Sharof rashidov nomidagi samarqand davlat universiteti z. O. Kuvandikov
Tadbirkorlik munosabatlarda shartnomaviy
Yüklə 1,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2.Tadbirkorlik munosabatlarda shartnomaviy
majburiyatlarini bajarmaganlik yoki lozim darajada bajarmaganlik uchun mulkiy javobgarlik. Tadbirkorlik munosabatlarda shartnomaviy majburiyatlarini bajarmaganlik yoki lozim darajada bajarmaganlik uchun mulkiy javobgarlik asosan, shartnomaviy munosabatlar yuzasidan vujudga keladi. Shartnomalar mulkiy huquq va majburiyatlarni vujudga kelishining asosidir. Shunga kura shartnomalar tadbirkorlik faoliyatini tartibga solishda asosiy vosita sanaladi. Shartnoma shartlarini buzishlikni oldini olish hamda bartaraf etishning asosiy yo‘llaridan, vositalaridan biri huquqiy javobgarlik normalarini qo‘llash, shuningdek, bu xildagi huquqbuzarliklar uchun jazo choralaridan foydalanishdir. Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, ayrim shartnoma majburiyatlarini bajaruvchilar ba’zan ularni bajarilishiga mas’uliyatsiz qaraydilar. Bunday hollarda 356 majburiyatni ma’lum huquqiy choralarni qo‘llash vositasida majburan bajarilishi ta’minlanadi. Javobgarlik - unda ko‘rsatilgan sankstiyalarni qo‘llash xavfi bilan shartnoma tomonlarini kerakli harakatlarni qilishga majburlaydi. Bu haqda chuqurroq tushunchaga ega bo‘lish uchun H. R. Rahmonqulovning quyidagi fikriga to‘xtalish o‘rinlidir, „shartnoma majburiyatlarini buzganlik uchun javobgarlik choralari tashkilot, korxonalarning mulkiy manfaatdorligini himoya qilishni ta’minlaydi, buzilgan huquqlarini tiklash uchun imkoniyat yaratadi, bu huquqni buzganlarga qonuniy talablar bildirish imkoniyatini beradi“. Huquqiy javobgarlik choralarini aniq va to‘gri qo‘llash shartnoma munosabatlari ishtirokchilarining qonun normalari hamda shartnoma shartlarini buzilishini oldini olishga, qonundan va shartnomadan kelib chiqadigan majburiyatlarini majburiy bajarilishini ta’min etishga, u yoki bu tomonning buzilgan huquqlarini tiklash imkoniyatini beradi. Ma’lumki, xo‘jalik shartnomalariga binoan tomonlar o‘zlariga bir qator majburiyatlarni oladilar. Bular, molmulkdan, tabiat resurslaridan oqilona foydalanish, Fuqarolik-huquqiy javobgarlik yuridik javobgarlikning mustaqil turi bo‘lib, huquqbuzarga nisbatan belgilanadigan sankstiya sifatida, huquqbuzarning qo‘shimcha mulkiy xarajatni qilishga hamda yangi majburiyatni bajarishga majbur qiladi1. Majburiyat yuzasidan qarzdor bo‘lgan shaxs uni butunlay bajarmasligi yoki lozim darajada bajarmasligi, majburiyatni bajarish yuzasidan belgilangan huquq normalariga rioya qilmasligi huquqqa xilof harakat yoki harakatsizlik hisoblanib, bu hol majburiyat buzilganligidan dalolat beradi. Ya’ni majburiyat yuzasidan qarzdor shaxs kreditorning subyektiv huquqini buzgan hisoblanadi. Chunonchi, sifatsiz mahsulot (tovar) etkazib berishda mahsulot sotuvchi tashkilot – qarzdor sifatida huquq normasini, ya’ni, FKning tegishli moddasida ko‘rsatilgan qoidani buzish bilan birga mahsulot oluvchi korxonaning ya’ni kreditor tashkilot qarzdor tashkilotdan shartnomaga muvofiq, sifatli mahsulot (tovar)ning o‘ziga topshirilishini talab qila oladi. Yuqorida aytilganidek, qarzdorning harakatsizligi ham huquqqa xilof hisoblanishi mumkin. Bunday harakatsizlik qarzdorning shunday 357 xatti-harakatidan iborat bo‘lib ko‘rinadiki, bunda qarzdor o‘zi amalga oshirishi lozim bo‘lgan harakatni qilmaydi. Masalan, uy-joy ijarasi shartnomasi bo‘yicha tashkilotning uyida yashovchi fuqaro belgilangan ijara haqini to‘lamasligi bilan Uy-joy kodeksining 69-moddasida belgilangan qoidani buzadi. Shu bilan birga, shartnomaga muvofiq tarzda qarzdordan kvartira haqining o‘z vaqtida to‘lanishini talab qilish huquqiga ega bo‘lgan tashkilotning – ijaraga beruvchining, ya’ni kreditorning subyektiv huquqi ham buziladi. Bozor munosabatlari sharoitlarida qarzdorning tadbirkorlik qoidalariga zid kelgan harakatlari yoki harakatsizligi, beparvoligi huquq normasini to‘gridanto‘gri buzish bilan bogliq bo‘lmasa ham, huquqqa xilof hisoblanishi mumkin. Qarzdorning huquqqa xilof xatti-harakati huquq normalariga rioya qilmaslikni bildirganligi tufayli, chunonchi, qarzdor tomonidan olingan majburiyatning butunlay bajarilmasligi yoki lozim darajada bajarilmasligi va shu bilan shartnoma intizomining buzilishi – qonunchilikni buzish deb yuritiladi. Binobarin, shartnoma yuzasidan olingan majburiyatlarning, shuningdek boshqa majburiyatlarning bajarilishini ta’minlashga qaratilgan kurash – aynan shu vaqtning o‘zida qonunchilikka rioya qilish uchun bo‘lgan kurash deb hisoblanadi. Qonunchilik xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan shartnoma majburiyatlarining buzilishiga yo‘l qo‘ymaslik lozimligini normalamaydi. Chunki qarzdor tomonidan majburiyatning buzilishi, mazkur subyektlar tomonidan shartnoma intizomiga rioya qilmasligi davlat tomonidan belgilangan huquq normalariga rioya qilmaslikni bildiradi. Natijada tashkilotlarning mablaglari muomalada bo‘lishi birmuncha sekinlashadi; qurilishlar, korxonalar va tashkilotlarning izchil, uzluksiz ish olib borishlari buziladi. Qishloq xo‘jalik mashinalarining va boshqa mahsulotlarning sanoat korxonalari tomonidan qishloq xo‘jalik korxonalariga topshirilishi va ularning davlat buyurtmasi bo‘yicha qishloq xo‘jalik mahsulotlari topshirish yuzasidan olingan majburiyatlarning o‘z vaqtida bajarilishi muhim ahamiyatga egadir. 358 Kreditorlar sifatida fuqarolar bo‘lganida ham tegishli tashkilotlar o‘z zimmalariga olgan majburiyatlarni lozim darajada bajarishlari talab qilinadi. Fuqarolik-huquqiy javobgarlik qarzdor tomonidan majburiyatningbajarilmasligi yoki lozim darajada bajarmasligi hollarini nazarda tutib, qonun yoki shartnomada belgilangan sankstiyalar qo‘llaniladi. Fuqarolik-huquqiy javobgarlik majburiyatni bajarmagan qarzdor zimmasiga zararlarni, neustoykani kreditor foydasiga to‘lash vazifasini yuklashdan iboratdir. Fuqarolik-huquqiy javobgarlik tushunchasi majburiyatdagi sankstiya tushunchasidan birmuncha torroq ma’noda tushuniladi, chunki bunda qarzdorning javobgarligi barcha hollarda faqat mulkiy javobgarlik hisoblanadi. Chunonchi, birovga zarar etkazish tufayli vujudga keladigan majburiyatlarda zarar etkazuvchi jabrlangan shaxsga etkazilgan zararning pul bilan hisoblangan miqdorini to‘la ravishda to‘laydi. Shartnoma bo‘yicha olingan majburiyatlarning bajarilmasligi esa kreditorning ko‘rgan zararlarni to‘latish uchun ham, qarzdordan neustoykaning undirilishi uchun ham asos bo‘ladi. Qarzdorning majburiyatni lozim darajada bajarmasligi, ya’ni, majburiyatni shartnoma yoki qonunda ko‘rsatilgan shartlarga muvofiq ravishda bajarmasligi; masalan, mahsulotning sifati, topshirish muddati, shartnomaning bajarilish joyi kabi shartlar buzilishidan iboratdir. Majburiyat qarzdor tomonidan butunlay bajarilmasa, kreditor sud orqali majburiyatning majburiy tartibda bajarilishini, birinchi navbatda, albatta real ravishda bajarilishini, agar majburiyat lozim darajada bajarilmagan bo‘lsa, uning qonun yoki shartnomada ko‘rsatilgan shartlarga muvofiq bajarilishini talab qilishga haqli. Yuqorida ko‘rsatilgan har ikki holatda – birinchisi majburiyat butunlay bajarilmaganida ham, lozim darajada bajarilmaganida ham, ya’ni ayrim shartlari buzilganida ham kreditor qarzdordan qonun yoki shartnomada nazarda tutilgan mulkiy jarimalarning undirilishini (ya’ni o‘zi ko‘rgan zararlarning qoplanishini, neustoykalarning to‘lanishini) talab qila oladi. Shu bilan birga qarzdorni olgan majburiyatlarini bajarish uchun mumkin qadar ko‘proq harakat qilishga majbur qiladi. 359 Fuqarolik-huquqiy javobgarlikning belgilanishi turli subyektlar o’rtasidagi munosabatlarda shartnoma intizomining mustahkamlanishiga yordam beradi. Binobarin, fuqarolik-huquqiy javobgarlik majburiyatlarning real va tegishli darajada bajarilishiga yordam berib, katta yuksak tarbiyaviy rol o‘ynaydi. Agar majburiyatni bajarmaslik yoki lozim darajada bajarmaslik natijasida kreditorga zarar etkazilgan bo‘lsa, qarzdor bunday zararlarni to‘lashga majbur bo‘ladi. FKning 324 moddasida qarzdor majburiyatni bajarmaganligi yoki lozim darajada bajarmaganligi tufayli kreditorga yetkazilgan zararni to‘lashi shart deb ko‘rsatiladi. FKning 14-moddasi 2-qismida zarar tushunchasi normalangan. Bunga asosan, zarar deganda, huquqi buzilgan shaxsning buzilgan huquqini tiklash uchun qilgan yoki qilinishi lozim bo‘lgan xarajatlari, uning mol-mulki yo‘qolishi yoki shikastlanishi (haqiqiy zarar), shuningdek bu shaxs o‘z huquqlari buzilmaganida odatdagi fuqarolik muomalasi sharoitida olishi mumkin bo‘lgan, lekin ololmay qolgan daromadlari (boy berilgan foyda) tushuniladi. Kreditorning mulkiy zarariga misol qilib tashkilot tomonidan qilingan ishlarning sifatsiz bajarilishi sababli uni tuzatish bilan bogliq bo‘lgan xarajatlarni yoki shartnomada belgilanmagan muddatda qarzdor tomonidan yuborilgan, masalan, muddatidan oldin yuborilgan mahsulotni saqlash xarajatlaridan kelgan zararni yoxud kreditor tomonidan boshqa tashkilotlarga to‘langan jarimalarni ko‘rsatsa bo‘ladi. Kiyim tikuvchi atelening xizmatchisi tomonidan fuqaroga kostyum tikilishida u tomondan topshirilgan materiallarning noto‘gri bichilishi natijasida ko‘rgan zararni kreditor bo‘lgan fuqaroning zararlariga misol qilib ko‘rsatish mumkin. Yüklə 1,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|