Şərq ruhunun Qərb həyatı

Üçüncüsü, və ən başlıcası, Şərq və Qərbi fərqləndirən ən mü­hüm amil münasibətlərin şəxsi, yox­sa ictimai miqyasda qurul­ma­sı­dır. Belə ki, Şərq düşüncəsində məqsəd in­sa­nın kamilləşməsi, Qərb düşüncə­sin­də isə – cəmiyyətin təkmilləşdiril­məsidir.

Bəli, Şərq və Qərb coğrafi böl­­gü­dən daha çox, zaman böl­gü­sü­­dür. Qədimlik və ənənəvilik müa­sir­­liklə, modernləşdirmə ilə qar­şı­la­şır. Şərq dedikdə, insana əzəldən xas olan, onun ma­hiy­yə­ti­ni ifa­də edən mə­­­­nəvi-əxlaqi keyfiyyətlər, Qərb de­dik­də, insanın ye­ni dövrdə əldə et­miş ol­duğu intellektual və texnoloji uğur­lar ya­da dü­şür. Bu cür başa dü­­şül­dükdə, Ye­ni Dövrə qədər hər han­­sı bir Qərb si­vilizasiyasından da­­nışmaq müm­kün de­yil. Roma im­pe­­­ri­yasının süqu­tun­dan ta Renes­sans dövrünə qədər Av­ropa da Şərq si­vi­liza­si­yasının bir hissəsi idi. Həm də ucqar hissəsi, əya­lət idi. Dün­ya­da baş verən əsas proseslər, si­vi­­lizasiyanın ağırlıq mər­­kə­zi, geo­po­litik si­tuasiyanı müəyyən edən bö­­yük hadisələr məhz Şərq­də baş ve­­rir­di. Av­ropa ölkələri ancaq bu bö­yük mə­də­niy­yət mər­kəzləri ilə bağ­­lı ol­maq də­rə­cə­sinə görə sivili­za­­si­ya­­ya qatıla bilirdi. Tə­sadüfi de­yil­­dir ki, Or­ta əsrlərdə mü­səl­man dün­ya­­sı­nın təsir dairəsində olan İs­pa­niya el­mi-fəl­səfi fikrin in­ki­şa­fında oy­­na­­dı­­ğı ro­la görə bütün di­gər Av­ro­pa ölkə­lə­rin­dən öndə gedirdi. Va­ti­kan isə sivi­li­zasi­ya­nın, tə­rəq­qinin yox, sxo­las­ti­ka­nın və inkvizi­si­ya­nın ideya mər­kə­zi idi.

Varlığın iki böyük əsasının, maddi və mənəvi bölgüsünə uyğun ola­­raq, hissi-empirik və hissi-estetik başlanğıcın bu və ya digər dövr­də­­­ki prioritetliyi bə­­şər si­vilizasiyasının müxtəlif zaman kəsiklərində for­­malaşan müx­­­təlif key­fiy­yətli, xarakterli qatlarının fərqləndirilməsi də coğ­ra­fi bölgüyə əsas­lan­mır. Sadəcə olaraq müasir Avropa «Qərb si­vi­­­­li­zasiyası»nın daşı­yı­cı­sına çevrildikdən sonra onun keçmiş za­ma­na eks­trapolyasiyası sub­yek­tiv mülahizələrlə həyata keçirilir ki, bu da av­ro­pasentrizimin daha bir təzahürüdür. Onların əsas ar­qumenti, əlbəttə, antik sivilizasiyadır. La­kin obyektiv təhlil gös­tərir ki, antik dövrdə ya­ra­dılan də­yər­lər sis­te­mi müasir Şərq və Qərb böl­güsü baxımından heç bir tə­rəfə uy­ğun gəl­mir və daha çox də­rə­cədə sin­kretik hadisədir.

Şərq təfəkküründə ona görə his­si-estetik və metaforik mə­qam ön pla­na çıxır ki, insan-dünya münasibət­lə­rin­də bütövlüyün qorunub-sax­lan­ma­­sı üçün onlar hissi-empirik və ra­si­o­nal məqam­la­ra nisbətən daha əl­ve­riş­li­dir. Bizim Qərb düşüncəsi kimi sə­ciy­­­yə­lən­dirdiyimiz hissi-em­pi­rik me­­­­­tod hadisələrin hissələrə ay­rıl­masını, par­­­çalanmasını tələb edir. Və Qər­­bin bü­tün son­ra­kı uğurla­rı­nın tə­mə­lində dünyanın məhz his­sə-his­sə, kon­­­kret his­­si təcrübə akt­ları sayəsində öyrənilməsi və bu hissə­lə­rin sin­­­­te­zin­dən onun ye­ni, bütöv mənzərəsinin ha­sil olması da­ya­nır. Bu, əs­­­lində dün­­ya­nın el­mi təhlilidir. Təsadüfi deyildir ki, bir çox təd­­qi­qat­­­çı­­ların fik­­ri­nə gö­rə, «Elm – Qərbin yeni dinidir».¹ Daha doğ­ru­su, Qər­­­bin tə­mə­­lin­də din yox, elm dayanır.

Şərqin elmə münasibətində isə bəzən nihilizm meylləri hökm sü­rür. Əmin ər-Reyhani yazır: “Şərq mo­dern elmlə yanaşı gedə bilməz. Ri­ya­kar­lıq­la əhatə olunmuş, ənənə ilə dol­durul­muş, mücərrədləşdiril­miş, mü­­­­­bali­ğəli nitq və düşüncə ilə uyu­­dulmuş Şərq zeh­ni, təfsilatın intəhasızlığını el­mi id­rak qədər əhatə edə bilməz.”¹

Lakin Şərq dünyanın bədii-es­te­tik mənzərəsindən çıxış edir. His­sə­dən yox, bütövdən başlayır. Son­lu olanlar son­suzluğun, əbədiyyətin bir anı, mə­qa­mı kimi gö­tü­rü­lür.

Qərb düşüncə tərzinə görə, bü­­töv – hissələrin cəmidir. Əv­vəl­cə his­sələr dərk edilməli, sonra on­lar­dan bütöv konstruksiya alın­ma­lıdır. Bu­­nun üçün isə empirik və rasional id­rakın vəhdəti tələb olunur.

Rasional idrak Şərq üçün də sə­ciyyəvidir. Lakin Şərqdə ra­sio­nal, yə­ni, əqli fəaliyyət birbaşa bütö­vün dər­kinə yönəldilir. Dü­şüncə­nin ob­­yek­­ti nə az, nə çox, bütöv­lük­də kai­­nat, ali məqsəd, əbə­diyyət və nə­­­ha­yət, Allahın özüdür. Əmin ər-Rey­­ha­ni yazır: “...Şərqlilərin psi­xo­­lo­gi­­ya­sı mahiyyət etibarilə de­duk­tiv­dir. Bu­nun, onlara dəqiq bir qavrayış ver­məsi bir həqiqətdir, lakin eyni za­man­da onların koordina­si­ya im­kan­­­larını da əllərindən alır. ...Onlar dün­yada yaşamırlar. Onlar ka­i­nat­da yaşayırlar. Dağın arxasında nə ol­du­­ğu­nu görə bilirlər, lakin göz­­lə­ri­nin önün­­də nə olduğunu gör­mür­lər”.²

Allah ideyasının birbaşa mə­nim­­sənilməsi Qərb düşüncəsi üçün sə­­­­ciyyəvi deyil. Ona görə də, Qərb ya dindən ümumiyyətlə kə­­narda da­­­­­­­ya­­nır, ya da Allah ideyasını sadəcə bir simvol kimi qə­bul edərək dü­şün­­­cə­­­nin strukturundan kənarlaşdırır.

Qərb­­də azadlıq nəinki başqa in­san­­la­rın, so­sial qurumların, siyasi haki­miy­­yətin məhdudiyyət sfera­sın­dan, həm də Allahın hər yerdə və hər şey­də iştirakından irəli gə­lən da­xi­li nə­­zarət sferasından kənara çıx­maq­la əldə edilmiş olur. Ona görə də «Al­­lah ölmüşdür» ideyasının mü­­­əl­lif­ləri (Nitsşe, Hay­degger və s.) Qərb­­­də az qala azadlıq ide­al­la­rı­nın bö­yük daşı­yı­cı­la­rı, carçıları kimi də­yərləndirilirlər. İnsanın dünyanın mərkəzinə çəkilməsi – Şərq poeziyası üçün ənənəvi olan bu mövzu Qərbdə ancaq romantizm dalğalarında gündəmə gəlmişdi.

U.Bleyk “Peyğəmbəranə kitablar” əsərində yazır:

Sən – insansan, yoxdur Allah daha,

Öyrən səcdə etməyə öz insanlığına.¹
Aida İmanquliyeva Bleykin bu misralarını Cübranın “İblis” əsəri haqqında danışarkən misal gətirir. “Hekayənin (söhbət “İblis”dən gedir – S.X.) sətiraltı mənasında insandan ayrılmış, danılmaz həqiqət və əbədi qüvvə timsalında mövcud olan, barışmağa və itaət etməyə məc­bur edən, bununla da insanın azadlıqsevər və yaradıcı ruhunu bu­xov­la­yan Allah obrazı dayanır. Bu ideya ingilis romantiklərinn də bütün ya­ra­dıcılığına hopmuşdur”.² Cübran da in­gilis ro­man­tikləri kimi, insanı Allah­ın kölgəsindən çıxarmaq və onun bö­yük­­lü­yü­nü tərənnüm edə bilmək üçün İblisin mühakimələrindən isti­fa­də edir. Beləliklə, Qərb şairləri İblisə söy­kənərək Allahı gündəlikdən çıxarmağa çalı­şır­dı­lar. Lakin Şərqi də­rin­dən bilsəydilər, insanı Allahdan üz döndərməklə de­yil, Allaha ge­dən yolda bö­yüd­ər­di­lər.

Digər tərəfdən, XIX əsr­dən baş­la­yaraq Şərq düşüncə tər­­zi­nə bö­yük ma­raq yaranmış və bu iki si­vl­i­za­si­ya­nın gələcək sin­te­zindən xəbər verən yeni fəlsəfi və ədəbi-bə­dii axtarışların əsa­sı qo­yulmuşdur.

Bu vəhdət ideyasının əsas car­çı­ları O.Şpenqler, C.Q.Bayron, U.Bleyk, M.İq­bal kimi, R.U.Emer­son, U.Uitmen, L.N.Tolstoy, Cübran Xə­lil Cüb­ran, Əmin ər-Reyhani, Mi­­xail Nüaymə, Həsən bəy Zər­da­bi, M.Qandi, Rabindranat Taqor, Cə­­va­­hir­ləl Nehru kimi şəxsiyyət­lər­dir. Əslində bu ideyanın beşiyi ba­şın­­da Qərb­də Herder, Kant, Göte, Şərq­­də A.Ba­kıxanov, M.F.Axun­dov, Cə­ma­ləd­din Əfqani kimi za­ma­­nı­nı qa­baq­­­­la­yan bö­yük düha sa­hib­­ləri da­ya­nır. XX əsrin əvvəl­lə­rin­də Şərq və Qərb də­­yər­lərinin birləş­diril­mə­si, mil­li və di­ni də­yər­ləri sax­­la­maq­la mo­­­­­­­­dern­­ləş­mək mövqeyi Azər­bay­can zi­ya­lı­ları üçün çox sə­ciy­yə­vi ol­muş­­­dur. Bu şü­ar­­la çıxış edən bö­yük si­yasi xa­dim­lər­lə ya­na­şı, Azər­­bay­­can­da Sa­bir, M.Hadi, Cavid və Cab­bar­lı ki­mi bö­­yük mü­tə­fək­kir-ya­zı­çı­lar da bu mövzunu həmişə öz ya­ra­dı­­­­cı­lı­ğının diq­qət mər­kəzində sax­la­mış­lar. Lakin Şərq-Qərb temati­ka­sı­­nın sis­­temli şə­kildə, elmi-nəzəri səp­­­ki­də araşdırılması və bu sahədə bö­­­yük xid­­­mət­ləri olan gör­kəm­li mü­­tə­fək­­­kir şair­lə­rin yaradıcılığının məhz bu kon­­teks­t­də təd­qiq olun­­ması Azər­bay­can­da çox gec baş­lan­mış­dır.

Zamanca dünyanın intel­lek­tu­al dərkinin hissi dərkdən son­ra gəl­mə­si qanunauyğun haldır. Və bir prob­lem kimi fəlsəfi əhə­miy­yət kəsb edən an­caq bu iki düşüncə tərzi və mə­də­niy­­yət for­ma­ları arasında mü­na­si­bə­tin öy­rənilməsidir. Coğrafi mə­na­da Şərq və Qərb olsa-olsa geo­po­­­li­ti­ka prob­le­mi sayıla bilər. Sa­dəcə ola­raq, müa­sir mənada elm Qər­bi Avr­o­pa­da ya­ranıb inkişaf et­di­yin­dən el­mə əsas­lanan sivilizasiya for­ma­sının şər­ti ola­raq «Qərb» ad­lan­dırıl­ma­sı da­ha məqsədyönlüdür. Re­al­­­­lıq­da isə bu gün ABŞ və Ya­po­ni­ya elmi-tex­noloji sistemlərin in­ki­şa­fın­­­da li­der­li­yi ələ ke­çir­dik­lərin­dən, fəl­səfi və coğrafi bölgü arasındakı ade­­kvatlıq ar­tıq çox­­dan sı­ra­dan çıx­mış­dır. Qərb sivilizasiyası his­sə-his­­­­­­sə, damla-damla bü­­tün planetə pay­lan­mış­dır və getdikcə daha çox də­­­­­rəcədə plane­tar hadisəyə çe­vrilmək cəhd­lə­ri göstərir. Qloballaşma da məhz bu də­yər­­lər sisteminin dünyaya yayıl­ma­sı, hamı tə­rəfindən qə­­­bul olun­­ması və ya hamıya qə­bul etdirilməsi pro­seslə­ri­ni əhatə edir. Dün­­­yada gedən bu pro­seslərin dərk olunmuş su­rətdə, təbii-tarixi in­ki­şaf yolu ilə, mədəniyyətlərin yük­səlişi, sivi­li­za­siyaların dialoqu sa­yə­sin­də həyata keçməsi üçün mütərəqqi qüvvələrin bir­gə səyi tə­ləb olunur.