Xeyr, maraqlanmamışam. Biz o əşyaların hamısını sənəd- ləşdirib Sərkis Danilyan yoldaşa təhvil verdik. – Amma mən maraqlanmışam. Bilirsiniz hardadır, o xalı-xal- çalar, o zinət şeyləri vaqonlara yüklənib Moskva və İrəvana göndərilib. Azərbaycan xalqının qiymətli sərvətini respublika- dan çıxarmağa heç kimin ixtiyarı yoxdur. Belə biabırçılıqlara son qoymaqdansa, siz həbslərlə, güllələnmələrlə məşğul olursunuz. Pankratov dinmədi. Müqəvva kimi susub, heç bir əsaslı cavab verə bilmədi. Nərimanov onun potaş sifətinə, bulanıq gözlərinə diqqətlə baxdı. Ona bir şey başa sala bildiyini az qala üz-gözündən oxu- maq istədi. Amma o canilərə məxsus küt sifətdə rəhm görmədi. Ona görə də nifrətlə: – Yaxşı, – dedi, – gedə bilərsiniz. Qoyun siyahı məndə qalsın. Bir daha baxıb, tanış olaram. Semyon Pankratov gedən kimi Nərimanov köməkçisi Nur- məm məd Şahsuvarovu (1881-1958) yanına çağırıb belə bir sərən- cam verdi: – Bu namərd əqidə dostlarının yanına çatmamış mənim adım- dan həbsxana rəisinə bir əmr hazırla. Qoy 99 nəfərin hamısını azadlığa buraxsın. Rəsmi məktub da hazırlayın İnqilab Komi- təsinin adından, özümü də həbsxana rəisi ilə telefonla calaşdır. General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 104
Həbs olunanlardan iki nəfəri general Səməd bəy Mehmandaro- vu və general Əli ağa Şıxlinskini mənim yanıma gətirsinlər. Pankratova da xəbər verin ki, hər iki generalın dindirilmə proto- kollarını gətirib gəlsin. * * * Bir xeyli sonra sənədlərlə qayıdan Pankratovu Nərimanov dərhal qəbul etmədi. Köməkçisinə dedi: – Protokolları və sənədləri ondan al gətir, qoy özü hələ gözləsin, bir azdan çağıraram. Generalların hər biri haqqında on beş-iyirmi səhifəlik “Həbs vərəqəsi” tərtib olunmuşdu. Bir neçə rus və erməni bolşeviki dindirilmədə onların əleyhinə ifadələr vermişdi. Nərimanov 717 nömrəli protokolu açıb oxuyanda donub qaldı. Buradakı azər- bay canlı rotmistrinin imzası ona daha ağır təsir etdi. Təəssüf hissilə başını yırğalayıb öz-özünə dedi: “Ay namərd İlyas bəy, kimi kimə satırsan? Vaxtilə adı-sanı ilə rus ordusunda şöhrət tapmış dindaşın olan sərkərdələrimizimi? Anam Həlimə haqlı deyərdi ki, oğul, hər çiy süd əmənə inanma, insanın naxələfliyi onun bəy və ya rəiyyət olmasına dəlalət eləmir. “Kotanı bərkdə, igidi yaman gündə sınarlar” – deyib babalar. Bu dindirənlərin A.Qubin, Boris Qluxaryev, Semyon Pankratov olmalarını başa düşürəm. Bəs səni – ziyalı nəslin bəy balasını, rotmistri necə an- layaq?! Ay namərd, gör nə ifadə vermisən: “General Səməd bəy Mehmandarov nazir olanda fəhlə və kəndliyə düşmən gözü ilə baxırdı. O, müsavat hökumətinin bu vəzifəyə təyin etdiyi əlaltısı idi. Bolşevik hökumətinə nifrət edirdi. İnqilabımızı, Qırmızı or- dunu sevməyən qatı müsavatçıdır. Qoca general Səməd bəy Mehmandarov Qırmızı ordunun bəzən düçar olduğu məğlu- biyyətdən çox razı qalardı. General Əli ağa Şıxlinskinin isə Deni- kin ordusuna rəğbəti vardı”. İki saatdan çox sənədlərlə tanış olan Nərimanov heç kəsi qəbul etmədi. Xeyli fikirli dayanıb daş kimi hərəkətsiz qaldı. Otaqda yalnız bircə səs sükutu pozur – divar saatı aramsız tıqqıl-
Şəmistan Nəzirli 105
dayırdı. O gözləmədiyi müdhiş bir çətinliklə üzbəüz durduğunu yaxşı dərk edirdi. Yuxudan yarımçıq oyanıb, yatağından durma- ğa taqəti olmayan adamlar kimi halsız idi. Başında dumanlı xatirələr cövlan edirdi. Qəlbinə dolan kəskin nifrət duyğusu ilə qarşısındakı sənədlərə indi ötəri baxırdı. Çox sevdiyi general eloğlularının əleyhinə yazılmış qarayaxma sətirlər gözlərini yan- dırırdı. Bayaqdan yarıaçıq qapıda dayanan köməkçi Nurməmməd məhəbbətlə ona baxırdı. Qayğıkeşliklə: – Narahat oldum, yoldaş Nərimanov, – dedi, – yorulmadınız?.. Sədr köməkçisinin sualını cavabsız qoyub: – Burax, gəlsin, – dedi, – onu… İçəri girən Pankratov çox bikef idi. Hiss olunurdu ki, sədrin onu bu qədər gözlətməyi xətrinə dəymişdi. – Yoldaş Pankratov, söhbətimiz bir növ istintaqsayağı olacaq. Mən sizin və Qubin familiyalı işçinizin dindirilmə protokolları ilə tanış oldum. Dəqiqlik naminə sizdən bəzi faktları bilmək istərdim. Bax, elə götürək general Əli ağa Şıxlinski barədə yazı- lanları. Siz burada göstərirsiniz ki, Əli ağa Şıxlinski ağqvardiyaçı general Denikinlə əlaqə yaradıb, Qırmızı ordunun məğlubiyyətinə sevinib və Qırmızı orduya qarşı hərbi qüvvələri indi də səfərbər edir. Bu faktlar hardandır və nə dərəcədə doğrudur? – Bu faktları bizə agentimiz verib. – Axı, burada agentin yox, xüsusi şöbənin böyük hərbi müs- təntiqi Qubinin imzası qoyulub. Siz bu sənədi oxumusunuzmu? – Yox, oxumamışam. – Bəs dindirilmə protokolunun üstündə sizin dərkənarınız var. “Həbs olunsun və cəzalandırılsın” yazmısınız. – Mən əməkdaşlarıma özüm qədər inanıram. – Necə inanırsınız ki, protokolu oxumadan az qala ölüm hökmünə qol çəkirsiniz. Görkəmli generalın taleyinə belə etina- sız yanaşmaq nə dərəcədə doğrudur? – İşimin çoxluğundan vaxt tapıb oxuya bilməmişəm. – Onda mən oxuyum, siz də eşidin. “Tamamilə məxfidir”. Tam artilleriya generalı, hazırda Azərbaycan Sovet Sosialist Res- General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 106
publikasının Hərbi-Dəniz Komissarının müavini Əli ağa Şıxlins- ki təqsirli bilinir: 1. Ondan ötrü ki, 1917-1918-ci illərdə Əli ağa Şıxlinski hərbi hissələr təşkil etmiş və Sovet hökumətinə qarşı ən fəal iştirakçı olmuşdur. 2. 1920-ci ildə Qızıl Ordu əleyhinə Azərbaycandakı bütün hərbi qüvvələri səfərbər etmişdir. 27 aprel çevrilişindən sonra Gəncəyə qaçmağa imkan tapmamışdır. 3. Fürsətdən istifadə edərək Hərbi-Dəniz Komissarının etiba- rını qazanmış və onun müavini olmuşdur. Bu vəzifədə olarkən fəhlə-kəndli hökumətinin Gəncədə və Gürcüstanda olan düş- mən ləri ilə gizli əlaqə saxlamışdır. 4. Sovet hökumətinə rəğbəti olan Azərbaycan zabitlərinin ha- mısını həbs etdirmişdir. 5. Azərbaycanda Sovet hökumətinin qələbəsindən sonra Kö- nüllü Denikin ordusu ilə əlaqələri haqqında çox mühüm sənədləri mayın 15-17-də məhv etmişdir. 6. Mayın 25-də Gəncədə olan üsyan haqqında onun xəbəri ol- muş və təşkilatçıları ilə əlaqə yaratmışdır.
Ürəkağrısı ilə köksünü ötürən Nərimanov dedi: – Altı bəndin hamısının iftira olduğu məlumdur. Mən bunlar barədə daxili işlər naziri Həmid Sultanov və Hərbi-Dəniz Ko- missarı Çingiz İldırımla məsləhətləşdim. Sizin əməkdaşınız A.Qubinin yazdıqlarının yalan olduğunu onlar da təsdiq etdilər. Digər bir sənəddə oxuyuruq ki, Gəncə üsyanı vaxtı general Şıx- linski Bakıda olub. Bunu keçmiş birinci Gəncə süvari diviziyası- nın qərargah rəisi polkovnik Vasili Sokolovdan aldığınız dindi- rilmə protokolunda açıq-aydın yazmısınız. Gəlin həmin protokolla tanış olaq: “On birinci ordunun xüsu- si şöbə müstəntiqi A.Qubin Gəncə üsyanının iştirakçısı və ağq- Şəmistan Nəzirli 107
vardiyaçı generalla yaxın münasibətinə görə ittiham olunan müttəhim Vasili Nikolayeviç Sokolovun dindirilmə protokolun- dan çıxarış:
xətti və telefonla neçə dəfə, nə barədə danışmışdır? C a v a b: Sovet hökumətinin ilk günləri Hərbi-Dəniz Qüvvələ- rinin xalq komissarı yoldaş Çingiz İldırım general Cavad Şıxlins- kini telefona çağırdı. Orduda qalıb xidmət edib-etməyəcəyi fikri- ni soruşdu. Cavad bu təklifə cavab vermək üçün Əli ağa Şıx- linskidən məsləhət almaq istəyini bildirdi. Çingiz İldırım dedi ki, general Əli ağa Şıxlinski yanımdadır. Və dəstəyi ona verdi. Əli ağa Şıxlinski Cavada dedi: “Çevriliş qansız başa çatmışdır, vəziyyət əladır. Mən qulluq edirəm”. Bundan sonra Əli ağa Şıxlinski dəstəyi Çingiz İldırıma qaytar- mışdır. Cavad da Çingiz İldırıma Sovet hökumətində hərbi qul- luqda qalacağını və xidmət edəcəyini bildirmişdir. Bütün bu söhbət Cavad Şıxlinski tərəfindən mənə deyilmiş və mən də bu izahatımda olduğu kimi çatdırıram. Cavadın Çingiz İldırımla gürcü zabitlərinin həbsi ilə bağlı telefon söhbəti də ol- muşdu. Mayın iyirmisinə kimi (nə qədər ki, Gəncə şəhərindəki qarnizonun rəisi vəzifəsindən çıxarılmamışdı) özünün baş yavəri rotmistr Əhməd bəy Əfəndiyev Musabəyovu beş dəfə Əli ağa Şıxlinskini telefona çağırmaq üçün teleqrafa göndərmişdi. Danı- şığın baş tutub-tutmaması haqqında mən heç nə bilmirəm.
vad Şıxlinskinin adından danışmışdır? Üsyanın gedişi vaxtı Ca- vadın bu üsyanda təşkilatçı və iştirakçı olması mümkündürmü?
belə fikirləşirəm ki, əlbəttə, üsyanın başında duran adam onun qələbə ilə nəticələnməsini arzulayar.
zabit lərinin vəzifədən çıxarılıb əvəzində rus sovet zabitlərinin təyin olunması yalnız Azərbaycan zabit heyətinin deyil, Gəncə
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 108
əhalisinə də bərk toxunmuşdu. Bu təyinatı milli zabitlər özlərinə təhqir bilirdilər. Bu xüsusilə, general Cavad Şıxlinskini, general Məhəmməd Mirzə Qacarı, polkovnik Cahangir bəy Kazımbəyovu və başqalarını bərk əsəbiləşdirmişdi. Səhv etmirəmsə, üsyana da bunlar rəhbərlik edirdilər. Bu dəyişiklikdən sonra onlar özlərinə yer tapa bilmirdilər. S u a l: Üsyan vaxtı general Səməd ağa Mehmandarov və Əli ağa Şıxlinski Gəncəyə gəlmişdilər? C a v a b: Xeyr, mən o vaxtlar Gəncədə idim. Onları orada görməmişəm. S u a l: Bəs niyə Cavad məhz general Əli ağa Şıxlinski ilə məsləhətləşir və tez-tez onu telefona çağırırdı? C a v a b: Axı, general Əli ağa Şıxlinski onun doğma əmisidir. Cavad ona ata kimi hörmət edirdi. Əvvəllər də həmişə ağsaqqal kimi onunla məsləhətləşirdi. Mən Azərbaycan ordusuna qulluğa gələndən belə məsləhətləşmənin dönə-dönə şahidi olmuşam. Mənim yadımdadır ki, Cavadın kiçik qardaşı, polkovnik Rüstəm bəy Şıxlinski də əmisi general Əli ağa Şıxlinskidən məsləhət alardı. S u a l: O qardaşdan danışmayın, sizdən onun barəsində so- ruşmuram. Polkovnik Rüstəm bəy adlı şəxs daha yoxdur. O, Ba- kıda Sovet hökumətinin düşməni kimi güllələnib”. Nərimanov oxumağına ara verib dayandı, diqqətlə Semyon Pankratova baxıb soruşdu: – Polkovnik Rüstəm bəyi nəyə görə güllələmisiniz? Pankratov soyuqqanlılıqla cavab verdi: – O, komandanlıq etdiyi ikinci artilleriya divizionu ilə Biləcəridə qarşımıza çıxmışdı. Bizə qarşı vuruşurdu. Onu dör- düncü şöbənin müstəntiqi kapitan Akopcanov və Troyan həbs edib iyunun 11-də güllələyiblər. Bizdən xəbərsiz… Nərimanov: – Davam edək, – dedi. – Daha sonra müstəntiq Qubin polkov- nik Sokolovdan soruşur: – Siz general Səməd bəy Mehmandarov və Əli ağa Şıxlinski ilə yaxından tanışsınız? Şəmistan Nəzirli 109
C a v a b: Cahan müharibəsi illərində general Səməd bəy Mehmandarovun korpusunda xidmət etmişəm. Ordan tanışlığı- mız vardı. 1920-ci ilin fevral ayında mənzil məsələsinə görə ra- port yazmışdım. Çağırıb vəziyyətimi soruşdu. Ailəmin Tiflisdə yaşadığını biləndə kömək eləməyə söz verdi. Əli ağa Şıxlinski ilə dəfələrlə görüşüb söhbət etmişəm. Gəncəyə gələndə həmişə qar- daşı oğlu Cavad Şıxlinskinin evində qalardı. Gəncədəki Azərbay- can praporşiklər məktəbini yoxlamağa və buraxılışına gələrdi. S u a l: Üsyan vaxtı harada xidmət edirdiniz? C a v a b: Sovet ordusu Gəncəyə gələndən üç-dörd gün sonra general Vodopyanovun ikinci süvari korpusunun qərargahında xidmət edirdim.
qədər Gəncədəki Birinci Azərbaycan süvari diviziyasında qərargah rəisi idim. Cavad Şıxlinski ilə birgə xidmət etdiyimə görə həbs olunmuşam. S u a l: Günahınızı boynunuza alırsınızmı və niyə məhz Azər- baycan ordusuna xidmətə gəlmisiniz? C a v a b: İmperiya ordusu dağılandan sonra bir çox hərbçilər kimi mən də işsiz qaldım. Ailəm ehtiyac içində idi. 1918-ci ildə Gəncəyə gəlib raport yazdım. Dərhal qəbul etdilər.
yaçı general Denikinlə neçə dəfə görüşmüsünüz? Söhbətiniz hansı mövzuda olub?
də olmayıb. S u a l: Yox, görüşmüsünüz. Polkovnik Sokolov, istintaqa ya- lan məlumat verirsiniz. Suala düzgün cavab verin. General Meh- mandarov və Şıxlinski sizi ona görə qulluğa götürüblər ki, gene- ral Denikinin Bakıya girməsi haqqında danışıqları siz aparasınız. Rus olduğunuza görə sizdən istifadə ediblər. Hətta, ağqvardiya- çı general Vladimir İrmanovun Kutaisi şəhərindən Mehmanda- General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 110
rov və Şıxlinskiyə 31 mart 1920-ci ildə göndərdiyi surğuclu məxfi məktubu siz gətirmisiniz. Həmin məktub sizin seyfdə saxlanılıb. C a v a b: Ağqvardiyaçı general İrmanovdan gələn məktubu mən oxumuşam. Onu mənə Cavad Şıxlinski verdi. Oxu, – dedi, – gör əmimə İrmanov nə yazır. O da sənin kimi iş axtarır. Oxu- dum. Məndən alıb yavəri Əfəndiyevə verdi: – Qoy seyfində qal- sın, gələndə əmimə verərik. Mənim seyfimdə belə məktub olmayıb. Əslində belə məktub qərargah rəisinin seyfində saxlanılmalıdır. Cavad onu mənə vermədi. Görünür rus olduğuma görə etibar etmədi. Siz deyirsi- niz ki, Azərbaycan generalları Denikinin Bakıya gəlməsini istə- yiblər. Əksinə, hər ikisi – həm Şıxlinski, həm də Mehmandarov ağqvardiyaçı Denikinə nifrət edirdilər. Hələ mənim bildiyimə görə Mehmandarov Azərbaycan parlamentində çıxış edib deyib ki, Denikin məni keçmiş rus ordusundan yaxşı tanıyır. O heç vaxt mənim komandanlıq etdiyim ordunun üstünə yeriməyə cəsarət eləməz. Elə də oldu, tarixin gedişatı bunu sübut elədi.
nuz, nə yazırdı? C a v a b: Əvvəla, general İrmanov Port-Artur və Cahan müharibəsi illərində hər iki Azərbaycan generalları ilə çiyin- çiyinə vuruşub. Bunu məktubunda da yazırdı. Qısa bir tanışlıq- dan sonra yazıb yalvarır ki, işsizəm, Azərbaycan ordusunda vic- danla xidmət etməyə hazıram. Lap kiçik vəzifə də olsa işləyərəm. Ailəm çox böyük maddi ehtiyac içindədir. Məktubda general Denikini və general Şkuronu söyür, onlar- la mübahisə edib işdən çıxdığını yazır. Bir müddət Şkuronun Kuban ordusunda xidmət etməsini, ac-yalavac, ordunun dağılıb stanitsalarına getməsini, Denikinlə siyasi baxışlarının barışma- ması haqqında qısaca qeyd edir. Məktubda siyasi məzmunda heç nə yox idi. Hətta, qızlarından və həyat yoldaşından salam söyləyir. Görünür, ailəvi yaxın olublar.
|