Sh. R. Xolmoʻminov mehnat bozori iqtisodiyoti
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Uchinchi bosqichda
ekonometrik modellar kompleksi tuziladi va uning modellarida oʻzaro aloqadorlik aniqlanadi. Uning tarkibiga quyidagilar kiradi: ishchi kuchi taklifi shakllanishining demosotsial manbalarini (DEMOSOC) va unga boʻlgan talabni vujudga keltiruvchi iqtisodiy koʻrsatkichlarning (IQTISOD) iqtisodiy-statistik modellari; mehnat sarflari tarmoqlararo balansining modellari (TAB-M); ishchi kuchiga talab va taklif balans modellari (TALAB va TAKLIF);ishchi kuchiga talab va taklifni ijtimoiy-itgisodiy tartibga solishning (TARTIB) va aholi oqilona bandligini shakllantirishning (OBAND) optimizatsion modellari; ishsizlik holatini tahlil qilish va istiqbolini belgilashning koʻpomillik modellari (ISHSIZ) va mehnat bozori rivojlanishining imitatsion modellari (MB-R) (8-rasmga qarang). DEMOSOC, IQTISOD, TAB-M, TALAB , TAKLIF, TARTIB, OBAND va ISHSIZ modellari yordamida mehnat bozori shakllanishining kompleks ekonometrik modellari vujudga keladi (QMB-SH). 102 103 DEMOSOC modellari ishchi kuchi taklifining demosotsial asosiy manbalarini aniqlashga moʻljallangan. Ular uch qismdan iborat: demografiya (aholining soni va jinsi, yosh tuzilishini aniqlash); ta’lim (mehnatga layoqatli aholining kasb malaka tuzilishini topish); mehnat resurslari balansi (mehnatga layoqatli va layoqatsiz yoshlardagi aholining bandligini aniqlash, ishchi kuchi taklifining iqtisodiyot sektorlari va tarmoqlari boʻyicha taqsimlanishini va uning migratsiyasini miqdoriy baholash). IQTISOD modellari asosiy ishlab chiqarish fondlarining miqdori va tuzilishini, mavjud va yangi ish joylarning soni hamda qiymatini va investitsiyaning hajmini aniqlash imkoiini beradi. Bular ishchi kuchiga talabning iqtisodiy koʻrsatkichlarini toʻliq ifodalaydi. Yalpi ichki mahsuloti (YaIM) va toʻg‘ri, egri va toʻliq mehnat sarflari va aholining bandligi koeffitsiyentlarini TAB-M modellari yordamida aniqlash mumkin. Agar TALAB modellari yordamida ishchi kuchiga boʻlgan asosiy va qoʻshimcha talablarning miqdori topilsa, TAKLIF modellari esa ishchi kuchi taklifining soni, jinsi, yoshi, ma’lumoti, kasbi, daromadi, ish bilan band emaslik sabablari va ijtimoiy himoyaga muhtojligi boʻyicha aniqlanadi. TARTIB modellari esa ishchi kuchiga talab va taklif oʻrtasidagi eng kichik farqlarning variantlarini topishga moʻljallangan. Ular ikki xil yoʻnalishda aniqlanadi: qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarishi tarmoqlarida ishchi kuchiga talab va taklifni kamaytirish; sanoat, xizmat koʻrsatish va shaxsiy mehnat tarmoqlarida esa ishchi kuchiga talab va taklifni koʻpaytirish. Mazkur ikki (yoʻnalish boʻyicha ratsional variantlarni topishda mehnat bozori va aholi oqilona bandligi shakllanishining iqtisodiy, ijtimony va demografik sharoitlari va omillari koʻrsatkichlari keng qoʻllaniladi. Mehnat bozori shakllanishining ekonometrik modellari kompleksida oʻzining ijtimoiy-itisodiy mazmuni jihatdan OBAND modeli yetakchi oʻrin tutadi. Chunki unda mehnatga layoqatli aholining ish bilan band va band boʻlmagan guruhlari daromadlarini maksimum boʻlishi asosiy mezon optimalligi qilib olingan. U ishchi kuchining ish bilan band va band boʻlmagan qismlari ratsional miqdori va tuzilishini topishga imkon beradi. Bu esa ishsizlikni kamaytirish uchun asosiy sharoit hisoblanadi. 104 ISHSIZ modellari ishsizlikning miqdori, ulushi, yoʻl qoʻyish mumkin boʻlgan darajasini hamda uning yashirin, mavsumiy, texnologik va tarkibiy kabi turlari miqyosini tahlil qilish va istiqbolini belgilashga moʻljallangan. Bunda koʻpomillik modellar yordamida ishsizlik darajasiga ta’sir etuvchi iqtisodiy, ijtimoiy va demografik omillarning miqyosini aniqlash mumkin. MB-R imitatsion modellari kompleksini tuzishdan asosiy maqsad – aholining moddiy farovonligini yaxshilashning ratsional variantlarini (yechimlarini) topishdir. Ular esa MB-Rning quyidagi modellar bloklarini yechish orqali aniqlanadi: mehnat bozori ijtimoiy-iqtisodiy tuzilishining rivojlanishi; ishchi kuchi taklifining shakllanishi; ishchi kuchiga talabning vujudga kelishi; ishchi kuchiga talab va taklif oʻrtasidagi ratsional nisbatlarga erishish; mazkur bozor infratuzilmasining rivojlshshshi. Mazkur modellar kompleksi mehnat bozori faoliyatining maqsadli yoʻnalishiga moʻljallab yaratilgan. Bunday modellarni ishlab chiqishning boshlang‘ich davridayoq, iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish modellari bilan uzviy aloqa oʻrnatilib, ularning “chiqish” axborotlaridan foydalaniladi. Mehnat bozorining ekonometrik modellari kompleksini (EMK) tuzishda reflektor yondashish (uslubi)dan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Uning yordamida mehnat bozori faoliyatiga ta’sir etuvchi ichki (Vᵢ) va tashqi (Wᵢ) sharoitlarni toʻla oʻrganish mumkin. VᵢWᵢ boʻyicha yaratilgan EMKda asosiy e’tibor mehnat bozori boʻlimlari rivojlanishining ichki sharoitlarini hisobga olishga qaratilgan boʻladi. Reflektor uslubi yordamida yechilishi lozim boʻlgan aniq masalalar izohlanadi. Mehnat bozorining asosiy boʻlimlarini mukammal izohlash reflektor uslubining bosh xususiyati hisoblanadi. Mazkur bozorning bir boʻlimi reflektor modeli yechimlarining boshqa boʻlim modeli natijalari bilan taqqoslashni talab etmaydi. Aksincha, birining asosiy natijalari boshqa boʻlimlarning reflektor modellarini shakllantirishda “kirish” va “chiqish” axborotlari boʻlib xizmat qiladi. Turli boʻlimlarni (obyektlarni) izohlovchi bir nechta reflektor modellarning sharoitlarini va yechimlarini matematik izohlash ancha murakkab va kam oʻrganilgan muammodir. |