Sh. Maxmudov «statistika» fanidan o’quv uslubiy majmuasi

Guruhlangan ma’lumotlar asosida to‘g‘ri chiziqli regressiya tenglamasini aniqlash

Hisoblash ishlarining hajmini kamaytirish maqsadida to‘plam birliklari omil (x) va natijaviy (y) belgilar bo‘yicha kombinatsion shaklda guruhlanadi va natijada korrelyatsion jadval hosil bo‘ladi. So‘ngra uning ma’lumotlari asosida regressiya tenglamasining parametrlari aniqlanadi.

9.5-jadval
Regressiya tenglamasini parametrlarini aniqlash uchun kerakli jamlama axborotlarni tayyorlash

Paxta hosildorligi bo‘yicha guruhlar,ts/ga		20-26			26-32			32-38			jami nx			Hamma
1 ga mineral o‘g‘it sarfi bo‘yicha guruhlar	Oraliq o‘rtacha qiymati	23			29			35						Si
	x y
2-4	3	69			87			105
			10			5			0		15	45	135
				690			435			0				1125
4-6	5	115			145			175
			2			20			8		30	150	750
				230			2900			1400				4530
6-8	7	161			203			245
			0			15			10		25	175	1225
				0			3045			2450				5495
Jami		12			40			18			70	370	2110	11150
		276			1160			630			2066	-	-	-
		6348			33640			22050			62038	-	-	-
		26.11			29,09			32,07			29,4	-	-	-
		313.32			1163,60			577,26			2054,18	-	-	-
		8180.79			33849,12			18512,73			60542,64	-	-	-

9.3-korrelyatsion jadvalda oraliqlar o‘rtachalarini belgi variantalari deb qabul qilib, jadvalning har bir katagida 3 ta ma’lumot yozamiz.

Chunonchi, katakning o‘rtasida guruh takrorlanish (ho‘jaliklar) soni n_xy, yuqori chap burchagida xy ko‘paytma, pastki o‘ng burchakida esa ularning n_xyga ko‘paytmasi xyn_xy ko‘rsatiladi (xususan 1-qator va 1-ustunga mos kelgan katakda n_xy=10, xy32369, xyn_xy6910690). Bulardan tashqari, jadvalda yig‘indi va ko‘paytma ko‘rinishida umumiy ifodalar berilgan. Masalan,

9.3-jadval ma’lumotlariga asoslanib regressiya tenglamasining parametrlari bunday aniqlanadi:
(9.9)

Guruhlangan ma’lumotlarga asosan hisoblangan regressiya va korrelyatsiya koeffitsiyentlari bog‘lanish zichligini kuchaytirib tasvirlaydi


(9.10)

Demak,

Agar omil o‘zgarishi bilan natija dastlab tez sur’atlar bilan o‘zgarib, so‘ngra tezligi so‘na borsa, u holda korrelyatsiya paraboloid shaklga ega bo‘ladi.
Gruppalangan ma’lumotlar bo‘yicha regressiya tenglamasi parametrlarini hisoblash ularning aniqlik darajasini pasaytiradi, chunki bunda belgi qiymatlari uchun taqriban oraliqlar o‘rtachasi olinadi. G‘o‘za mineral o‘g‘itlar bilan oziqlantirilmaganda ho‘jaliklarda o‘rtacha hosildorlik 21,64 s/ga bo‘lishi mumkin edi. Har gektar g‘o‘zaga berilgan qo‘shimcha o‘g‘it hosildorlikni o‘rtacha 1.5 sga oshiradi.


Egri chiziqli regressiya tenglamalarini aniqlash

Belgilar o‘rtasidagi munosabat barqarorlikka intiluvchi nisbiy me’yorlar bilan ifodalansa, bu holda egri chiziqli regressiya tenglamalari qo‘llanadi.
1. Natijaviy belgi bilan omil belgisining teskari darajasi o‘rtasidagi egri chiziqli korrelyatsion bog‘lanishni giperbola ko‘rinishida ifodalash mumkin:

Agar regressiya koeffitsiyenti a₁ musbat ishoraga ega bo‘lsa, omil belgi x qiymatlari oshgan sari natijaviy belgi kichiklasha boradi va shunisi e’tiborliki, kamayish sur’ati doimo sekinlashadi va x cheksizlikka intilganda natijaviy belgi o‘rtacha qiymati a₀ teng bo‘ladi, ya’ni Agar regressiya koeffitsiyenti a₁ manfiy ishoraga ega bo‘lsa, omil qiymati oshishi bilan natijaviy belgi qiymatlari kattalashadi, ammo o‘sish sur’ati sekinlasha boradi va x y = a₀.
Giperboloid regressiya tenglamasi bilan almashtirib, uni to‘g‘ri chiziqli ko‘rinishga keltirish mumkin. Natijada, kichik kvadratlar usuliga binoan, normal tenglamalar quyidagi shaklga ega bo‘ladi:
na+a₁∑z=∑y
a₀∑z+a₁∑z₂=∑y² bundan

II. Regressiya tenglamasi parabola ko‘rinishda ifoda qilinsa, parametrlarni aniqlash formulalari quyidagicha:

Ikkinchi tartibli parabola shaklidagi regressiya tenglama quyidagi ko‘rinishga ega
(9.15)
Agar to‘g‘ri chiziqli bog‘lanishda omil o‘zgaruvchanligi ko‘lami chegarasida uning bir birligiga nisbatan natijaviy belgi o‘rtacha o‘zgarishi deyarlik o‘zgarmas miqdor bo‘lsa, paraboloid korrelyatsiyada esa U - belgi bir birligiga nisbatan X belgi o‘zgarishi omil qiymati o‘zgarishi bilan bir me’yorda o‘zgaradi. Oqibatda bog‘lanish xatto o‘z ishorasini qarama-qarshisiga almashtirib, to‘g‘ri bog‘lanishdan teskari yoki teskaridan to‘g‘riga aylanishi mumkin. Bunday xususiyat ko‘pchilik tizimlarga xosdir.
Ikkinchi tartibli parabola uchun, kichik kvadratlar usuliga binoan, normal tenglamalar tizimi quyidagicha:

Masalan, yangi o‘zlashtirilgan yerda paxta hosildorligi va 1 ga ekinga berilgan go‘ng haqida quyidagi ma’lumotlar berilgan.
9.4-jadval.

Paxta hosildorligi bilan go‘ng berish orasidagi bog‘lanishni aniqlash

1 ga chiqaril-gan go‘ng (t), x	Hosil-dorlik s/ga, y	yx	x^2	x^2y	x^3	x^4
1 2 3 4 5 6 7 8 9	18,2 20,1 23,4 24,6 25,6 25,9 23,6 22,7 19,2	18,2 40,2 70,2 98,4 128,0 155,4 165,2 181,6 172,8	1 4 9 16 25 36 49 64 81	18,2 80,4 210,6 393,6 640,0 932,4 1156,4 1452,8 1555,2	1 8 27 64 125 216 343 512 729	1 16 81 265 625 1296 2401 4096 6561	17,7 20,9 23,3 24,8 25,5 25,3 24,2 22,2 19,4
45	203,3	1030,0	285	6439,6	2025	15342	203,3

(9.16) tenglamalar tizimiga tegishli ma’lumotlarni qo‘yib, uni yechamiz

So‘ngra

v₂ = - 0,4326.
(1) tenglamaga v₂ qiymatini qo‘ysak:
380v₁ + 3799 (-0,43273) = 95
v₁ = 4,55.
Birinchi tenglamaga v₁ va v₂ qiymatlarini qo‘yib,
9a + 45(4,5763) + 285(-0,43273) = 203
Bundan a = 13,533
.
Demak, go‘ng berilmaganda hosildorlik 13,5 s/ga bo‘lishi mumkin edi. Har bir 1 t go‘ng hosildorlikni 4,6 s/ga oshirgan va shu bilan birga qo‘shimcha berilgan organik o‘g‘it hisobiga hosildorlik 0,4 s/ga pasaya borgan.
Paraboloid korrelyatsion bog‘lanish zichligi nazariy korrelyatsion munosabat, korrelyatsiya va determinatsiya indekslari yordamida baholanadi.
III. Regressiya tenglamasini darajali funksiya ko‘rinishda aniqlash uchun avval uni logarifmlab so‘ngra almashtirishlar yordamida chiziqli tenglama hosil qilinadi: . Yuqoridagi formulalarga asosan a₁ va b larni aniqlab hamda kiritilgan almashtirishlardan foydalanib quyidagini yozish mumkin:

U holda