Şərq ruhunun Qərb həyatı

1939-1992

Təbiət kimi insan da gözəlliklə dolub daşır.
Aida İmanquliyeva

Aida İmanquliyeva

və Şərq-Qərb problematikası

Aida xanım Şərq ruhunu özündə yüksək səviyyədə təcəssüm et­di­rən, eyni zamanda müasir Qərb mədəniyyətinə dərindən bələd olan, so­vet məkanında bizə görə Qərb sayılan Moskva və Sankt-Peterburqda Şərq ruhunu böyük ləyaqətlə təmsil edən bir Azərbaycan qadını, Qərb üçün şərqşünas, Şərq üçün qərbşünas alim idi.

Təbii gözəlliyin təcəssümü olan in­san özünüdərk məqamında həm də tə­bi­ətin və dünyanın gözəlliyini dərk et­miş olur. Təbiət ki­ta­bı­nın ahəngi, tə­bi­ət­dən gələn gözəlliyin ruhu Aida xa­nım üçün doğma idi. Aida xanımın fik­rinə görə, “dünyanı dərk etmək elə özü­nüdərkə bə­­­­rabərdir”. Çünki “dünyanın dərki əslində qəlbin də­rin­lik­lərindəki giz­­­­li qatların oyanışı sayəsində mümkün olur”. ¹

İnsanla təbiət arasındakı adekvatlıq xüsusilə Şərq təfəkkürü üçün sə­ciy­yə­vi­dir. Təbii gözəlliyə vurğunluq tə­bi­ə­tin də məhz təbiilik mə­qa­mı­nı, ba­ki­rə­li­yini, insan əli dəyməmiş, sonradan də­yişdirilməmiş doğal və­ziyyətini önəm­li edir. «Qərb» ən çox sivi­li­za­si­ya ilə bağlı olduğun­dan, bədii ədə­biy­yat­da, xüsusən romantik poeziyada texnikanın insan hə­­­yatına mü­da­xi­lə­sinə qarşı etirazlar, insan ruhu ilə təbiətin ahəngi ara­­­sında müvazi­nə­tin pozula biləcəyindən ehtiyatlanmalar əslində bir növ Şərqə qayıdış, Şərq ruhunun bərpası uğrunda mübarizə kimi də də­­yərləndirilə bilər. Aida İmanquliyevanın tədqiqatlarının mərkəzində duran Əmin ər-Reyhaninin, C.Cübranın və Mixail Nüaymənin nəyə gö­­­rə texnogen sivilizasiyaya qarşı çıxmalarının səbəbi də məhz bu kon­­tekstdə aydın olur.

Bəs «Şərq ruhu» dedikdə biz nəyi nəzərdə tuturuq?

Milyon illər davam edən əməli fəaliyyət prosesində in­sanda hey­va­ni instinktiv hisslərdən fərqli olan nəcib və ali hisslər – insani hisslər ya­­ranıb və bu hadisə bəşər ta­rixinə «Şərq ruhu» adı ilə daxil olub. Hə­min ruhu ata-baba­larımız bir məşəl kimi nəsildən-nəslə ötürüb ya­şa­dıb­lar. Əmin ər-Reyhani yazır: “Bu alovlu qüvvə alışdırılıb ki, baş­qa qüv­­vələr törətsin. Uca bir məqsəd üçün alovlanıb. Ona görə alov­lan­ma­­yıb ki, nurunu fəzada yaysın, ya da tüstüsü evlərin kənarında top­laş­sın. Alovlanıb ki, öz cövhəri və fərd-toplu cövhəri arasında ta­mam­lan­sın və bundan çörəkdə olan yeni, gizli qüv­­və meydana çıxsın”.¹

Əsrlər ötüb, nə vaxtsa əzəmətli, la­­kin buz kimi soyuq olan ağıl dər­­ya­sı­nın təlatümləri sahili bürüməyə baş­la­yıb və bütün alçaq sa­hə­lər­də­ki alov­la­rın üzərinə su çiləyib, on­ları sön­dü­rüb. Atəşlər söndü, eh­ti­ras­lar cilov­lan­­dı, meydanı mücərrəd tə­fək­­kür tutdu. Bu hadisə bə­şər ta­rixinə «Qərb ruhu» adı ilə daxil olub.

Lakin Qərb ruhu alçaq əraziləri su­­lara qərq etsə də, uca zir­və­lərə qal­­xa bil­məyib. Uca zirvə­lər­­də­­ki ocaq­lar to­xu­nul­maz qalıb.

Hamıda potensial imkan şək­lin­də həm pri­mitiv, həm də ali, həm mən­­­fi, həm də müsbət hisslər var. La­kin tərbiyə, mühit, hakim ruh bun­­­­lardan hansını isə can­landırır, ger­çək­liyə çevirir, digərləri isə pas­siv imkan şəklində qalır. Necə ki, elə ya­zılar olur ki, onu yalnız alovda isin­­­dirəndə oxunmağa başlayır, eləcə də qəlbimizin potensial hisslərini mü­­əyyən bir canlı təsir, müəyyən bir atəş öz hərarəti ilə isindirərkən, on­lar oyanır, fəal qüvvəyə çevrilir, «ca­­handa kamalın qalib gələ­cə­yi­nə» əminlik yaranır.

Bu sönməyən atəş, bu insani ləyaqət şöləsi əsrlərdən bizə miras qal­mış mənəvi sər­vət­lə­ri­miz, adət-ənənələrimiz, dini-əxlaqi dəyər­lər­dir. Onu intellektual inqilabın tufanlarından, ro­bot erası­nın buz kimi so­­yuq nəfəsindən qorumaq vəzifəsi böyük bir sivi­li­za­si­yanın, mü­qəd­dəs bir ruhun “olum, ya ölüm” məsələsidir, üçüncü mi­nilliyin əv­və­lində Şərq xalqları qarşısında duran ən böyük tarixi missiyadır.

Qərb dənizində batmamaq, yaxşı üzə bilmək üçün intel­lekt gə­mi­si lazımdır. Şərq intellektdən heç vaxt kor­luq çəkməyib. La­kin Şərqdə ənə­nəvi ola­raq hərə öz gəmisi ilə üz­mə­yə çalı­şıb. Birlə­şib böyük gəmi dü­­­zəlt­mək is­təməyiblər. Öz gəmisini qura bilmə­yən­lər suya qərq olub­lar.

(Deyirlər ki, Şərq adamların sayına görə Qərbdən üstündür. La­kin Qərbdə buz kimi soyuq nəfs dalğaları üzə­rində böyük icti­mai gə­milər üzür. Şərqdə isə öz şəxsi gə­mi­ləri ilə möhtəşəm dalğalara sinə gə­­­rib üzmək az-az adamlara qis­mət olur).

Digər tərəfdən, öz kiçik şəxsi gə­milərində üzənlər Qərbin bö­yük gə­­­­­­miləri ilə qarşı-qarşıya gəlmə­mək üçün onların dalınca üz­mək məc­­bu­­riy­yə­tindədirlər.

Böyük dalğalar Şərqin alçaq tə­­­­­pə­lərdəki məşəllərini suya qərq edib. Ancaq uca zirvələrdəki alov hə­­lə də şölələnməkdədir və yal­nız nəfs dalğalarının fövqünə qal­xanlar bu sönməz ruha qovuşa bilərlər.

Orta əsrlərdə məhz nəfsin əql vasitəsilə məhdudlaşdırılması, ida­rə olunması, insanın düşüncəli bir varlıq olaraq öz bədəni və ins­tink­t­lə­ri üzərində qələbəsi uğrunda mü­ba­ri­zə getmiş və bu proses fərdi miq­yas­­dan çıxaraq bir ruhani hərəkat sə­viy­yəsinə qalxmışdır. Sufizm də bu hərəkatın nəzəri əsası kimi for­ma­laş­­mışdır. Lakin bu təlimi sadəcə nə­­zəriyyədən fərqləndirən əsas cə­hət­lərdən biri də budur ki, burada ide­ya həyat tərzi ilə çulğalaşır, vəhdətdə olur.

Şərq kimi tanıdığımız sosial fenomen əvvəlcə fərdi-mənəvi bir fe­­nomen kimi formalaşır. Şövqlü fəlsəfi təlim, dərin dini hiss və onlara ta­be etdirilmiş solğun cismani həyat vahid fenomendə – şərqliliyin ma­hiy­yətində qovuşur. Əmin ər-Reyhani «Mən Şərqəm» şeirində şərqli­li­yin mahiyyətini bir neçə baxımdan təqdim edir. Aida İmanquliyeva onun yaradıcılığını tədqiq edərkən məhz bu məqamları ön plana çəkir və həmin şeirin geniş təhlilini verir.