Şərq ruhunun Qərb həyatı

Cübran Xəlil Cübran



1883-1931

Cübran hansı məsələdən danışırsa-danışsın, o, hə­­mişə mütəfəkkir, böyük sənətkar, söz ustası və öz xal­­qını, bütün bəşəriyyəti hədsiz dərəcədə sevən bir in­san olaraq qalır.
Aida İmanquliyeva

Cübran

və Azərbaycan ədəbi-fəlsəfi fikri
Böyük şair – bizim sükutumuzu

ifadə edə bilən şairdir

C.X.Cübran
C.X.Cübran Azərbaycan oxucusunun təsəvvürünə professor Ai­da İmanquliyevanın təqdimat prizmasından həkk olunmuşdur. Aida xa­nım Cübranı elə sevdirə bilmişdir ki, o, bu gün də xatirəmizdə öz doğ­ma mü­tə­fəkkirlərimizdən biri kimi qalmaqdadır. Əslində bir az ge­niş miqyasda bax­dıqda C.Cübran Şərqi təmsil etməklə məhz bizim dün­yamıza aiddir. Onun yaradıcılığı da ilk növbədə Şərq ruhunu və nə qə­dər təəccüblü ol­sa da, məhz İslam Şərqini təmsil edir. Özü xristian ai­ləsində dünyaya göz açsa da, onun idealı və səcdəgahı müsəlman pey­ğəmbəridir. «Pey­ğəmbər» əsərinin qəhrəmanı kimi əl-Mustafa (Mə­həmməd peyğəmbərin təxəllüslərindən biri) obrazının seçilməsi də təsadüfi deyildir.

Şərq ruhunu Qəbdə ən yüksək səviyyədə ifadə edən, klassik Şər­qin əzəmətini və ecazkarlığını yeni dövrün ifadə vasitələri ilə ame­ri­kan­ların öz dilində onlara təqdim edən böyük ərəb mütəfəkkiri Cübran Xə­lil Cübran bu gün də qəlbləri riqqətə gətirir. Öz sözünü ən çox şeir di­lində, poeziya ilə çatdıran Şərq, Hegelin də vurğuladığı kimi, epik dü­şüncə vərdişlərinə çox az yiyələnmişdir ki, bu da bir çox mətləblərin çağ­daş Qərb adamının başa düşəcəyi şəkildə çatdırılmasına mane olur. Əl­bəttə, C.Cübranın nəsri də şairanədir. O, Amerikada yaşasa da, məhz Şərq ruhunu təcəssüm etdirir. Amma bu işi elə yüksək səviyyədə hə­yata keçirir ki, ona heyran olmamaq mümkün deyil. O, təkcə sözün yox, fikrin də virtuozudur.

Bir çox tədqiqatçılar Cübran Xəlil Cübran yaradıcılığına Qərb mü­təfəkkirlərindən U.Bleyk, F.Nitsşe, U.Uitmen və s.-in ciddi təsir et­di­yini vurğulayır, müqayisələr aparırlar. Belə bir təsirin mövcudluğu şüb­hə doğurmur. Amma bununla belə Cübran Xəlil Cübranın yara­dı­cı­lı­ğı təpədən-dırnağa Şərq hadisəsidir. Bənzəyiş isə daha çox dərəcədə adı çəkilən Qərb mütəfəkkirlərinin də öz növbəsində Şərq mənbələrin­dən təsirlənməsinin nəticəsidir. Yə­ni tə­­məl­də Şərq dayanır. Əgər F.Nits­şe ənə­­nəvi Şərq üslubuna mü­ra­ciət edir­sə və təfəkkür baxımından da Şərqlə Qər­bin sintezindən çıxış et­mə­yə ça­lı­şırsa və bu ahəng böyük daxili səy­­lər hesabına əldə edilirsə, Cübran bu­na heç bir çətinlik çəkmədən nail olur. Onun təkcə düşüncəsi yox, ru­hu da Şərq ruhudur. Əksinə, Cüb­ra­nın göstərdiyi səylər yazdıqlarını Qərb oxucusu üçün daha anlaşıqlı et­mək istiqamətində ola bilər. Nə­ti­cə­lər isə bir-birinə necə də bənzəyir. Şərq ruhunun Qərb düşüncəsinə doğ­ru qət etdiyi yol qarşı tərəfin Şərq ru­huna doğru qət etdiyi yolla or­taq nöq­tədə kəsişir. Və bu zaman unut­maq olmaz ki, kəsişmə xətti və ey­niy­yət məqamı daha çox formaya, üs­l­uba aiddir. Məzmuna gəldikdə isə burada bənzəyişdən daha çox fərq vardır. Təsadüfi deyil ki, Aida İman­­quliyeva da diqqəti məhz bu mə­qama yönəldir: «Nitsşe belə he­sab edirdi ki, müharibələr bəşə­riy­yə­ti zəiflik qarışığından və şüb­hələr­dən təmizləyir, gücün təntənəsinə və şəx­siyyətin bütövlüyünə doğru apa­­rır. Lakin Nitsşeyə məxsus olan «küt­ləyə» həqarətlə baxmaq və nif­rət etmək, fərdiyyətçilik şüuru üçün ti­pik cəhət olan «kütlənin» «se­çil­miş şəxsiyyətə», «fövqəlinsana» qarşı qo­yulması Şərq romantikləri üçün xüsusilə yabançı idi».¹ Aida İman­qu­liyeva Cübranın öz sözlərini mi­­sal gətirir: «Mən həmişə onun (Nits­şe­nin – A.İ) üslubunun inan­dı­rı­cı olduğunu hiss etmişəm, lakin onun fəl­səfəsi mənə dəhşətli və ta­ma­mi­lə yalnış fəlsəfə təsiri bağışlayıb».¹ Hə­qiqətən də, «gözəllik pə­rəs­tiş­ka­rı» olan Cübran nihilizmi, dünyanın qa­ra rənglərlə təsvirini qəbul edə bilməzdi. Təsadüfi deyildir ki, «bü­tün zamanların dahisi» kimi Cüb­ran nitsşeləri deyil, İslam dünyasının bö­yük filosofu İbn Sinanı dəyərləndirir.

C.Cübranın ilham mənbəyi insan daxili aləminin nurlu mə­qam­la­rı ilə bərabər, həm də təbiətin işıqlı ruhudur. Onun yaradıcılığında tə­bi­ət canlı bir obraz kimi iştirak edir. Bu cəhəti xüsusi vurğulayan Aida xa­nım İmanquliyeva Cübran yaradıcılığının cazibəsini ilk növbədə tə­bi­ətdən ilham alması ilə izah edir: «Cübran təbiəti ilahiləşdirir, təbiətə can­lı bir insan kimi müraciət edirdi. …O, təbiətdə məhəbbət və nifrət, se­vinc və kədər, səadət və bədbəxtlik arayır. Yazıçı təbiətlə danışır, onu özünün müəllimi və ilhamvericisi hesab edir».²

Bu baxımdan, müasir türk dünyasının böyük yazıçısı Ç.Ayt­ma­tov da Cübranla müqayisə oluna bi­lər. Onun da yaradıcılığında tə­bi­ət can­lanır, Boz qurd, Qara nər, Ana ma­ral insaniləşir, duyğuların da­­şıyıcısı olan konkret varlıqlar arxa pla­­na keçir və dünya özü duyğuların va­­hid mə­ka­nı­na çevrilir. Başqa söz­lə, cisimlər, var­lıqlar arasındakı mü­na­sibətlər mü­cərrədləşrək və ümu­mi­­ləşdiri­­lərək duyğular arasında mü­na­sibət ki­mi, artıq sim­vollaşmış dünyanın nağılları şəklində təqdim olu­nur. Onun bədii təfəkkürünün işığında təbii təbiətlə yanaşı, ikinci – ict­i­ma­i­ləş­miş təbiət və siyasiləşmiş dünya da Şərq müdrikliyinin ənə­nə­vi üs­lu­bunda şərh olunur. Rus dilində yazan Aytmatov da, ingilis di­lin­də ya­­zan Cübran da mahiyyət müstəvisində Şərq lirizmindən bəh­rə­lə­nir­lər.

İnsanla, təbiətlə bağlı, hikmətlə dolu hə­dis­lər, qanadlı sözlər, afo­rizmlər klassik Şərqdə elə yüksək bədii təcəssüm sə­viy­yəsinə qalx­mış­dır ki, heç bir Qərb yazıçısı onlarla yarışa girə bil­məz. Lakin za­man özü dəyişmişdi. Yeni dövr elə yeni problemlər qoy­muş­du ki, bun­la­rın şərhinə ancaq Qərb təd­qi­qat­çı­la­rı­nın və ya­zar­ları­nın əsərlərində rast gəl­mək olurdu. Şərq şairləri isə tə­əs­süf ki, yenə də köhnə hava ça­lır­dılar.

Cübran və onun Əmin ər-Rey­ha­ni, Mixail Nüaymə kimi həm­kar­la­rı bu­nunla fərqlənirlər ki, onlar məhz çağ­daş problemləri ənənəvi Şərq müd­rik­liyinin predmetinə çevirir, yeni döv­rün hikmət salnaməsini ya­zır­dı­lar.

İctimai inkişafda Şərqə qayıt­maq yox, əksinə, Qərb dəyərlərini mə­nim­­sə­mək və onları Şərqin ruhu ilə isi­­də­rək canlandırmaq, maddi həyatın can­­sı­xıcı aurasına təravət gətirmək, tex­­ni­ka əsrini insani mahiyyətdən məh­rum edən ifrat rasionalizmə liriklik, həzin­lik, şəfqət qatmaqla yeni dövrü daha ahəng­dar etmək missiyası Cübran sə­nətinin leytmotivi sayıla bilər.

Cübran Xəlil Cübran təbii ki, or­ta əsrlərin ab-havasını hər nə olur­sa-olsun saxlamağa çalışan konservativ qüvvələri tənqid edir. Aida İman­­quliyeva yazır: «Ətalətin və cəhalətin ifşası, azadlığın bu­xov­lan­ma­­sı əleyhinə etiraz, dini ehkamlara qarşı çıxmaq, həyatdan və onun ic­­­timai normalarından narazı qalaraq bəzən reallıq aləmindən sehrçilik alə­­­minə, xəyal və fantaziya aləminə qaçmaqda, mədəniyyətdən uzaq­la­şıb təbiətdə pənah tapmaqda və onunla qovuşmağa çalışmaqda özünü gös­­­tərən məyusluq Cübranın yaradıcılıq yolunun xarakterik mər­hə­lə­lə­ri, onun əsərlərinin əsas xüsusiyyətləridir».¹

XIX əsr Avropa ədəbi mühitində Şərq poetik ənənələrinə və Şərq də­yərlər sisteminə marağın artması və bu prosesdə Emerson, Uitmen və s. ilə yanaşı, ərəb mənşəli şairlərin (C.Cübran, Əmin ər-Reyhani, Mi­xail Nü­aymə və s.) iştirakı, bu yeni keyfiyyətli sintez hadisəsinin elmi-nəzəri şər­hi ilk dəfə Ai­da İman­quliyeva tərəfindən verilmiş­dir. O, yazır: «Cüb­ran və ər-Rey­haninin yaradıcı potensialı Qərbin ro­man­tizm dəyərlərinin mə­nim­sə­nilməsi sayəsində güclənirdi ki, bu da ərəb ya­zı­çı­larını daha geniş, qlo­bal, ümumbəşəri prob­lem­lər qoya bilmək sə­viy­yə­sinədək yük­səldir və son nəticədə on­la­rı yalnız dünya ədəbi pro­se­si­nin bərabər­hü­quqlu işti­rak­çısı de­yil, həm də yeni bədii dəyərlərin car­çısı edirdi»². A.İman­quliyeva sadəcə ola­raq C.X.Cübran, ər-Reyhani və M.Nüay­mə ədə­bi-bədii yara­dı­cı­lı­ğı­nı təhlil et­məklə kifayət­lən­mə­yib, onların tim­sa­lında bütövlükdə pla­neti­miz­də gedən yeni tipli pro­ses­­lərin; Şərq və Qərb dün­­ya­gö­rüş­lərinin və ədəbi-bədii dəyərlər sis­te­mi­nin vəhdəti məsələsinin el­mi-fəlsəfi təhlilini verir. O, bu proseslərin adı çəkilən ərəb ya­zı­çı­la­rı­nın ya­ra­dıcılığında bədii ifadəsini araş­dı­ra­raq ya­­zır: «Onlara əzəl­dən Şərq xalq­­la­rı­nın mədəniyyətinə xas olan ümum­­­bə­şəri və hu­manist ideallar əsa­­­sın­da öz doğma mədə­niy­yət­lə­rin­də bu də­yər­lərin təsdiqi üçün mü­va­fiq üsullar tapmaq asan idi. Eyni za­­man­da, heç vaxt unutmaq lazım de­yil ki, bu yazıçıları öz vətəninin adət-ənə­­nə­lə­rini və öz dilini qoru­yub-sax­layan mühacirlər mühiti əha­tə edir­­di. Buna görə də, onlar iki mə­də­ni ənə­nə­nin – həm Şərqin, həm də Qər­­bin mədəni əlaqələrinin daşı­yı­cı­la­rı oldular».³

Bu kontekstdə Azərbaycanın bö­­yük romantik şairi Hüseyn Cavid ya­da düşür. Cavidi də, Cübranı da əgər bir yığcam fikirlə sə­ciy­yə­lən­dir­mək istəsək, ən yaxşı sözlər Cab­bar­lının söylədiyi «günbatan fikirli, gündoğan duyğulu bir sima…» ifa­dəsi olardı.

Zahiri əlamətlərə görə Cavid və Cübran xeyli dərəcədə müxtəlif şəx­siy­yət­lərdir. Biri – türk, o biri – ərəb, biri – müsəlman, o biri – xris­ti­an. Lakin on­lar mahiyyət müstəvisində çox yaxındırlar. Hər ikisi Qərb mədəniy­yətinə yük­sək dərəcədə bələd olan, amma öz şərqli tə­bi­ə­tini dəyişməyən, hətta müasirlik axtarışında da Şərq ruhundan çıxış edən mütəfəkkir-şairlərdir. Eyni zamanın məzmununu və pafosunu ey­ni janrlarda ifadə edirlər. İkisinin də səcdəgahı gö­zəl­likdir. (Cavid: «Mə­nim Tanrım gözəllikdir, sevgidir», Cübran: «Gö­zəl­li­yin hüdud­la­rın­­dan kənarda nə din var, nə elm»¹).

Cavid və Cübranın yaradıcılığını, onların həyat və fəaliyyətini da­­ha ət­raf­lı öyrəndikdə gözlərimiz önündə fəlsəfədən də, poeziyadan da, publisis­ti­kadan və bütün digər va­sitələrdən də məhz öz xalqının, mil­­­lətinin, habelə bütün bəşəriyyətin tə­­rəqqisi naminə bir vasitə kimi is­­ti­­fa­­də edən böyük ziyalı, əsl huma­nist in­san­lar canlanır.

Cavid üçün də, Cübran üçün də əsas məqsəd ideyanı çat­dır­maq­dır. Bə­­dii üsul və təhkiyə ola bilsin ki, hət­ta tə­sadüfi seçilmiş va­si­tə­lər­dir. Yə­ni əsas inkişaf xətti ideya ilə bağ­­lı ol­du­ğundan hadisələr sonradan se­çilir və bu ideyanın təkamülünə uy­­ğun­laş­­dırılır. Hər ikisi irəlicədən qoy­du­­ğu bir fəlsəfi ideyanın bədii yol­la açı­­lı­şına çalışarkən cari, gerçək ha­di­sə­lərdən daha çox tarixi möv­zu­la­ra və rəvayətlərə müraciət edirlər. Bu mövzular ümumbəşəri möv­­zu­lar­­dır. Konkret zaman və məkanla bağlı deyildir. Hətta tarixdə hə­qiqə­tən mə­lum olan hadi­sə­lər də konkret zaman-məkan müəy­yən­li­yin­dən, döv­rün spe­sifik xüsusiyyətlərindən, milli-etnoqrafik mün­dəri­cə­dən azad olu­nur, bü­tün bunlar ancaq rəmzlərlə təqdim edilir və təh­ki­yə yal­nız ide­­ya­­nın açılışına xidmət edir. Sanki bədii xarakter də, mil­li kolo­rit də ar­xa plana keçir və ideyanın inkişaf yolunu kölgədə qoy­ma­­maq üçün bir fon rolunu oynamaqla kifayətlənir. Yəni hər ikisində ha­­di­sə­lər ikin­­ci plandadır, fokusdan kənardadır və burada hər hansı de­ta­lın elə bir əhə­miyyəti yoxdur.

Cavid də, Cübran da ənənəvi Şərq fəlsəfəsinə dərindən bələd olan, daha doğrusu, bütün ruhu Şərq hik­mətindən yoğrulmuş, lakin ey­ni zamanda Yeni dövrün rasional düşüncə ənənələrini də gözəl mə­nim­sə­miş olan mütəfəkkirlərdir. Başqa sözlə desək, onların yara­dı­cı­lı­ğı bir sin­tezdir; min illərin keşməkeşlərindən keçib gələn və bir dağ ça­yını xa­tırladan qəlb çırpıntıları dənizin lal sularına qatılaraq sakit və möh­tə­şəm Qərb düşüncəsini dalğalandırır.

Emosional-mənəvi pafos, çılğın zəka məntiqi təfəkkürün sürəkli və geniş fəzasında rahatlıq tapır.

C.X.Cübranın yazdıqları for­ma etibarilə də hədisləri, heka­yət­lə­ri, aforizmləri xatırladır və ilk ba­xış­da ənənəvi Şərq hikmə­tin­dən heç nə ilə fərqlənmir. Diqqətlə araş­dır­dıq­da isə Cübranın ənənəvi Şərq fəl­sə­fi fik­­rini Qərb oxucusuna daha yaxşı çatdıra bilmək üçün epik və li­rik ifa­­də formalarının vəhdətindən çı­xış etdiyinin şahidi oluruq.

Məsələn, Şərq düşüncəsində də­rin kök atmış belə bir ifadəni yada sa­laq: “Allah insanın qəlbindədir”. Bu obrazlı deyilişə düzəliş ver­mək heç kimin ağlına da gəlmir. Cübran isə Peyğəmbərin adı ilə ya­zır: “Əgər sevirsinizsə deməyin ki, “Allah mə­nim qəlbimdədir”; da­ha düzgün olar ki, deyəsiniz: “Mən Allahın qəl­bindəyəm”.¹ Yəni bu­ra­da söhbət insanın Allahı ehtiva etməsindən de­yil, onun Allah tərə­fin­dən ehtiva olunmasından gedir.

Sufizmdə geniş yayılmış “haqqa çatmaq”, “haqq məndədir” fikri düz­gün təfsir olunmadıqda insanın ən ali məqam kimi başa dü­şü­l­mə­si­nə gətirir. Halbuki, insan Allah məqamına çata bilməz, sadəcə Onda itə bilər. Məqsəd – özünü itirərkən haqqı tapmaqdır. Cübran bu ideyanı ən ümumi şəkildə ifadə etməklə yanaşı, onu əyani obrazlarla da kon­kret­ləşdirir: “Ərimək və gecəyə öz nəğməsini oxuyan çay kimi axıb get­mək!”. ¹

Ənənəvi Şərq fəlsəfəsində, o cümlədən daosizmdə və sufizmdə, də­­rin kök atmış “könül rahatlığı” ideyası da Cübran tərəfindən bir növ təf­tiş edi­lir və ona daha realistik mövqedən yanaşılır. Mütləq rahatlıq və ya müt­ləq tarazlıq mümkün deyil. Onların öz daxili strukturu var və an­caq dinamik ta­razlıqdan danışmaq mümkündür. Sadəcə heç nə is­tə­mə­mək, heç nə duy­ma­maq mümkün deyil. Amma bütün duyğular əks­lik­lərə bölünə və bir-bi­ri­ni kompensasiya edə bilər. Biz əks duy­ğu­lar­dan birini yaşayırıqsa onun qar­şı­lığını heç olmazsa rasional idrak sə­viy­yə­sin­də nəzərə almaqla tarazlıq ya­ra­da bi­lə­rik. Sevinc ey­fo­ri­ya­sın­dan və kədər yü­­kündən ancaq bu­nun­la xilas ol­maq müm­­kündür. “Bə­ziləri de­yə­cək: – se­vinc kədərdən artıqdır; di­ğər­­lə­ri­miz isə – yox, kədər daha bö­yükdür, deyəcək. Lakin onları ayırmaq olmaz, onlar birlikdə gəlir”. ² Cübran insan qəlbini bir tərəfinə kədər, o bi­ri tə­rə­finə sevinc doldurulmuş tərəzi ilə müqaisə edir və göstərir ki, on­lar an­caq bərabər olarkən tarazlıq yaranır. Bu ideya obrazlı ifadələrlə da­ha kon­kret surətdə açılır: “İçinə şərab süzdüyünüz piyalə hıəmin o pi­yalə de­yilmi ki, əvvəlcə dulusçu sobasında bişirilib”. Yaxud: “Məgər ru­hu­nu­zu oxşayan bu ud həmin o ağac deyilmi ki, əvvəlcə bıçaqla oyu­lub?” Son­ra ümumiləşdirmə aparır: “Sevinəndə ürəyinizin dərinliyinə boy­la­nın və onda görərsiniz ki, sizə indi sevinc gətirən şey əvvəl sizi kə­dərləndirirdi”. ¹

Beləliklə, Cübran məlum Şərq hikmətini strukturlaşdırır və ənə­nə­vi qəlb rahatlığını dinamik tarazlıq kimi təqdim etməklə reallığın əs­lin­də bundan kənaraçıxmalar şəklində mövcud olduğunu vurğulayır. Re­al­lıq lal bir göl deyil. Reallıq sakit və möhtəşəm dənizin hər an dal­ğa­lana biləcək təzahürləridir. Yəni sükut, sakitlik içərisində fırtınalar şəklindədir.

Cübran Qərb gerçəkliyinə, rasional idrakın və əməli fəaliyyətin na­­siranə görkəminə bir lirizm, şeiriyyət gətirir. Ənənəvi Şərq ancaq for­­maca deyil, məzmunca da Şərqdir. Yəni o, əməldən yox, ruhdan bəhs edir. Yerləri deyil, göyləri vəsf edir. Lakin əməli fəaliyyətin, ra­si­o­­­nal biliyin və hətta texnologiyaların da öz ruhu və şeiriyyəti ola bi­lər­miş! Bu kontekstdə Cübranın pey­ğəm­bərin dili ilə zəhmət haqqında de­­diklərini misal gətirmək yerinə dü­şər. Cübran sadəcə torpaqdan de­yil, «torpağın qəlbindən» danışır, sa­dəcə fiziki əməkdən deyil, sevgi ilə yoğrulmuş əməkdən danışır. «Lakin mən sizə deyirəm ki, siz iş­lə­yən­də torpağın ən ali istəyini həyata ke­çir­miş olursunuz».² Daha sonra, Cübran yazır: «Zəhmət dolayısı ilə sev­mək – həyatın ən gizli sirlərinə var­maq deməkdir».³ Torpağa can­lı ki­mi baxanda, onun nəfəsini, pı­çıl­tısını duyanda, zəhmətə sevgi qa­tan­da bə­zən möcüzə də baş verir. Da­­ha doğ­rusu, möcüzə ancaq sev­gi­dən ya­ra­na bilər. Lakin Şərq poe­zi­ya­sında vəsf olunan mücərrəd sev­gi­dən fərq­li olaraq, burada söhbət məq­səd­yönlü əməli fəaliyyətdən – zəh­­mət­­dən gedir. «Alın yazısını da məhz alın təri ilə yumaq müm­kün­dür»⁴.

Cübran yaradıcılığında məhəbbət mövzusu mərkəzi yer tutur. Bir Şərq şairi və mütəfəkkiri üçün tamamilə təbiidir. Lakin onun Şərq və Qər­bin vəhdətində da­ya­nan bir mütəfəkkir olması onun məhəbbət ide­ya­sına gətirdiyi yeni çalarlarda gö­rünür. Çörəyə dad verən də sadəcə fi­zi­ki əmək yox, ona qatılan sevgidir. Sevgisiz bişən çörəyin dadı ol­maz. Və burada cismani dünyanın ruhani mahiyyəti yad edilir. Cübran in­sanları «yaratdıqları hər bir əşyanı öz ruhları ilə canlandırmağa»¹ çağırır.

Biz bədii ədəbiyyatda mövhumatın və xurafatın tənqidinə ən çox is­lam kon­teks­tində rast gəlirik. Cübranın yaradıcılığı belə bir cəhətdən də əla­mət­dardır ki, o özü bir xristian ol­maqla yanaşı, Şərq mühitini, o dövrün ic­ti­mai gerçəkliyindəki ey­bə­­cərlikləri qələmə alır. Və məlum olur ki, dini mən­su­biyyətdən asılı olmadan Şərq elə Şərqdir. Möv­hu­mat və dini fa­natizm də əs­lində dinin özü ilə deyil, bütövlükdə Şərqin, Şərq düşüncə tərzinin tə­nəz­zü­lü və cırlaşması ilə bağlıdır. «Qı­rıl­mış qa­nad­lar» əsərində süjet sanki XIX əs­rin – sonu XX əsrin əv­vəllərində Azər­baycan ya­zı­çı­la­rı­nın yaradıcılığında tez-tez qə­lə­mə alınan bir möv­zunun eynidir.

Professor Aida Iman­­quliyevanın qısa şəkildə nəql et­­di­yi məzmun belə səs­lənir: «Səlma varlı və nü­fuz­lu atanın yeganə qı­zı­dır. O, başqa adamı sev­­mə­sinə baxmayaraq, öz iradəsi əley­­­hi­nə ar­xi­ye­piskopun qar­da­şı oğlu Mən­sur bə­yə ərə ve­rilir. Səl­ma ilə ev­lən­mək is­­tə­yən Mənsur bəyi qı­zın gö­zəl­liyi və nə­­ca­bə­ti deyil, ata­nın ona ve­rəcəyi zən­gin cehiz ma­raq­lan­­dı­rır…»² Epi­zod bi­zə çox ta­nış­dır. Sa­dəcə olaraq iş­ti­rak­çı­lar molla əvə­­zi­nə ar­xi­yepiskop, avam müsəlman əvə­zinə isə fanatik xristian olan Fa­ris Kə­ra­­mi­dir. Aida İmanqu­li­ye­vanın yaz­dığı kimi, «Mənsur bə­yin aman­sızlığına, ta­mah­kar­lığına, bütün eybəcərliklərinə yaxşı bələd olan Fa­ris Kərami yeganə qı­zı­nın ona ərə getməsinin əleyhdarı olsa da, ar­xi­ye­pis­ko­pun təklifinə etiraz et­mə­yə, ona rədd ca­va­bı verməyə heç cür cürət edə bilmir».¹ F.Kə­raminin di­ni av­to­ritet qarşısında öz se­vimli qı­zını belə qurban verməyə ra­zı­laş­ması əslində xris­tian fanatizminin ba­riz ifa­də­sidir. (Bu yerdə Mirzə Cəlilin «Ölülər»ini xatırlamamaq müm­kün deyil). De­mə­li, fanatizm bu və ya di­gər dinin tə­biətindən yox, düşüncə və seçim azad­­lığının yetərli olmamasından irəli gəlir.

Cübran yaradıcılığı sadəcə müdrik sözlər, hikmətli hekayətlər, lirik deyimlər olmayıb, həm də ciddi sosial məzmun daşıyır. «İctimai əda­lətsizliyə qarşı mübarizə Cübran yaradıcılığının ən səciyyəvi cə­hət­lə­rindən biri idi… O, ən ədalətli insan cəmiyyəti, zülmün və za­lım­la­rın, köləliyin və əsatirin, müstəmləkəçiliyin və müstəmləkəçilərin ol­ma­dığı möhkəm, güclü, azad ərəb ölkəsi görmək istəyir».² Lakin tə­əs­süf ki, Cübran da, digər böyük Şərq mütəfəkkirləri kimi, arzudan, uto­pi­yadan o tərəfə gedə bilmir. Onun azad Ərəbistan ideyası da Qərb ra­si­onalizmindən daha çox, Şərq müdrikliyi ilə tərənnüm olunur. Bu­nun­la belə Cübranın şərhində lirizm və rasionallıq sıx surətdə vəhdətdədir. O, romantizmi realizmdən gələn mə­­qam­larla zənginləşdirir. Cübran si­vi­li­za­siyaya vurğun olmasa da, onu inkar et­mir. O, Qərbin gücünün nə­­­də ol­du­ğunu gözəl anlayır. Cüb­ran da Ca­vid kimi gücün ikili ma­hiy­­yətini, daxili dialektikasını nəzərə alır və həqi­qəti güclə tamamlamaq möv­qeyindən çıxış edir.

Həqiqət-Güc, Şər-Xeyir cüt­lü­yündə tərəflərdən biri o birisiz müm­­kündürmü? Yəni Şər olmasa Xe­yir ide­yası özü mövcud ola bilər­di­­mi? Atəşin yandırıcı-yaxıcı təbiəti mə­lum olmasa idi, nurun məsum siq­ləti üzə çıxa bilərdimi?

Cavid İblisin dili ilə yazır: