Şərq ruhunun Qərb həyatı
Yüklə 5,09 Mb.
|
|
ISBN 978-9952-448-52-8
© S.Xəlilov, 2009 Müəllifdən Beş il öncə Milli Elmlər Akademiyasında professor Aida İmanquliyevanın 65 illiyinə həsr olunmuş Beynəlxalq Elmi Konfransda çıxış edərkən belə bir fikir söyləmişdim ki, illər ötəcək, Aida xanımın tədqiqatları fəlsəfi aspektdə daha böyük dəyər kəsb edəcəkdir. Çünki onun qoyduğu və araşdırdığı məsələlər şərqşünaslığın və filoloji düşüncənin hüdudlarına sığmır. Onun Azərbaycan oxucularına təqdim etdiyi Cübran Xəlil Cübran, Əmin ər-Reyhani və Mixail Nüaymə sadəcə şair yox, böyük vətənpərvər və mütəfəkkir idilər. Aida xanım da onların ancaq poetikasını deyil, həm də ideya dünyasını araşdırmağa qalxmışdı. Şərq-Qərb problematikasının bədii-romantik tərənnümü Aida xanımın yaradıcılığında müstəqil fəlsəfi problem kimi qoyulur və Şərq ilə Qərb düşüncələrinin vəhdət zərurəti elmi-fəlsəfi arqumentlərlə, qətiyyət və ardıcıllıqla sübuta yetirilir ki, bu da çağdaş fəlsəfədə sivilizasiyalar təliminin və kulturoloji nəzəriyyənin ən ümdə məqamlarından biridir. Aida xanım tərəfindən hərtərəfli tədqiq olunan Cübran Xəlil Cübran, Əmin ər-Reyhani və Mixail Nüaymənin öz əsərləri, təəssüf ki, indiyədək Azərbaycan oxucularına geniş çeşiddə təqdim olunmamışdır. Bunu nəzərə alaraq, kitaba onların bir sıra əsas əsərlərinin tərcümələrini daxil etməyi lazım bildim. Adı keçən ərəb şairlərinin, habelə, Aida xanımın əsərlərində onlarla müqayisəli şəkildə təqdim olunan Qərb romantik poeziyasının nümayəndələri U.Bleyk, R.Emerson və U.Uitmenin də yaradıcılığından bəzi fraqmentləri ərəb, ingilis, rus və türkcədən dilimizə çevirən Aqil Şirinova, Könül Bünyadzadəyə, Müşviq Şükürova, Bəhram Həsənova, Mehriban Qasımovaya, Samirə Həsənovaya və Kamil Şərifova minnətdarlığımı bildirirəm. Onların orijinaldan tərcümələri sayəsində mən öz tədqiqatımda Aida İmanquliyevanın əsərləri ilə yanaşı, ilk mənbələrdən də istifadə etmək imkanı əldə etdim. Həmin tərcümələrin bir qismini kitaba əlavə şəklində nəşr etməkdə məqsəd Aida xanımın bütün yaradıcı ömrünü həsr etdiyi bu böyük mütəfəkkir-şairlər haqqında oxucuların bilavasitə təsəvvür əldə etməsinə imkan yaratmaqdır. Çünki bu böyük romantiklər təkcə ideyaları ilə deyil, həm də bu ideyaların ifadə formaları, fikrin özündəki şeiriyyətlə seçilirlər ki, belə bir gözəlliyin bilavasitə duyulması yüksək mənəvi-estetik ilham mənbəyidir. Azərbaycan şairlər yurdudur. Bizim böyük poetik ənənələrimiz vardır. Yəni milli oxucu auditoriyasını hansı isə fərqli bir poeziya ilə, ədəbiyyatla heyrətləndirmək çox çətindir. Lakin bununla belə, oxuculara təqdim olunan bədii-fəlsəfi nümunələr o dərəcədə hikmətamiz və orijinaldır ki, bu ecazkar gözəllik qarşısında heyrətlənməmək mümkün deyil. Giriş Azərbaycanda məşhur şərqşünaslar çox olmuşdur. Dünya şöhrətli şərqşünaslar… Ərəb, fars və türk dillərinin gözəl biliciləri, bu dillərdə yazılmış möhtəşəm poeziya nümunələrinin yorulmaz tədqiqatçıları, Azərbaycanın və bütövlükdə islam regionunun böyük tarixçiləri, islamşünaslar, mətnşünaslar və s. İlk baxışda, yaxın keçmişdə Azərbaycan şərqşünaslıq elminə başçılıq etmiş Aida İmanquliyeva da sadəcə belə məşhur şərqşünaslardan biridir. Tədqiqatçılar çox vaxt onun məşğul olduğu problemi də bu sırada qeyd edirlər: ərəb filologiyası və ya daha konkret – ərəb məhcər ədəbiyyatı. Əlbəttə, dünya şöhrətli şərqşünas alimlərlə bir sırada durmaq özü də böyük şərəfdir. Lakin Aida xanımın başqalarından fərqli olan elə bir elmi-fəlsəfi xidməti vardır ki, bu onu öz həmkarlarından ayırır, onun başqa statusda – fəlsəfi aspektdə dəyərləndirilməsinə ehtiyac yaradır. Təəssüf ki, bu xidmət, bu yenilik öz həqiqi elmi qiymətini hələ də almamışdır. Bu yeniliyin məğzini düzgün anlamaq üçün ilk növbədə tədqiqata cəlb olunan görkəmli şairlərin yaradıcılığındakı əsas fikirlər bir daha nəzərdən keçirilməli və bu kontekstdə Aida xanım tərəfindən irəli sürülən ideyalar müasir fəlsəfi fikir prizmasından təhlil edilməlidir. Bu baxımdan, onun yaradıcılığından qırmızı xətlə keçən Şərq-Qərb sivilizasiyalarının dialoqu və ümumbəşəri vəhdət ideyasının bu gün üçün əhəmiyyəti diqqət mərkəzində olmalıdır. Belə ki, Aida xanım tədqiq etdiyi görkəmli şəxslərin xidmətlərini göstərməklə kifayətlənməyərək, özü də Şərq-Qərb probleminin həlli istiqamətində olduqca dəyərli fikirlər irəli sürmüşdür. Aida İmanquliyeva öz genetik-fərdi xüsusiyyətləri ilə də Şərq və Qərbin vəhdətini simvolizə edirdi. Zahiri görkəmi və mənəvi keyfiyyətləri ilə Şərqin şeiriyyətini, ülviyyətini təcəssüm etdirən Aida xanım eyni zamanda, öz elmə bağlılığı, rasional düşüncəsi, təşkilatçılıq keyfiyyətləri ilə və ən başlıcası, sözün əsl mənasında müasirliyi ilə çağdaş Qərb sivilizasiyasını təmsil edirdi. Gendən gələn Şərq mahiyyəti ilə, müasir zamanın tələbatından gələn Qərb keyfiyyətlərinin vəhdəti ona məhz vəhdətin özünü tədqiqat predmetinə çevirmək səlahiyyəti vermişdi.
Azərbaycanda Şərq ədəbiyyatının öyrənilməsi yeni hadisə deyil. Hətta Qərb poeziyasının da tərcümələri və təqdimatı əvvəllər də olmuşdur. Lakin bir tərəfdən məhz romantik poeziya nümunələrinin seçilib araşdırılması, digər tərəfdən də Şərq və Qərb şairlərinin yaradıcılığına vahid ideya müstəvisində, müqayisəli təhlil yolu ilə baxılması qeyd-şərtsiz yenilikdir. Ümumiyyətlə, ədəbiyyatda da, fəlsəfədə də ən ağır işlərdən biri fərqli yaradıcılıq nümunələrinin ortaq məxrəcə gətirilməsidir. Fəlsəfi komparativistika isə nəinki Azərbaycanda, bütün dünyada hələ yeni-yeni gündəmə gəlir. Bu baxımdan, Aida xanımın tədqiqatları zamanı qabaqlamış, gələcək axtarışlar üçün yol açmışdır. Professor Aida İmanquliyevanın yaradıcılıq axtarışları ikinci mühüm bir istiqamətdə də böyük maraq doğurur. İndi, XXI əsrin zaman məsafəsindən baxdıqda, dünyada gedən qlobal proseslərin konturları kifayət qədər aydın görünür və məlum olur ki, dünyanın yeni nizamının formalaşması sivilizasiyaların qarşılıqlı əlaqəsinə də fərqli münasibət göstərilməsini tələb edir. XX əsrin 70-80-ci illərində isə bu yeni tendensiyanın mahiyyətini və üstün istiqamətlərini çox az adam görə bilirdi. Bu yenilik, ilk növbədə mədəniyyət müstəvisində baş verən qlobal proseslərin siyasi müstəvidə təzahüründən ibarət idi. Dünyada Şərq və Qərb bölgüsünün aktuallığının artması da, məhz bu yeni tendensiyaların nəticəsi idi. Azərbaycan əsrlər boyu bir Şərq ölkəsi kimi mövcud olduğundan, azərbaycanlı alimlər SSRİ-də aparılan tədqiqatların əsasən şərqşünaslıq aspektlərinə cəlb edilirdilər; qərbşünaslıq və xüsusən Şərq-Qərb münasibətlərinin tədqiqi isə bizim üçün bir növ yasaq mövzu idi. Belə bir dövrdə Azərbaycanda ilk dəfə məhz Aida xanım İmanquliyeva öz elmi mühitinin ətalətini dəf edərək və öz zəmanəsini qabaqlayaraq olduqca aktual, gələcəyə yönəlmiş bir mövzu ətrafında tədqiqatlar aparırdı. Həm də problemin o aspektləri ön plana çəkilirdi ki, onlar təkcə Azərbaycanda yox, bütün dünyada ancaq 90-cı illərin axırlarında, iki əsrin qovuşuğunda aktuallaşmış oldu. Təkcə onu qeyd etmək kifayətdir ki, 2000-ci ildə İran prezidenti Məhəmməd Hatəmi Şərq və Qərb sivilizasiyalarının dialoqu ideyası ilə çıxış edəndə, çoxları bunu bir yenilik kimi dəyərləndirdi. 2001-ci il isə, YUNESKO tərəfindən «Sivilizasiyaların dialoqu» ili adlandırıldı. Və nəhayət, neçə illərdən sonra bu problem Aida xanımın qızı, Azərbaycanın birinci ledisi, YUNESKO və İSESKO-nun xoşməramlı səfiri Mehriban Əliyevanın apardığı məqsədyönlü fəaliyyət nəticəsində bir daha aktuallaşdı və bu dəfə ölkəmiz bu dialoqda təşəbbüskar və aparıcı tərəf kimi çıxış etdi. Məhz bu fəaliyyətin sayəsində Bakı 2009-cu ildə bütövlükdə İslam mədəniyyətinin paytaxtı elan olundu. Şərq ilə Qərbi birləşdirən İpək Yolunun bərpası işinin təməli Bakıda qoyulduğu kimi, şəhərimiz “Şərq-Qərb” mövzusunda kino festivalları, incəsənət bayramları, beynəlxalq elmi konfranslar üçün də mədəni-mənəvi məbədə çevrildi. iyun 2008-ci ildə Bakıda “Mədəniyyətlərarası dialoqda qadınların rolunun genişlənməsi” mövzusunda keçirilən Beynəlxalq forumdakı çıxışında Mehriban xanım Əliyeva bu sahədə qarşıda duran vəzifələrdən danışaraq dedi: “Görəsən, sivilizasiyalara, xalqlara və ayrı-ayrı insanlara bir-birini eşitməyə, anlamağa nə mane olur və nə kömək ola bilər?”1 Bizcə, bu dialoqa kömək edə biləcək amillər içərisində ən mühümlərindən biri də ədəbiyyatlar arasında əlaqədir ki, Aida xanımın yaradıcılığı bu gün də həmin məqsədə xidmət edir. Sivilizasiyalararası dialoq ideyasının siyasi, iqtisadi və kulturoloji müstəvilərdə üzə çıxması əslində əvvəlcə elmi-fəlsəfi və ədəbi-bədii yaradıcılıqda aparılan axtarışların nəticəsi idi. Yəni siyasətdə yenicə aktuallaşan bir problem bədii yaradıcılıq müstəvisində bir sıra yazıçı-mütəfəkkirlər tərəfindən hələ XX əsrin əvvəllərində qaldırılmışdı ki, Aida İmanquliyeva da həmin ədəbi-bədii proseslərin XX əsrin sonunda kəsb etdiyi yeni ictimai-siyasi mənanın vacibliyini nəzərə alaraq, bu problemi Azərbaycan şərqşünaslıq məktəbinin mühüm istiqamətlərindən birinə çevirdi. O öz tədqiqat obyekti kimi Şərq dünyasının Qərbdə yazıb-yaradan üç böyük mütəfəkkirini: Cübran Xəlil Cübran, Əmin ər-Reyhani və Mixail Nüayməni seçdi.1 Bu seçim bir tərəfdən professor A.İmanquliyevanın ilk ixtisasına görə ərəbşünas olması ilə, digər tərəfdən, ona öz fəlsəfi-romantik baxışlarını ifadə etmək üçün daha geniş imkan açması ilə bağlı idi. İdeyaları tədqiq olunan hər üç şəxsiyyət əslən ərəb ölkələrindən olub Amerika və Avropaya köçmüş, Şərq ruhunu Qərb düşüncəsi ilə birləşdirmiş insanlardır. Məsələn, Əmin ər-Reyhaninin də, C.X.Cübranın da sadəcə ərəb milli kimliyini və ya ərəb ədəbiyyatını deyil, bütövlükdə Şərq dünyasını Qərbdə təmsil etmələri onların bir çox əsərlərində açıq-aydın görünür. Əmin ər-Reyhani qadın azadlığından, Şərq qadınının taleyi və mübarizəsindən bəhs edərkən əsərinin qəhrəmanı olaraq türk qadınını seçir. Cübran isə öz idealı kimi, həm Şərqin, həm də Qərbin ən böyük dahisi olaraq bir ərəb mənşəli şairi və ya mütəfəkkiri yox, türk əsilli İbn Sinanı seçir; «İbn Sina və onun poeması» adlı əsərində C.X.Cübran özü də peşəkar filosofdur. Məhz buna görə də, Cübran kimi şəxsiyyətin fəlsəfi və ədəbi-bədii irsinin öyrənilməsi ərəbşünaslığın hüdudlarından çox kənara çıxmış və Azərbaycanda yeni elmi tədqiqat istiqamətinin: Şərq-Qərb komparativistikasının yaranmasına səbəb olmuşdur. Mövzu özü Aida xanımı filologiya hüdudlarını keçərək böyük fəlsəfi fikir məkanında tədqiqat aparmağa sövq etmişdi. Fəlsəfi aspektdə professor Zümrüd Quluzadə də bu problem üzrə tədqiqat aparmış, «Şərq fəlsəfəsinin XIII-XIV əsrlərdə inkişaf qanunauyğunluqları və Qərb-Şərq problemi»1 mövzusunda kitab yazmışdır. Yaxud neçə illərdən sonra digər fəlsəfə elmləri doktoru Könül Bünyadzadə yenə də orta əsrlər çağını əhatə edən “Şərq-Qərb: ilahi vəhdətdən keçən özünüdərk”2 adlı monoqrafiyasında irrasional idraka iki fərqli münasibətlə əlaqədar Şərq və Qərb düşüncə tərzlərinin müqayisəsini verməyə çalışır.
Məsələnin şablondankənar, yeni, orijinal qoyuluşu Aida xanıma əslində öz zəmanəsini qabaqlayaraq, Azərbaycan gerçəkliyində Şərq və Qərbin vəhdəti ideyasını ilk dəfə konseptual şəkildə irəli sürməyə imkan vermişdir. Onun nəzərində sadəcə poeziyanın, mənəviyyatın, ruhaniliyin beşiyi kimi qalmaq indi daha Şərq üçün kifayət deyildi. Şərq mütləq müasir elmi-texniki nailiyyətlərə yiyələnməli idi. Və bunun yolu Qərblə inteqrasiyadan keçirdi. Lakin Şərq elm və texnologiyanı Qərbdən kor-koranə transfer etməklə bu sahədə böyük uğur qazana bilməzdi. Heç şübhəsiz, o məhz özünəməxsus dəst-xəttini, üslubunu tapmalıdır. Və bu üslubun öyrənilməsi, Aida xanımın fikrinə görə, yeni dövrdə şərqşünaslığın əsas məqsədlərindən, tədqiqat istiqamətlərindən biri olmalı idi. Təəssüf ki, Azərbaycanda hələ indiyədək problemin belə universal şəkildə qoyuluşu və tədqiqi istiqamətində çox az iş görülmüşdür. Bizdə tədqiqatlar çox vaxt ayrı-ayrı şəxsiyyətlər üzrə aparılır. Halbuki, hansı isə konkret bir şairin, yazıçının, hətta mütəfəkkirin, filosofun yaradıcılığını öyrənmək, tədqiq etmək üçün yalnız həmin şəxsin əsərlərindən çıxış etmək kifayət deyil. Bütövlükdə mühitin, bütövlükdə dövrün, həmin dövrdəki yaradıcılıq ənənələrinin də öyrənilməsi və tədqiq edilməsinə ehtiyac vardır. Müəyyən bir xalqın, millətin ədəbiyyatı haqqında ümumi bir təsəvvür yaratmaq və ədəbiyyatın xüsusiyyətlərini ortaya çıxarmaq isə daha geniş bir tədqiqat dairəsinin əhatə olunmasını tələb edir. Çünki bu zaman bir milli ədəbi-bədii düşüncə, bir ədəbiyyat başqa millətlərə məxsus ədəbiyyatla qarşılıqlı əlaqədə və müqayisədə öyrənilir.
Bəli, Aida İmanquliyeva sadəcə ərəbşünas, yaxud ərəb ədəbiyyatı mütəxəssisi deyildi. O həm də sivilizasiyalar arasındakı münasibəti, Şərq və Qərb düşüncə tərzlərinin ortaq və fərqli cəhətlərini və bu problemlərin ədəbiyyat və fəlsəfə müstəvisində proyeksiyasını öz tədqiqat predmetinə daxil edən, XX əsrin sonlarında Azərbaycan üçün xüsusi aktuallıq kəsb edən bu məsələləri ədəbi-tənqidi rakursda gündəmə gətirən vətəndaş-alim və bir fəlsəfə tədqiqatçısı idi. Yüklə 5,09 Mb. Dostları ilə paylaş:
|