Sh. Maxmudov «statistika» fanidan o’quv uslubiy majmuasi

Ko‘p omilli regressiyaning chiziqsiz tenglamalarini aniqlash

Bu tenglamalar turli chiziqsiz ko‘p o‘lchovli funksiyalar shaklida tuziladi, parametrlari esa kichik kvadratlar usuli yordamida aniqlanadi. Ular maxsus korrelyatsiya-regressiya tahliliga bag‘ishlangan adabiyotlarda yoritilgan.

Ko‘p o‘lchovli va xususiy korrelyatsiya koeffitsiyentlari

Ko‘p omilli regressiya tenglamasini baholash natijaviy belgi (y) bilan omillar (x₁, x₂, ....., x_k) o‘rtasidagi korrelyatsion bog‘lanishning kuchini o‘lchash va tenglamaga kiritilgan barcha omillarning mohiyatli yoki mohiyatsizligini aniqlashdan iborat. Korrelyatsion bog‘lanishning kuchini o‘lchashda natijaviy belgining umumiy omillar va qoldiq dispersiyalaridan foydalaniladi.

Dispersiya  ishoralaridagi nol «0» indeksi natijaviy belgini anglatadi (ya’ni y).
1,2,...,k = j - har bir o‘rganilayotgan (tenglamaga kiritilgan) omilning tartib soni. Demak, omillar dispersiyasi. Qoldiq dispersiya nishonidagi qavs «uning ichida sanab o‘tilgan omillardan tashqari» degan ma’noni bildiradi va qoldiq dispersiyani omillar dispersiyasidan farq qilish uchun ishlatiladi.
Regressiya tenglamasi korrelyatsion bog‘lanishni yaxshi ifoda etsa, natijaviy belgining haqiqiy va nazariy qiymatlari ( ) o‘rtasidagi tafovutlar kam, ya’ni qoldiq dispersiya kichik bo‘lib, omillar dispersiyasi umumiy dispersiyaga yaqinlashadi. Shuning uchun bu dispersiyaning umumiy dispersiyadagi salmog‘i
(9.35)
korrelyatsion bog‘lanish kuchini xarakterlaydi. Mazkur nisbat ko‘p o‘lchovli (omilli) determinatsiya koeffitsiyenti deb ataladi.
Ko‘p o‘lchovli determinatsiya koeffitsiyentini kvadrat ildiz ostidan chiqarish natijasida ko‘p omilli korrelyatsiya koeffitsiyenti hosil bo‘ladi, u o‘rganilayotgan omillar bilan natijaviy belgi orasidagi bog‘lanishning zichlik darajasini ifodalaydi:
. (9.36)
omilning xususiy determinatsiya koeffitsiyenti deb ataladi va u:
(9.37)



Xususiy determinatsiya koeffitsiyenti yangi x_k omil ko‘p o‘lchovli regressiya tenglamasiga kiritilgandan so‘ng uning natijaviy belgiga ta’sirini o‘lchovchi shartli sof dispersiyaning shungacha shakllangan qoldiq dispersiyadagi hissasini o‘lchaydi.
Xususiy determinatsiya koeffitsiyentini kvadrat ildiz ostidan chiqarish natijasida xususiy korrelyatsiya koeffitsiyenti hosil bo‘ladi:


(9.38)
Barcha kuzatilayotgan omillarni hisobga oluvchi tenglama uchun ko‘p o‘lchovli determinatsiya koeffitsiyenti:
.
Bundan ko‘p o‘lchovli korrelyatsiya koeffitsiyenti

Misol, 9.5-jadvalda n=16 fermer ho‘jaliklari bo‘yicha 1 ga yerga nisbatan olingan foyda va uning omillari: 1 ga sarflangan mehnat, umumiy ekin maydonida don salmog‘i, hosildorligi haqidagi ma’lumotlar keltirilgan.
Ulardan foydalanib, (9.23) normal tenglamalar tizimini «Microstat» ADP yordamida ShEHM yechish natijasida quyidagi korrelyatsion-regression model (KRM) hosil bo‘lgan.
(9.39)

Demak, har bir gektar yerga sarflangan mehnat (odam-kuni) foyda darajasini (1 ga yerga nisbatan) 2 so‘m 26 tiyinga, don hosildorligini 1 s oshishi esa uni 16 tiyinga ko‘payishiga olib kelgan. Ammo umumiy ekinlar maydonida don salmog‘ini 1 % ko‘tarilishi foyda darajasini 4 so‘m 31 tiyinga pasayishiga sabab bo‘lgan. Ozod hadni manfiy ishoraga ega bo‘lishi qonuniydir, chunki omil nol qiymatga ega bo‘lmasdanoq ishlab chiqarish zarar bilan yakunlanishi hammaga ayon. x₂ - don salmog‘i haqidagi omil koeffitsiyenti manfiy ishoraga ega bo‘lishi - o‘rganilayotgan ho‘jaliklar iqtisodiyoti juda yomon ahvolda ekanligi haqida darak beradi, chunki don ishlab chiqarishdan juda kam foyda olinadi (uning rentabellik darajasi past). Ho‘jalik oqilona yuritilib don bozorida baholar barqaror bo‘lganda edi, ekin maydonda uning salmog‘i oshishi bilan foyda darajasi pasaymasdan, aksincha, oshgan bo‘lar edi.