Sharof rashidov nomidagi samarqand davlat universiteti z. O. Kuvandikov
Yüklə 1,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Shartnomaviy javobgarlik. Bu javobgarlik shartnomadan kelib
chiqadigan majburiyatlar buzilganligi hollarida yuzaga keladi hamda shartnomaga asoslangan majburiyat buzilganligi uchun qo‘llaniladigan huquqiy chora sifatida ko‘riladi. Shartnomadan tashqari javobgarlik jabrlanuvchi tarafga u bilan shartnoma munosabatlarida bo‘lmagan shaxs tomonidan etkazilgan ziyon, zarar va boshqa oqibatlar tufayli paydo bo‘ladi. Masalan, mahsulotni etkazib berish (postavka) shartnomasi bo‘yicha mahsulot etkazib bermaslik, etkazib berish muddatlarini buzganlik, etkazib berilgan mahsulot sifati bo‘yicha talabga javob bermasligi tufayli vujudga keladigan javobgarlik-shartnomaviy javobgarlikdan iborat. FKning 1017-moddasi va O‘zbekiston Respublikasining “Iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish to‘grisida”gi qonuniga muvofiq sotilgan tovarlarning nuqsonlari oqibatida iste’molchining zararni sotuvchi va tayyorlovchi (ijrochi) tomonidan qoplanishi lozim. Bu erda sotuvchining javobgarligi shartnomaviy xarakterga ega, chunki u iste’molchi (sotib oluvchi) bilan bevosita shartnomaviy munosabatda bo‘lgan. Tayyorlovchi (ijrochi)ning javobgarligi shartnomaviy xarakterga ega emas, chunki u iste’molchi (sotib oluvchi) bilan shartnomaviy munosabatda bo‘lgan emas. Shartnomadan tashqari zarar etkazishdan kelib chiqadigan majburiyatlar bo‘yicha javobgarlik barcha hollarda shartnomaviy xarakterga ega bo‘lmaydi. Noshartnomaviy javobgarlik shartnomadan tashqari majburiyatlar buzilishi oqibatida kelib chiqadigan javobgarlik hisoblanadi. Shartnomaviy javobgarlik bilan noshartnomaviy javobgarlikni bir-biridan ajratish muhim yuridik ahamiyatga ega. Shartnomadan tashqari javobgarlikning shakllari va hajmlari faqat qonun bilan belgilanadi, shartnoma majburiyatining shakllari va miqdori esa ham qonun bilan, ham tuzilgan shartnomaning shartlari bilan belgilanadi. Masalan, agar zarar jabrlanuvchi bilan shartnomaviy munosabatlarda bo‘lmagan shaxs tomonidan etkazilgan bo‘lsa, bunday zarar FKning 985-1030-moddarida nazarda tutilgan qoidalarga asosan va 363 tartibda undiriladi. Agar zarar shartnomaga asosan o‘z zimmasiga majburiyatni bajarish vazifasini olgan shaxs tomonidan etkazilgan bo‘lsa, bunday zarar Fuqarolik kodeksining 324-339-moddalarida nazarda tutilgan qoidalarga asosan undiriladi. Umuman olganda delikt va asossiz boylik ortirish oqibatida zarar yetkazilgan bo‘lsa u holda javobgarlik shartnomadan tashqari javobgarlik sanaladi. Ulushli javobgarlik. Qarzdorlarning har biri yoki umumiy mulk subyektlari orasidan bitta qarzdor qonun yoki shartnomada belgilangan muayyan ulushda javobgar bo‘lishganda yuzaga keladi. Bu javobgarlik turi adabiyotlarda turlicha nomlanishi mumkin. Ayrim adabiyotlarda ulushli1, ayrimlarida esa xissali2 javobgarlik tarzida qo‘llaniladi. Lekin har ikki atama ham sinonim so‘zlar bo‘lganligi sababli xatolikni keltirib chiqarmaydi. Ulushli javobgarlik umumiy ahamiyatga ega bo‘lgan qoidadan iborat bo‘lib, qonunda va shartnomada solidar va subsidiar javobgarliklar nazarda tutilmagan hollarda qo‘llaniladi. Bunday javobgarlik ulushlar asosida tashkil etilgan yuridik shaxslar, oddiy shirkat shartnomasi, oila mulki, umuman olganda umumiy mulk asosida bir necha shaxs mulkdor bo‘lgan hollarda yuzaga kelgan majburiyat munosabatlarida uchrashi mumkin. Masalan, tijorat vakili o‘zining ishtirokida tuzilgan shartnomadagi turli taraflarning (masalan, tovarni sotib oluvchi va sotuvchining) manfaatlarini faqat bu taraflarning roziligi bilan ayni bir vaqtda ifodalashi mumkin. Shartnomaning taraflari tijorat vakili oldida unga shartlashilgan haqni va u topshiriqni bajarayotganda qilgan chiqimlarini teng ulushlarda to‘lash bo‘yicha javobgardirlar (FKning 133-moddasi). Ulushli majburiyatda qarzdorlarning har biri o‘zi uchun javob beradi va unga boshqa qarzdorlarning (harakati yoki harakatsizligi uchun) javobgarlik yuklatilmaydi. Agar majburiyat ashyosi (predmeti) bo‘linadigan bo‘lsa, ya’ni ulushlardan tashkil topgan bo‘lsa, hamda qonunda va shartnomada boshqacha holat ko‘zda tutilmagan bo‘lsa, qarzdorlarning har biri teng ravishda javobgar bo‘ladilar. Solidar javobgarlik. Bir majburiyat bo‘yicha bir necha shaxsning 364 birgalikdagi javobgarligi hisoblanadi. Solidar degan tushuncha fuqarolik-huquqiy munosabatlarda sheriklikni, birgalikda harakat qilishni, biror bir vazifani, tadbirkorlik faoliyatini jismoniy yoki yuridik shaxslar tomonidan o‘zaro kelishilgan xolda birgalikda amalga oshirish, bajarish majburiyatini olish, shuning bilan birga olingan majburiyat bajarilmagan taqdirda birgalikda yoki biri uchun ikkinchisi javob berish ma’nosini beradi. Solidar qarzdorning biridan to‘liq qanoatlanmagan kreditor olaolmagan narsasini boshqa solidar qarzdorlardan talab qilish huquqiga ega. Solidar qarzdorlar majburiyat to‘la bajarilguncha burchli bo‘lib qolaveradilar. Masalan, Oddiy shirkat shartnomasi bekor bo‘lgan paytdan boshlab uning ishtirokchilari uchinchi shaxslarga nisbatan bajarilmagan umumiy majburiyatlar bo‘yicha solidar javobgar bo‘ladilar (FKning 971- moddasi). Subsidiar javobgarlik – qarzdor tomonidan majburiyat bo‘yicha qarzning qoplanmagan qismiga nisbatan uchinchi shaxsning qo‘shimcha javobgarligi hisoblanadi. Soddaroq qilib aytganda subsidiar javobgar kreditor oldida asosiy qarzdorning javobgarligiga nisbatan qo‘shimcha javobgarlikni o‘z zimmasiga oladi. Kreditor dastlab majburiyat bo‘yicha javobgarlikni asosiy qarzdorga qaratadi, agar u bajarilmasa subsidiar qarzdor munosabatga jalb etiladi. Masalan, o‘n to‘rt yoshdan o‘n sakkiz yoshgacha voyaga etmaganning zararni qoplash uchun etarli mol-mulki yoki boshqa daromad manbalari bo‘lmagan taqdirda, zarar to‘ligicha yoki uning etishmagan qismi voyaga etmaganning ota-onasi (farzandlikka oluvchilari) yoki homiysi tomonidan, agar ular zarar o‘zlarining aybi bilan etkazilmaganligini isbotlay olmasalar, to‘lanishi lozim (FKning 994-moddasi). Subsidiar javobgarlik qonunda, boshqa huquqiy hujjatlarda nazarda tutilishi yoki shartnomaga asoslangan majburiyatning shartlaridan kelib chiqishi mumkin. Fuqarolik kodeksi 48-moddasining 4-qismiga binoan “Agar yuridik shaxsning nochorligi (bankrotligi) shu yuridik shaxs uchun majburiy ko‘rsatmalarni berish huquqiga ega bo‘lgan muassis (ishtirokchi) sifatidagi shaxsning yoki yuridik shaxs mol-mulki 365 mulkdorning gayriqonuniy harakatlari tufayli vujudga keltirilgan bo‘lsa, yuridik shaxsning mol-mulki etarli bo‘lmagan taqdirda bunday shaxs zimmasiga uning majburiyatlari bo‘yicha subsidiar javobgarlik yuklatilishi mumkin”. Amaldagi fuqarolik qonun hujjatlarida subsidiar javobgarlikni qo‘llash sohasi avvalgi qonun hujjatlariga nisbatan ancha kengaytirilgan. Bundan tashqari ko‘pgina yuridik shaxslar bilan bogliq qonun hujjatlarda ham bu javobgarlik turiga keng e’tibor qaratilgan. Uchinchi shaxslar harakatlari uchun javobgarlik FKning 334- moddasiga muvofiq qonun hujjatlari yoki shartnomada bevosita ijrochi bo‘lgan uchinchi shaxsning javobgarligi belgilab qo‘yilmagan bo‘lsa, zimmasiga majburiyatni bajarish vazifasi yuklatilgan uchinchi shaxsning majburiyatni bajarmaganligi yoki lozim darajada bajarmaganligi uchun qarzdor javob beradi. Qarzdorning uchinchi shaxslar harakatlari uchun javobgarligi majburiyatni ijro etish qarzdor tomonidan shartnomaga muvofiq ana shu uchinchi shaxs zimmasiga yuklatilgan va qonun hujjatlari, majburiyatning shartlari va mohiyatidan qarzdor majburiyatni shaxsan ijro etishi kerak degan mazmun kelib chiqmagani hollarda, umumiy qoida sifatida yuzaga keladi (FK. 241-modda). FKning 324, 333-moddalari talablaridan kelib chiqadigan bo‘lsak, qarzdorning uchinchi shaxslar harakatlari uchun javobgarligi fuqarolik- huquqiy javobgarlikning umumiy asoslari mavjud bo‘lganida yuzaga keladi. Qonun hujjatlarida bevosita uchinchi shaxs – majburiyatning ijrochisi javobgar bo‘lishi nazarda tutilishi mumkin. Ayrim hollarda uchinchi shaxs-ijrochining to‘gridan-to‘gri javobgarligiga doir qoida shartnoma taraflarining kelishuvida nazarda tutilishi mumkin. Masalan, lizing oluvchi lizing shartnomasining narsasi bo‘lgan mol-mulkni bevosita sotuvchiga (uchinchi shaxsga) sotuvchi bilan lizing beruvchi o‘rtasida tuzilgan oldisotdi shartnomasidan kelib chiqadigan talablarni, xususan, mol-mulkning sifati va butligi, uni etkazib berish muddatlari haqidagi talablarni va shartnoma sotuvchi tomonidan zarur darajada bajarilmayotgan boshqa hollardan kelib chiqadigan talablarni qo‘yishga haqli. Bunday hollarda qarzdor (lizing beruvchi) kreditor (lizing oluvchi) 366 oldida uchinchi shaxs, ya’ni mol-mulkni sotuvchining harakatlari uchun javobgar bo‘lmaydi (FKning 598-moddasi). Uchinchi shaxslarning harakati uchun javobgar bo‘lgan qarzdor ana shu uchinchi shaxslar oldiga regress talab qo‘yishga haqli. Bunday talab jabrlanuvchi oldida uchinchi shaxsning aybi uchun javobgar bo‘lgan shaxs uchinchi shaxsdan o‘zi ko‘rgan zararlarni to‘liq yoki qisman qoplashni talab qilishga haqli bo‘lgan hollarda qo‘yiladi. Uchinchi shaxslarning harakatlari uchun javobgarlikning bir qator ko‘rinishlari mavjud. Jumladan, yuridik shaxsning yoki fuqaroning o‘z xodimi tomonidan etkazilgan zarar uchun javobgarligi, davlat organlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari, shuningdek ularning mansabdor shaxslari tomonidan etkazilgan zarar uchun javobgarlik, surishtiruv, dastlabki tergov, prokuratura organlari va sudning qonunga hilof harakatlari tufayli etkazilgan zarar uchun javobgarlik, voyaga etmaganlar tomonidan etkazilgan zarar uchun javobgarlik, muomalaga layoqatsizlar tomonidan etkazilgan zarar uchun javobgarlik kabi. Ular aksariyat hollarda maxsus delikt asosidagi javobgarlikda uchraydi. Yüklə 1,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|