«sharq» na sh riyo t-m atbaa a k siyado rlik kom paniyasi bosh tahririyati
Yüklə 6,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Muallim М. М.»
Qarshisida choy quyib o ‘tirgan Hakimjon shu gazetni topib ko‘rsatganiga allaqachon dunyo-dunyo pushaymon b o ‘lgan edi. U bir necha yil shu odamga mirzolik qilib, uning jahli kelgan va tutoqqan vaqtlarini ko'p ko‘rgan bo‘lsa-da, bugun shu kichkina maktubchaning bu daraja yom on ta ’sir qilganiga hayron b o ‘lardi. M ingboshi mirzaning qo‘lidan dastlabki bir piyola choyni olib, h at to bir h o ‘plamasdan yoniga qo'ydi va shu b o ‘yicha uni tam om esidan chiqarib yubordi. Hakimjon sovuq choyni uning oldidan olmoqqa botinolmas edi... Choynakdagi choy ham allaqachonlar sovub b o ld i. Hakimjonning ikki ko‘zi mingboshida, uning qizarib-bo'zargan yuzlari- da, jahl bilan, tajanglik bilan qisilgan panjalarida: g ‘ijim- lanib bir musht holiga kelgan gazetda... X o‘jayinning mudhish ovozini ko‘rib, sal narida daraxtga suyanib tu r gan Mirzabobo ham hayron. Darvozabonlik qiluvchi mirshabga: «Arzga kelganlarning hech birini qo'ymaysan. X o'jayinning fe'li aynib turibdi...», deb M irzabobo to m onidan ta ’lim ot berilgan, endi darvoza orqali M iryoqubdan boshqa hech kimning oyoq bosib o ‘ta olishi m um kin emas. Haykalday qotib tura berishdan M irzaboboning, doim bir vaziyatda qimirlamay o'tira berishdan H akim jonning bellari qayishib ketdi... Mingboshi dam gazetni ochib, u yoq-bu yog‘ini aylanti- rib qarar, dam bo'lsa, panjalari orasiga olib, uni g'ijimlar, tez-tez darvoza tom onga qarab: — M iryoqubdan darak yo'qm i? — deya so ‘rab qo‘yardi. Mingboshi bu savolni qaytargan ham on Mirzabobo yugurib ko‘chaga chiqar, bir ozdan so'ng qaytib kirgach, «yo‘q», degali botinolmasdan, mo'layib jim qolardi. 87 Nihoyat, mingboshi qo‘lidagi gazetni bir tom onga irg‘itib, o ‘rnidan turdi. — Miryoqub qani deyman senga, Miryoqub?! — deya baqirdi. Bu yow oyi darrandaning b o ‘kirishi edi! M irzabo- boday odam tutila-tutila: — Darrov... otni egarlab... uyiga borib kelaymi? Yo... shaharga chopaymi? — dedi. — Endi esingga keldimi, itvachcha!.. — deb baqirdi mingboshi. So‘ngra asabiy odim lar bilan ichkariga tom on yurdi. Ichkaridan ham uning baqirgan ovozi eshitilardi. Faqat uchala xotin uning nima uchun kayfi ketganidan bexabar edilar. 0 ‘zaro bir-birlariga nazar tashlashgach, ko‘z ishorati ila katta xotinga vakolat berdilar. Xadichaxon bir-ikki qadam oldinga bosib kelib: — N im a bo'ldi sizga? — deya so‘radi. Shu topda o ‘zi yengilgina qaltiram oqda edi. Mingboshi nihoyat darajada odobsiz bir so‘z bilan baqirib javob qildi. Ikkala yosh xotin sekin-sekin orqala- riga tisarilib, o ‘z uylariga kirib ketdilar. Xadichaxon tu r gan joyida qotib qoldi... — Yelkamda o ‘n putdan o ‘ttiz put yukim bor... — dedi mingboshi. Bu ham baqirishga yaqin bir ovoz bilan aytilgan edi. U chala xotin ham bu yukning nimaligini anglab yetolmadilar. Xadichaxonning fikricha, mingboshiga «irim» qilgan edilar. Endi uni «qaytartirmoq»dan o ‘zga iloj yo‘q edi. Bu fikr boshqa kundoshlarning rniyala- ridan ham o'tm adi emas... Faqat Xadichaxonning bu fikri q at’iy b o ‘lsa kerakkim, yashirishga lozim ko‘r- madi: — G ‘anim lar qasd qilganga o ‘xshaydi. Q aytarm a qildirib bersammi? — dedi. — Ayollarning bilgani irim, bilgani qaytarma, bilgani azayimxon... Qovog‘i uchsa ham azayimxonga chopa- di... — dedi mingboshi. Va shu so‘zlarni aytarkan, uning bulutli yuzlarida jin- dakkina ochilish alomatlari ko‘rindi. Shu ochilishdan dadillanib b o ‘lsa kerak, Xadichaxon yana e ’tiroz qildi: — 0 ‘zingiz, o ‘z og'zingiz bilan «yuk bosdi», de- madingizmi? Mingboshi kulib yubordi: — «Yuk bosdi», degan bo‘lsam «qanday yuk?» deb so'ragin-da, bachchag‘ar! — dedi u. Bu vaqtda uydagilar ham asta-sekin tashqariga chiqib, yaqin o ‘rtaga kelgan edilar. Mingboshi davom qildi: — Uchalang kam yukmisan menga? — N im a og‘irimiz tushdi sizga? — dedi Xadichaxon. — G azetni o ‘qi, bilasan... Senlarning tufaylingdan yom on nom im yetti iqlimga ketdi... Hammang bir qora m o‘yimga arzirmiding, qalay?.. Agar olm oqchi b o ‘lsa, ham mangni ikki qo‘llab tutardim o ‘sha gazetchi dayus- ga!.. Menga bitta xotin bas edi... zurriyotlik bo ‘lsa... Shuncha davlatni kimga ishonib qoldiraman? U chta bezurriyotgami?.. — Nimaga ham m ani barobar ayblaysiz? Fazilatni og‘izga olmaysizmi? — Fazilating menga asqotarmidi? Bir-ikki yildan keyin birovlarning qo‘liga suv quyadigan bo‘ladi. Qiz farzand b o ‘larmidi? Qaysi biring ota-onangga asqot- ding!.. Bu m a’qul gaplarga e ’tiroz qiladigan joyi b o ‘lmasa ham, Xadichaxon yana bir nima dem oqchi edi, tashqari- dan darvozaning xarxasha bilan ochilgani eshitilib, so‘ngra «ha» deguncha ichkari eshik ketidan Mirza- boboning yo‘g‘on ovozi chiqib qoldi: — X o‘jayin, Miryoqub akam keldilar! M ingboshi darvoza ochilgan h am on tashqariga yugurgan edi. U chiqib ketgach, uchala kundosh bir yerga to ‘planib, kuyovlarining avzoyini m uhokam a qildilar. Ancha nari- beri gaplardan keyin ertaga erta bilan Xadichaxonni cho‘loq azayimxonnikiga yuborishga qaror berildi... Mingboshini tashqarida Miryoqub ham o ‘sha sovuq xabar bilan qarshi oldi: — Xo‘jayin, sizni gazetga uribdilar! M ana, ko‘ring! «Salom» yo‘q, «alik» yo‘q, ikki g‘ildirakli aravasidan tushar-tushm as, qo‘lidagi gazetni mingboshiga uzatib, 89 kular yuz bilan shu so‘zlarni aytgan Miryoqub ming- boshining ko‘ziga shu topda itdan ham xunuk ko‘rinib ketgan edi. — Tur-e, afting qursin sening!.. Gazeting boshingni yesin!.. Gazetni olib, uning yuziga irg'itdi. Miryoqub esa «qah-qah» solib kuldi, yerga tushgan gazetni engashib yerdan oldi-da, qoqib, ko‘ziga surtgach, to ‘rt buklab cho'ntagiga soldi, so‘ngra tezgina ming boshining q o ‘ltig‘iga kirib, apil-tapil uni so ‘richaga keltirib o ‘tqazdi. — 0 ‘tiring, xo'jayin! — dedi o ‘zi ham qarshisiga o ‘tirarkan. — Nima bu tajanglik? N im a bo lib d i? Dunyo buzilibdimi? 0 ‘zi uchun Miryoqubdan boshqa chin ko'ngildan kuyadigan odam yo‘qligini mingboshi yaxshi bilardi. Shu uchun uning bu kungi harakatini sira anglayolmay qoldi. Aravasidan tushmay turib, «Xo‘jayin, sizni gazetga urib- dilar!» dedi, so‘ngra o ‘sha gazetni (o ‘sha gazetning o ‘zi- ni) uzatdi... Bu nim a gap? Tushimi, o ‘ngimi? Yo ishon- gan tog‘i ham ag‘darilmoqchimi? Yo Miryoqub ham boshqa yoqadan bosh ko‘tarm oqchim i? Miryoqubsiz uning kuni kun bo'ladimi? Bu davlatlar, obro'lar, amal- lar, kattaliklar... hammasi qamishning to ‘zg‘og‘iday bir nafasda to ‘zib ketadimi? Miryoqub burungi Miryoqub bo‘lsa, to mingboshi o ‘zi gap ochm aguncha, bu qora xabar to ‘g‘risida gap ochishga ham botinolmasligi lozim kelardi... Albatta, ko‘ngillarida hech gapni saqlamay- dirgan og‘zi b o ‘sh odam lar b o ia d i. Lekin unaqa odamlarning nomlari «Miryoqub», ayniqsa «Miryoqub epaqa» bolm aydi. Miryoqubning tishlari, har holda, lablaridan kuchliroq-ku! Lablarini tishlari orasiga olsa, tili o ‘lgur, bir oz ko‘milib turardi-ku... Faqat Miryoqub hech bir ishni bilmasdan qilmaydi! H aligidek bem a’ni vahim alardan so‘ng, nihoyat, m ana shu keyingi natijaga kelganidan keyingina, ming boshi esini boshiga to ‘pladi va M iryoqubning yuziga gazetni irg‘itgani uchun o ‘z -o ‘zidan koyidi. Uning tirriq ta ’bi ham tezgina o‘rniga tushdi, yuzi kuldi... — Hazilingni qo‘y endi, — dedi u oddiy va hatto bir daraja muloyim ovoz bilan. — M enga bir maslahat top. Yetti iqlimga yomon nom im ketdi... Miryoqub juda tinchlik bilan, kulib turib, bemalol gapirardi: — H a, balli, mana bunday deng! Jahl bilan, g‘azab bilan, tutoqish bilan bu to ‘g‘rida h ech narsa qilib b o ‘lmaydi. Bu m ahkam angizdagi qora fuqaro bilan bo‘ladigan ish emaski, chaqirtirib kelib, Mirzaboboga buyursangizu, yerto'laga olib tushib, qichigan yerini qashlasa! Yozgan odam o ‘sha berkitilgan maktabning domlasi... jadid! U allaqachonlar o ‘z yurtiga yetib oldi, gazet bo'lsa, gazetchisi bilan birga Toshkentda... Siz- bizning emas, bizdan kattaroqlarning ham b o ‘yi yetmay- di. Gazet yozadiganlar, odatda, zakonchi bo‘ladi... Ular bilan yarim poshshoga o ‘xshagan ulug‘ odam lar olish- masa, uncha-m uncha odam lar bekor kelmaydi. Jadidlar hammasi m ahm adona keladi... — Jadiding nimasi? N im a degan gap o ‘zi? — M aktabini yoptirgan vaqtingizda aytib bergan edim-ku. — Esda qolgan, deysanmi? — Jadid degani «yangi» degani bo‘lsa kerak. Yurt orasida yangilikni rasm qilarmishlar... Yangi o'qish, yangi maktab, yangi urf-odat, yangi kiyim, har narsa yangi... — Eskicha bo‘lsa, kimga zarari tegar ekan? — Unisini bilmadim... Ishqilib, jadidlarning qasdi shu emish... — Yangi mingboshi, yangi qozi ham, desang-chi! — Albatta, o ‘ziga mos keladigan mingboshi b o ‘lsin, deydi jadid... — Darvoqe, Shamsiddin mingboshi bilan T o‘raqul bo‘lus to ‘g‘risida hech narsa yozishmaydi-ku jadidla- ring... N imaga mening to ‘g‘rimda yozishadi? — Abdusamat mingboshini osmonga ko‘tarib yozgan- laridan xabaringiz yo‘qmidi? — Ha, aytgancha, bulturmidi? — Ha, bulturidi. Qanday maqtab yozishdi. — Jadidlaringga tushunolm ay qoldim-ku! M en butun umrimda to ‘rtta xotin olibman. Uning ham bittasi o ‘z ajali bilan o ‘lgandan keyin... Abdusamat bir o ‘ntacha xotin oldi... Hali ham to ‘rttasi qo‘lida — naqd... Nega uni yozmadi jadiding? — Mening jadidim emas, xo'jayin! Shunday bo‘lsa ham , mening bilishimcha, jadidlar yangilikni mayl qi- ladigan odam ni yaxshi ko‘radilar. — Ha, aytgancha, Abdusamat o ‘z qishlog‘iga yangi tartib maktab ochgan emasmi? Durust... — Abdusamat mingboshi hovlisida muallim saqlab, o'g'illarini o ‘qitadi. Jadid maktabiga pul bilan qarashadi. Odamlarning bolalarini yubortiradi. O 'zi jadid gazeti o'qiydi... — Shuning uchun jadidlarning ko'zi uning o ‘nta xo- tinini ham ko‘rmaydi, degin. — Shunday, Jadidlar, yangi maktabga qarashmagan boylarni, «nodon, johil, u-bu» deb so‘kishadi. Ularning maktabiga ozgina yordam qilgan boyni «xamiyatlik boy- larim izdan falon, falon...», deb osmonlarga k o ‘tarib yozishadi... Siz ham jadid maktabini yoptirmasdan, og‘iz uchida, «ha-pa» deb q o ‘ysangiz, sizni ham m aqtab yozishardi. Mingboshi shu yerda Miryoqubga tom on egildi va pastroq ovoz bilan dedi: — Noyib to ‘ra qo‘ym adi-da, qandoq qilay. — Noyib to 'ra ham ayyor odam. O 'zi buyruq berib yoptirsa bo‘lardi, unday qilmadi. O 'zi bir chekkada turib, siz orqali qildirdi... Tayoq endi kelib, sizning boshingiz- da sindi! — Y o‘q, shoshma, m en noyib to'raning yonlariga bo- ram an, «Ilojini qiling, o'zingiz aytgansiz», deyman. Qani, yo'q desin-chi! — Y o'q deyishdan qo'rqarm idi? Y o'q, deydi, tonib tura beradi... — Nega, axir? Nega? — Bugun tonadigan bo'lm asa, o'sha vaqtda o 'zi o'z buyrug'i bilan yoptirmasmidi? — Tonganiga qo'yam anm i? — N im a qilardingiz? Urarmidingiz? — Urib bo'ladimi? — N im a qilardingiz? 92 Mingboshi jim bo'ldi. Bir qo'lini chakkasiga olib borib, boshini qashladi... Ikkalasi ham bir oz jim qolgach, yana mingboshi gap boshladi: — Bir maslahatini topm asak bo‘lmaydi. M en bu ish- ni shunday qoldirib ketolm aym an... Sham siddin, T o ‘raqul, Abdusamatlar qo‘sh karnay bilan jar solisha- di... Bilasanmi? — Bu gapingiz rost, xo‘jayin. Ularnikida kechadan beri to ‘y! — 0 ‘sha m aktabdor dom lani toptirib kelib, Mirzaboboga topshirsamu, yerto‘lada bir burov solsa, deb edim. Shunda, ehtimol, ko‘nglim bir oz o ‘rniga tusharmidi... — Boya aytdim-ku, endi uning arvohini ham topol- maysiz. — Nima qilamiz bo'lm asa? Miryoqub javob bermadi. U aytmoqchi bo'lgan so'zi- ni fikr tarozisiga solib o ‘lchamoqda edi. N ihoyat, ming boshi tom onidan haligi savol yana qaytarilgandan keyin: — N im a qilardingiz, tishni-tishga qo‘yasiz, xo‘ja- yin!- dedi. Mingboshi irg‘ib o ‘m idan turdi. — Tishimni-tishimga qo‘yadigan hezlardan b o ‘lsam, ma, ol, bu shop-shaloplarni! — dedi u baland ovoz bi lan. — Menga pasport olib ber, Makkatulloga jo ‘nayin! — 0 ‘tiring, xo'jayin! — dedi M iryoqub, uning ovozi ham bir oz ko‘tarila tushgan edi. — 0 ‘shqirish bilan, zar- da bilan bitadigan ish emas bu. 0 ‘ylaylik, bir chora topaylik! So‘ngra o ‘m idan turib, ayvonga bordi; u yerda choy- nak bilan piyola turgan edi, sovuq choyni piyolaga to ‘ldirib quygach, bir shimirishda tam om qildi. So‘ngra orqasiga qaytarkan, odatdagidan qattiqroq va tezroq so‘zlandi: — G azetni shaharda ko‘rdim. Shundan beri tadbir axtaraman. H ech bir tadbir topolmaganim uchun no- chor-noiloj kulgiga zo‘r bergan edim. K atta ariqdan xat- layolmagan vaqtingizda kulgingiz keladi... Bilasizmi? — Bilaman. 93 — Yiqilgan polvon ham achchig‘ini kulib yengadi, — dedi yana Miryoqub. Mingboshi bir oz jim qolgach: — Ishqilib, bir chora topm asang b o ‘lmaydi, — dedi. Faqat bu keyingi jum la quturgan darrandaning emas, suvga pishilgan mushukning og‘zidan chiqm oqda edi... 0 ‘yga botgan Miryoqub boshini ko‘tardi: — 0 ‘zimizning gazetga kelishtirib bitta javob yoza- miz. Jadid gazetda sizni so‘kkan boMsalar, o ‘z gazetamiz- da biz maqtaymiz, muallimni yomonlaymiz. Shu bilan tarozining biz tom on pallasi bosib tushadi. Abdusamat- larning karnayi bolalar chaladigan qamish nayga aylanib qoladi. Shu bas! — Ha, mayli! — Durustmi? — deb yana qaytarib so‘radi Miryoqub. — Durust! — dedi mingboshi. — 0 ‘zing yozasanmi? — Bilib gapirasizmi, xo‘jayin? M en gazetning o ‘zini tuzuk-quruq o ‘qiyolmayman-ku, unga xat yozish qayoq- da! Muni o ‘z ahli, o ‘z ustasi yozadi. Shaharga tush- ganimda, to'g'rilab chiqaman. — Bo'pti, — dedi mingboshi. — Ishqilib, o ‘zing epla. So'ngra o ‘rnidan turib, Miryoqubga yaqin keldi va uning qulog‘iga egilib: — Pul kerak bo'lsa, ayama lekin! — dedi. — Pul de gan narsa topilib ketadi, obro' topilm ay-di, obro‘! * * * Oradan ikki hafta o ‘tgandan keyin M iryoqub sart tili- da chiqadigan hukum at gazetasining bir nusxasini keltirib, indamasdan mingboshining quchog‘iga tashladi. U nusxada quyidagi maktub bosilib chiqqan edi: «Hurmatli gazet muallifi to ‘raga salomdan so‘ng an- dog‘ arz qilinurkim, jadid nom toifaning shaharlarda chiqarilaturg‘on gazetida Akbarali mingboshi xususida noloyiq iboratlar bilan ta ’rif qilingan bir nom a chop qilindi. Shu xususda haqiqat yuzasidan izoh qilib aytur- mizkim, Akbarali mingboshi qariyb o ‘n to ‘rt yildan bu- yon oq podshohimizning azamat davlatlariga sadoqat bi lan xizmat qilib, shuncha zam on mobaynida hech qan- day sarzanishga mustahiq b o ‘lmadilar. Shahar va uyezd 94 hokimi to ‘ralar va fuqaro va boyonlar va ahli ilm toliblar va hokazo hech kimsa m azkur mingboshidan jiddiy norozi bo‘lganlari yo‘qdur. Va balki hamisha uning haqi- da xayri duodadirlar. Ul beodob maktabdor b o ‘lsa, ham ma fuqaroning nazarida past va haqir ko'rilgan edi. O'zi nam oz o ‘qimasdan va maktabda go‘dak bolalarga yer m udaw ardur, ya’ni misli tarvuz yumaloqdur, deb shari- atga xilof ilmlarini ta ’lim bergani vajhidan fuqaro bezov ta bo‘lib, har xil qiliqlar paydo bo'lib, yurtning osoyishi- ga xalal kelganidan mazkur m aktabdorning maktabini janobi Akbarali mingboshi berkitib erdilar. Bu vajhidan tam om fuqaro va alalxusus boyonlar, tolibi ilm mul- labachchalar, mudarrislar, imomlar, shayxlar va zokirlar, so‘filar bag‘oyat m am nun bo‘lib, ul shahanshohi jahon oq podshohimizning va ham ul ulug' martabalik yarim podshoh janoblarining haqlariga duo aylab, shunday odil va insoflik fuqaroparvar am aldorlarni qo‘yganlari uchun ularga minnatdorlik izhor qiladurlar, vallohi a ’lam bis- savob. T am m at-tam m at tom on yozguvchi kam ina xolis fuqarodin mulla Rivojiddin a ’lam Mulkobodiy». Buni o ‘qitdirib eshitgandan keyin mingboshi juda xursand bo'ldi. Endi to ‘y bu tom onda boshlandi. Endi buning karnayi dunyoni buzajak, narigilarniki bo'g'ulajak edi. Endi yetti kishvar, yetti iqlimda Akbarali rning- boshining qanday yaxshi am aldor bo‘lganini bilajaklardi. Oq podshoh bo'lsinu, yetmish ikki toifaning tilini biladi- gan tilmochlari bo‘lmasin! U tilm ochlar tom onidan tar- jim a qilinib berilgandan keyin, bu maktubni oq podshoh albatta, o ‘qitib eshitajak... balki o ‘zi o ‘qiyajak... balki o ‘zi gazetning tiliga tushunsa... qo'l ostida shuncha toifa yashaydigan bir podshoh o ‘z fuqarolarining tilini bilsa ajabmi? Mulla Rivojiddin o ‘zi ajab bir xushtahrir odam! Yozishini ко1 ring: suvday ravon! H am m a uqadi, ham m a anglaydi! Oq podshoh nega anglamasin? Shundan keyin Peterburgdan Toshkentga — yarim podshohga telegram- ma kelsa: «Mening shunday yaxshi amaldorim bor ekan, qadriga yetib, hol-ahvolidan xabardor bo'lib turibsan- mi?» Ana, shundan keyin, Toshkentdan chopib keladi- gan katta to ‘ralarni ayting! U vaqtda shahardagi hokim 95 va pristup to ‘ralar Akbarali mingboshiga «chas» («chest») beradigan boladi! U nda narigilar mingboshi emas, kech kuzdagi chivindan ham battar bo'lib qolishadi!.. Bu safar gazetni bag‘riga bosib, shu xil shirin xayol- larga botgan mingboshi irg‘ib turib, qarshisida o ‘tirgan Miryoqubni quchoqlash va butun davlatini unga tutib yuborishdan o ‘zini z o ‘rg‘a to ‘xtatib qoldi. Bunday odamga qancha qilsa va qancha bersa oz. Shunday bir xursandlik ichida suzgan mingboshiga M iryoqubning yana boshqa arzlari bor edikim, ular ham ahamiyat jihatidan gazetdagi maktubdan sira qolishmasi- di. — Xo‘jayin, ko‘nglingiz o ‘rniga tushdi, shekilli? — dedi u bir turli g‘urur bilan, lekin bu so‘zlar ortiqcha «moylanish» va xushomaddan yiroq edi. Mingboshi boyagi kayfni to ‘la aks ettirib, javob qildi: — Nimasini aytasan! — Bo‘lmasa, naryog‘ini eshiting. — Naryog‘ini? Mingboshining ko‘ngliga darhol iztirob tushib ulgur- gan edi. Shunday yaxshi bir xabardan keyinga qoldirilgan arz, albatta, xayriyatdan gapirmaydi. Agar yaxshi gap bo‘lsa, Miryoqub uni gazetdagi maktubdan burun ayt- masmidi? *Xo‘jayinning besaranjom ko‘ng!ini tinchitay, undan keyin yotig‘i bilan bu xabarni eshitdiray», degan b o ‘lsa-chi?! Y o‘q, amali ham qursin, o bro‘si ham! Mingboshilikning shop-shalopi og'ir b o ‘lmasa ham, o ‘zi- ga yarasha og‘ir tashvishlari bor... Katta odam b o iish ham qiyin!.. M ingboshining haligi so ‘ng savolida butun shu iztiroblarning mazmuni bor edi. «Epaqa» laqabini tashiy- digan tulki u savolning ostida yotgan behuda tashvish- larni darhol payqadi. Shu uchun darrov: — Bugun sizning to ‘yingiz! — deb qo‘ydi. Va so‘zida davom etdi. Masala Qumariq paynovidan suv ichadiganlarning hokimga bergan arizalari xususida edi. Ariza berganlar- ning boshida kimlar turganini o ‘tgan safar noyibning mingboshiga aytgan so‘zlaridan anglab olgan Miryoqub Qumariqning etaklarigacha borib kelib, ham m a gapni 96 bilganini va tegishli tadbirlarni o'tkazib kelganini gapirdi. Ariza egalarining adabini berish vazifasi uning o ‘z bo'yniga yuklatilganligidan, haligi «o‘tkazilgan tadbirlar» bilan u o'sha vazifasini ham bajarib kelgan edi. — Yaxshi. Ariza berganlar Yodgor echki bilan U m ar ali puchuq ekan. Aniq bilibsan. Xo‘sh, endi, qani gapir- chi, ular xususiga nim a tadbir qilding? Miryoqub kuldi: — N im a tadbir qilding, deysizmi? — Ha, nima tadbir qilding, deyman. Mingboshi butun diqqatini shu nuqtaga to 'p lab , Miryoqubga tom on biroz egila tushgan edi. Miryoqub kulishida davom etib: — Bolalarga tayinlab keldim: pastdagi yerlarga ham uncha-m uncha suv berib turinglar, dedim. Mingboshi yana ovozini коЧага tushdi: — Shu adab berganing bo'ldim i? — Adab berganim bo4m asa, shunday qilarmidim, qalay? — deb Miryoqub yana kuldi. — N echuk ya’ni? — Inso f ham kerak axir, x o ‘jayin! Sizning yer- laringizni sug'orib bo'lgandan keyin suvni yana Q um- ariqqa ochib q o ‘ysa bo'ladi. Ancha suv ortadi. Hech kim dod demaydi. Ayb chorakor bolalarda. Sizning obro‘- yingizga tayanib, beparvolik qilganlar. — Nimaga? — Nimaga b o iard i. Ular yerlarni sug'orib bo4gandan keyin Q um ariqqa yana qaytib suv ochm as ekanlar. Shuncha suv yondagi eski ariqlarga, pastliklarga tushib, ekinsiz yerlarni ko ‘llatib yotar ekan. Pastdagilar o ‘zlaricha kelib, suvni ochgani q o ‘rqishar ekan. Mirob bo4sa, og‘iz ocholmaydi. — Ortiqcha suv bo4sa, mayli bersin, — dedi ming boshi. — Hech narsa demayman. Lekin haligi ikkovining adabini berish kerak edi. Nimaga mening ustimdan ariza tashlaydi? — Adabini berish kerak bo4sa, tutib olib uramizmi? Yo ko‘pchilik oldida xo'rlab so‘kamizmi? Yo bo‘lmasa... Mingboshi M iryoqubning og‘zidan so‘zini uzib oldi: — H ar nim a qilamiz! — deb baqirdi. So‘ngra ovozini 4 - 3084 97 pasaytira tushib ilova qildi: — M en ikkalasini chaqirtirib olib, Mirzaboboga berishdan ham toymayman! — Bir marta hokimga ariza bergan odam larni urib boMmaydi. Keyin ular hokimga yana qayta arz qilsalar, yo bo‘lmasa, hokimning ustidan arz qilsalar, yom on bo'ladi. Advokatlarning arizasini bilasiz-ku! M ingboshi indayolm ay qoldi. Nafasi ichida edi. Faqat o ‘z fuqarolaridan ikkita boyga kuchi yetmaganiga hech chidayolmasdi. Yo‘g‘on oyoqlaridagi zo‘r-zo ‘r ka- vishlari bilan bezovta bo‘lib yer depsinardi. Miryoqub bu holni ko‘rganidan keyin uni tinchit- moqchi b o ‘ldi, mingboshiga juda tanish bo'lgan kulim- sirash bilan uning yoniga o 'td i va dushm an eshitsa ishonadigan bir ovoz bilan: — Ularning adabini dehqonlarning o ‘zlari berisha- di! — dedi. So‘ngra mingboshining hayron b o ‘lib o ‘ziga tikilgani- ni ko'rgach, Qumariqda ko‘rib kelgan dasisalarni so'zlab berdi. Uning so'zidan anglashilardikim, Qumariqqa bor- gan vaqtida u yerga suv yetmay alamzada bo‘lib yurgan oz yerli kam bag‘allardan bilagi yo‘g'on uch yigitni chaqirib, ularning yerlariga suv tegmaslikda mingboshi ning hech bir aybi yo‘qligini, ham m a ayb Yodgor echki bilan Umarali puchuqda ekanini so‘zlagan. Yigitlar bu- ning sababini so'ragan vaqtida Miryoqub ularni Sada- qayrag‘och degan joyga olib borib, ekinlarni ko'rsatgan. Chinakam o ‘sha joyda mingboshining bir shapaloqqina yeri b o ‘lib, soya joyda qolib ketganligidan, g‘o ‘zalari un- cha o ‘smagan, ko‘p chigitlari chiqmay qolgan ekan. U yerning yon-veridagi k o ‘p yerlar U m araliboy bilan Yodgorxo‘jaga qarar ekan. Ularning yerlari mingboshi ning paynovidan suvni juda bemalol ichganlari uchun ekinning ko‘rinishi nisbatan yaxshi bo‘lgan. Ana o ‘sha ekinlarni yigitlarga ko‘rsatib turib, «Mana, ko'ring endi, kimning yeri ko‘p ichar ekan suvni!» degan. Shundayoq yigitlar mushtlarini tugimlab, boylarning yerlari tomonga o ‘qtalganlar, «Hap siznimi!..» deganlar. Shundan keyin, Miryoqub yigitlarni o'tirishga d a’vat qilib, ularga bir yashirin gap aytmoqchi b o ‘lganini so‘zlagan. U lar yurak- lariga talvasa tushib va lablari qaltirab, uning og‘ziga ti- 98 kilgach, sirni hech kimga aytmasliklari to ‘g‘risida ular- dan qattiq va’da olgan; undan keyin Umaraliboy bilan Yodgorxo‘ja tom onidan hokimga berilgan arizadan gap ochgan. Miryoqubning gapidan yigitlar anglaganlarkim, Umaraliboy bilan Yodgorxo‘ja yaqinda hokim to ‘raga ariza berganlar va u arizada o ‘z yerlarini necha yildan beri suvsiz qolayotganini, Qumariqdagi suvning faqat mingboshiga qarashli yerlar bilan boshqa ba’zi birovlar- ning yerlarini sug‘organini, bularning yerlariga hech bir suv oshmaganini yozganlar... Shu gapni eshitgandan so‘ng yigitlaming biri irg‘ib o ‘rnidan turgan va mushtini tugimlagani holda « 0 ‘zim tutib olib uram an, zang‘ar- larni!»... deya o ‘shqirgan... So‘ngra Miryoqub turib, bun- day degan: «Mingboshi dodho b o ‘shagan suvning siz tom onga oqishiga qarshi emas. Lekin o ‘sha ikkoviga o ‘chakishib, pastga suv bergisi kelmaydi, « 0 ‘shalarning yeri ichadigan b o ‘lsa, ham maniki qurib ketgani yaxshi», deydi. Baribir, pastga suv berganimiz bilan sizga suv tegmaydi, ham m a suvni ular ikkisi to ‘sib oladi!» Bu so‘z yigitlarning yaralariga tuzqalam pir b o ‘lib tushgan; ular uchalasi bir og‘izdan «Mingboshi dodho suvni pastga o‘tkaza bersin, ular bilan o ‘zimiz gaplashamiz!» deganlar. M iryoqub ularning o ‘z oldilarida m ingboshining chorikorlarini chaqirib, bo‘shalgan suvni pastga o ‘tkaz- m oqqa buyruq bergan. Mingboshi M iryoqubning bu arzini, ertak tinglagan yosh boladay, buyuk bir zavq va nash’a bilan tinglamoq- da va erta-indin ikkala boyning boshiga tushadigan han- gomalarni ko‘z oldiga keltirmoqda edi. Uning fikricha, o ‘sgan bolaga eski kiyimi tor kelganday, Miryoqubga ham endi «epaqa» laqabi kamlik qilardi. Unga boshqa bir munosib laqab topish lozim kelardikim, unday laqabni endi bu qishloq odamlari topolmasdilar, buning uchun A m ir N avoiy yoki M avlono Jom iy, yo bo'lm asa, Shomashrabning tirilib kelishi darkor edi. Mingboshi Q umariqda chovrilgan u g‘alati nayranglar va u nayranglarning ustasi to ‘g‘risida shunday shirin o ‘ylarga ketgan, Miryoqub esa mingboshining xursandlik va kayf bilan mast bo'lgan yuzlariga tikilgan bir paytda ichkaridan bir tovoq to ‘la manti chiqib, dasturxonning 99 o'rtasid an jo y oldi. M iryoqub bu dargohda tez-tez ko‘rinib turadigan bu serqatiq, semiz va yog‘liq rnanti- larga qadrdon do‘stini ko‘rganday shirin bir kayf bilan tikildi, so‘ngra ko‘zlarini tovoqdan ko'tarib, mingboshi ning yuzlariga qaragach, shu topda tovoqdagi m anti bi lan tovoqqa tom on egilgan yuz o ‘rtasida hech qanday farq ko‘rmadi: ikkalasi ham shu qadar yog‘liq edi! Mingboshi q o ‘l yuvishni unutib, «oling-oling»ga qaramasdan, besh panjasini barobar botirib, tovoqqa hu- jum boshlaganini ko‘rganidan keyin, Miryoqub irg‘ib o'rnidan turdi-da, q o ‘l chayqamoq uchun ariq tom onga yugurdi. Lekin mingboshi dodhoning ajdar kepatali ish- tahasini bir oz to ‘xtatmoq lozim edi; shuning uchun Miryoqub uning aqlini o ‘g‘irlamoq maqsadida qichiq masaladan gap ochdi: — T o‘yni nima qildik, xo‘jayin? — dedi u qo‘lini chayqab turib. Mingboshi boshini tovoqdan ko‘tarmay, og‘zida bir manti, q o ‘lida ikkinchi m anti bilan shoshilib javob qildi: — 0 ‘zing bilasan! M en qaydan bilay! Miryoqub mingboshining bu javobidan shu topda uning m antidan boshqa hech bir masala bilan mashg‘ul bo‘lolmasligini angladi. Chinakam , u qo'lini chayqab dasturxon boshiga kelganida, tovoq yarimlay degan edi. Shu uchun ular ikkalasi ham bir ozgina jim qolishni ep ko‘rdilar. Ayniqsa, mingboshi, og‘ziga paxta tiqqan kabi, jiddiy sukutga tolmishdi... Tovoqning u yer-bu yerida u ch -to ‘rtta qatiqsiz manti qolgach, mingboshi dodho tovoqdan boshini ko‘tardi. Faqat ikki ko‘zi va qo'lining m o‘ljali tovoqda edi. — Ha, xo‘jayin, — dedi M iryoqub, — bo‘ldingizmi? — B o ld im hisob! Qani ol sen ham! — dedi m ing boshi va o ‘z oldidagi yolg‘iz mantiga qo‘l uzat-di... Ungacha M iryoqub ham o ‘z tomonidagi m antilarni bir joyga to ‘plab olgan edi! Tovoq b o ‘shalib, o ‘rtadan ko‘tarildi, uning o'rniga katta choynakda choy keldi. Shundan keyingina ming boshining gap-so‘zga ko‘chm ak istagani m a’lum b o ‘ldi. — Q ani, qizdan gapir endi, betavfiq! — dedi u. — Otasi nim a depti? 100 — Siz ilgari qizning o'zidan gapirib bering. Qalay, ovozi m a’qul bo ldim i? — So‘rab nim a qilasan? Senga butun avliyo-anbiyo- larni shafe keltirib aytamanki, o ‘sha qiz menga nasib b o ‘lsa, undan keyin xotin olishni bas qilaman! — H ech kim ni shafe keltirm ay tura turing hali. Keyingi ikkitasini olgan vaqtingizda ham , har safar «bas endi! Shu — oxirgisi!» derdingiz. Bo‘lmaydigan va’- dalarni til uchiga keltirmang, ichkarida tura tursin... Vaqti kelganda, va’da bermasdan ham bittaga tayanib qolsangiz b o ‘laveradi... — Ishonmaganingni qara, benamoz! M en astoydil gapirayotirman. Xudo bitta, so‘z bitta! — H o ‘h -h o ‘L Hali shu darajaga borib qoldingizmi? Bo‘lgan ekan! — Nimasini aytasan. U kelsa, uchovidan ham kech- m oqchim an. Uchoviga qayrilib qaramay, deyman... bor- yo‘g‘imni o ‘shanga beray, deyman... — Sizga nim a bo‘ldi, xo‘jayin? Aqlingiz joyidami? Yo yo‘qmi? Mingboshi ko‘zlarida allaqanday bir iztirob bor edi. U ning og‘zidan chiqqan so ‘zlar, tildagina aytiladigan so‘zlarga o ‘xshamasdi. Miryoqub butun um rida ko'rilm a- gan bu h^?l qarshisida shoshib qoldi. Yana bir necha m ar ta boshini egib, «ho‘h -h o ‘-h o ‘h -h o ‘» deya takror qildi. Oraga jimlik ch o ‘kdi. Faqat M iryoqubning chuqur o ‘yga ketib, torta-torta choy ichgani eshitilardi. M ing boshi q o ‘lidagi choyni hech bir luzumsiz aylantirib, sovutmoq bilan ovora edi. — H o ‘h-ho"! — dedi yana Miryoqub. — Otasi qurg'ur yaqin kelmaydi-ku. — A? — dedi mingboshi. Choyni yerga qo‘yib, butun vujudi bilan Miryoqubga tikildi. — SoTisi qurgur yom on taqvodor ekan, xo‘jayin. — N im a depti? — Ayta beraymi? Mingboshi qichqirdi: — Aytmay nim a qilasan! Yashirarmiding? — U m rida peshonasi sajda ko‘rmagan odamga qiz beramanmi? — depti... 101 Mingboshi negadir «qah-qah» solib kuldi: — Toza avliyo ekan-ku, — dedi. — Benamozga qiz bermas ekanmi? A, avliyosi tushkur-ey! — U ndan keyin, betavfiq, buzuq yuradigan, depti... Mingboshi yana «qah-qah» soldi: — Sen bilan yurib, shunday b o ld im , betavfiq! Epla endi o'zing. M en bir ish qilib olaman qizni! Menga bermay kimga beradi? Shu choqqacha zo‘r berib allanarsalarni o ‘ylamoq- da bo‘lgan Miryoqub yana cho'ntagidan soatini olib qaradi: — H o‘h -h o ‘, — dedi, — o ‘n ikkiga yaqinlashib qolib di. M en ketdim, xo‘jayin. 0 ‘rnidan turdi. — Shoshma, — dedi mingboshi, u ham o ‘rnidan tur gan edi. — Maslahat nima b o ‘ldi? Otasi bermaydi, deb keta beramanmi? Miryoqub kavishini kiyib, sallasini boshiga q o ‘n- dirgach, mingboshiga yaqinlashdi. — Xotirjam b o iin g , xo‘jayin! — dedi. Ovozida jiddiy- lik, keskinlik va o ‘ziga ishonch to ‘lib yotardi. — Otasini unatam iz, qiz sizniki bo‘ladi. M en o ‘zim bajaraman bu ishni. Mingboshi uning orqasiga bir-ikki m arta urib qo'yib: — Senga ishonam an, senga, yo'lvorsim , yo‘lvor- sim! — dedi. Mingboshi, kechaning chuqur jimligida kattakon kav ishini taqillatib, esnay-esnay, ichkariga kirib borarkan, Miryoqub M irzaboboni yoniga olib, darvoza darchasi- dan ko‘chaga chiqqan va qishloq itlarining to ‘polon «vov»lari o ‘rtasida keta turib, johil soTming qaysarligini sindirish uchun turli-tum an tadbirlar axtarardi... VIII Razzoq soTming uyidagilar «mingboshi» degan so‘zni unutayozgan edilar. Mingboshi to'g'risidagi dovruq bir xil daydi shamollarday to ‘satdan kelib qolgan, so‘ngra soTming m a'lum so‘zlaridan keyin butunlay jimib ketgan edi. Qurbonbibi yana qo‘n i-qo ‘shnisidan ish olib, ko‘rpa 102 qavishga o ‘tirdi. Zebi bo‘lsa, hovuz b o ‘yiga to ‘shakchani solib, kashtasiga berildi. 0 ‘lmasjon har o ‘tganida, de- yarlik so‘fming baland devoriga osilib, xipchin sindiradi- gan bo ‘ldi... Endi kashtachi qiz «voy, o ‘la qolay!» deb ichkariga qochmas, faqat betiga ro ‘molini parda qilib, ik ki beti cho‘g‘day yongani holda, kulimsiragan ko'zlari ila haligi pardaning yonidan m o‘ralardi... Saraton yaqinlashganga o'xshaydi. Oftob tandurini qizita tushdi. Kechagina ko‘klarda qanot qoqib o ‘ynash- dan tuganmas lazzat olgan qushlar endi daraxtlarning quyuq ko‘lankali shoxlarida o ‘tirib olib, issiqdan jon saqlaylar. K o‘cha-ko‘ydan birorta otliq yo arava o ‘tgun- day bo‘lsa, dunyo-dunyo chang ko‘tariladi... Odamlar, jonvorlargina emas, dov-daraxtlar, jonsiz maxluqot ham entikib, bo‘g‘ilib nafas olgan kabi. So‘fi ham daydishdan tiyildi. N echa kundan beri suh- batga ham borm aydi. D arpardalarga choyshabdan pardalar to ‘stirib, uyni qorong‘i qildirib, bitta kiygiz- chadan boshqa ham m a paloslarni oldirib tashlab, qoq- langan yerlarga qalin-qalin suv urdirib... ertadan-kech- gacha uydan chiqmaydi. Oldida yaxna choy, yonida yelingich, o ‘zicha zikr qilgan b o ‘ladi. Bir qarasangiz, «H ikm at»'dan baytlar o ‘qib, h o ‘n g -h o ‘ng yig‘laydi... Dam b o isa , suhbat hofizlari singari asta-asta xirgoyi qi- ladi. — Xonaqodan kechib yubordingiz, shekilli! — dedi bir kun Qurbonbibi. — Valdirama, Fitna! — deb qichqirdi so‘fi. So‘ngra yana o ‘z ishiga berildi. — Eshon buvam xafa b o ‘lm aydilarm i? Qanday muridsiz! — dedi yana bir kun Qurbonbibi. — Shu issig‘da suhbatga hafsala borm i? Qiziq ekansan... — dedi so'fi. Bu d a fa , teskari burilib, uyquga ketdi... Allakim ichkari eshik ketidan «So‘fi! Hov, so‘fi!» deb chaqirgan vaqtida, so‘fi og‘ir uyquda, Qurbonbibi esa qavib b o ig a n k o ‘rpani egasiga topshirm oq uchun qo‘shnilarnikiga chiqib ketgan edi. 1 X o ‘ja A h m ad Y assaviy asari. Bu chaqiriqni hovuz b o ‘yida o ‘tirib eshitgan Zebi ro'm olini pana qilib, eshik oldiga keldi. — Kimsiz? N im a deysiz? — deb so‘radi. U yoqdan sodda va bir oz dag‘al, lekin quvnoq bir erkak ovozi keldi: — Ha, Razzoq soTming ojizalarimisiz? Qalaysizlar, om on-eson bormisizlar? — Xudoga shukur, — deb qo‘ydi Zebi. — Men otangizni aytgali kelib edim... — Uxlab yotgan b o ‘lsa kerak. U yg'otib beraymi? Zarurmi? — Eshon bobom y o ‘qlatdilar. U yg‘otm asangiz bo‘lmaydi. «Tez, oldingga solib kel!» dedilar... — Xo‘p b o ‘lmasa, uyg‘otib berayin. Zotan, juda sergak uxlaydigan soTi birinchi chaqiriq- dayoq uyqudan uyg‘ongan edi. D aф ardaning bir qanoti- ni ochib, tashqariga u n soldi: — Kim u? N im a deydi? Elchi soTming ovozini eshitdi: — M enm an, soTi, m enm an. Xudoynazar! Elchining kim ekanini bilganidan keyin soTi uning nim a uchun kelganini so‘rab o iirm ad i. — Shoshmang bo ‘lmasa, hozir chiqam an, — dedi. Apil-tapil hovuz bo‘yiga o ‘tib, tahorat yangilay bosh ladi. Qurbonbibi qo ‘shnilarnikidan qaytib chiqqan vaqtda, so‘fi allaqachon ketib bo‘lgan, Zebi esa uyni yig‘ishti- rarkan, birgina qizil olma uchun dovol oshib boqqa tush- gan yigitcha to ‘g‘risida ashulani dang qo‘ygan edi. — Hay, Zebi, otang qani? — Eshon buvam oldirib ketdilar. Ashulaning b o ‘linishini istamagan qiz javobni kalta qilib, yana sernash'a qo‘shig‘ini boshladi. Faqat kam pir shu topda gapga va gaplashuvga juda qiziqardi. Chunki ко‘ф а qaviq uchun bu safar pulni ko‘pgina to ‘laganlar, boz ustiga «muncha chiroyli va tekis qavigani» uchun uni o ‘z yuziga maqtaganlar, ikkinchi tom ondan, choining «bir haftadan beri uyda sasib yotgandan so‘ng» yana xo- naqo tom onga yo‘l solishi kampirning b o ‘g‘ilgan ta’bini ocha tushgan edi. 104 — Xudo um rlarini bersin eshonbuvamning! M uncha yaxshi qilibdilar! Erkak degan hadeb uyda yota bersa, sa- sib ketadi... — Hali ham ko‘rpalaridan allaqanday hidlar bu- ruqsaydi... — dedi Zebi. — Oftobga olib chiqib yoy! Iloji b o ‘lsa, hovliga olib o ‘tib, qoq! — dedi Qurbonbibi besh-oltita siyqa tangani qayta-qayta sanarkan. — Yaxshi bo‘libdi, aylanay, bo- lam , otangning og‘ir jussasini eshonboboday odam ko‘tarmasa, kim коЧага oladi? Bir oz jim qolgach, eski hasratini boshladi: — Ilohim, qovoqqinasi o ‘chsin uning... Yuragim laxta-laxta qon bo'ldi. Qovog‘idan doim qor yog‘adi, vajohati doim qish, doim izg‘irin... Yo bir maslahatni aytib b o ia d i, yo ro 'zg ‘or ishini. Koshki. boshqa m o‘m in-m usulm onday bir kasb qilib, besh-o‘n tanga topib kelsa... Yo‘q, yo‘q! O 'zi to ‘y -m o ‘yga borib, qornini to ‘yg‘azib kelsa bo ‘ldi, boshqa bilan ishi yo‘q! «Uyda xotinim bor, qizim bor, ular nim a yeydi?» deb o ‘ylamaydi. Xonaqoning tekin shovlasini yeb, yomon o ‘rgangan-da! M ehnat qilib, peshona terisini oqizishga endi ko‘ngli o lg u ri unamaydi. Akasi sho‘rlik qancha yalindi — «Qishloqqa chiq, birga ishlaylik!» deb. K o‘nm adi sira! M ehnatga tobi bormi, qalay? Och qol- sa ham , b o ‘yni ishga yor bermasdan, shu bo‘yicha o4ib keta beradi. Tag‘in har yil bir qur hajga jovdi- raganiga kuyaman! Yonida bir chaqasi yo‘q, nimaga ishonib bo‘lsaykin, har yil bir qur «boshput» oladi. Chinakam jo ‘naydigan kishiday, bor puliga un olib, yog‘ olib — kulchalar yoptiradi. Taraddud bitg‘andan keyin, hajga borish qolib keta beradi-da, yogMiq patir- larni xonaqodagi tekinxo‘r soTilar yeydi! Ado bo'ldim m en mundan!.. Kuydim m en m undan... Ko‘rp a-to ‘shakni hovliga tashib yotgan Zebi bu has- ratlam i tinglarkan, sho‘rlik onaning tog'day bardoshiga qoyil b o ‘lardi. Onasining juda og‘ir yuk ostida entikkani- ni bilganligidan, esini taniganidan beri unga har to ‘g‘rida yordam qilishga tirishib, butun ro ‘zg‘or ishini o ‘zi eplab kelar, onasiga hech bir og‘irini tushirmas edi. Zotan, bu ro ‘zg‘orni Qurbonbibining qavigan ko‘rp a-to ‘shak va 105 guppilari ila Zebining chevar q o ‘llaridan chiqqan chorsi va do'ppilari tebratib kelmaydimi? — Peshonamizga bitgani shu b o ‘lsa, qandoq qilaylik, oyi! — dedi qiz. Bu vaqtlar ular ikkalasi hovligacha yoyilgan paloslarni qoqmoqqa kirishgan edilar. — Albatta, bolam, qazoga chora yo‘q. Shunday bo‘lsa ham ko‘ngil to'lib ketganda, chidamay gapirasan-da, odam... Ikkovi ham jim qolib, o ‘z ishlariga berildilar. Bir oz- dan so‘ng kampir kuyinishdan bosilib oddiy ovoz bilan so‘radi: — Eshon bobom nimaga chaqirtirdi ekan? Kelgan odam aytmadimi? — Bilmadim, juda zarur, shekilli, «Oldingga solib kel», degan ekanlar. Otam o ‘zi ham apil-tapil tahorat yangilab chiqib ketdi. — Yaxshi bo‘libdi. Biror joyda to ‘y-m o'y bordir. Otang kelmasa ham ehtimol, bolam, qishloq-pishloqqa chiqishadiganlar. Bo‘lmasa, m uncha jadallatib chaqir- tirmasidi. — Qishloqqa chiqib ketsa, yana yaxshi! — dedi Zebi. Shu topda uning yuzlariga quvnoq bir kulish yoyilgan edi. — Saltanatxonni chaqirtiray, deb edim. Bir kelib o ‘ynab ketsa, yaxshi bolaridi. — Mayli, bugun kechgacha otang kelmasa, ertaga chaqirtirarsan. Qizning yuziga yoyilgan va borgan sari quyilmoqda b o ‘lgan quvnoqlik, qumga tushgan tom chi kabi, birdani ga y o ‘q b o ld i; uning jiddiylashgan k o ‘zlariga endi tashvish ko‘langalari cho‘kkan edi. — N a unimiz bor, na guruchimiz. Yana nonqoqiga chaqiramizmi? — dedi qiz. Onaning javobini kutib o ‘tir- masdan, o ‘rtangan bir ovoz bilan ilova qildi: — Yo‘qchi- likdan qutular kun bormikin?.. — Koyima, qizim, — dedi ona, — o ‘rtog‘ingni quruq jo ‘natmaysan. Osh-suvingga yetguligini eplaymiz. Zebi k o ‘zlarini keng ochib qaradi: — Rost aytasizmi? 106 Qurbonbibi ro ‘molining uchidan boyagi tangalarni olib, qiziga uzatarkan, ovini yiqitgan mergan singari, ko‘ngli sevinch bilan to ig a n i holda: — M ana, bolam, ko‘rpa qavig‘idan pul tegdi! — dedi. Zebi ikki qo‘lini onasining bo‘yniga tashladi; ona uning sochlarini ikki-uch m arta yum shoq-yumshoq sila- gandan keyin, og‘zini u sochlarning o ‘rtasiga q o ‘ydi. Shunday qilib, ikki alamzada ko‘ngil juda qisqa bo‘lgan quvonchlarga berildilar... * * * Faqat bu to ‘rt devor orasiga kiradigan quvonchlari o ‘tkinchining nazariday bir nafasga kirib chiqadilar. U larning kirganini z o ‘rg‘a payqaganlar chiqqanini payqayolmay qoladilar. 0 ‘sha to ‘rt devor ichida tug‘ilib o ‘sgan, o ‘sha to ‘rt de- vorning tund nazarlaridan boshqa hech narsa ko‘rmagan va unga ko‘nikib qolgan bechoralar o ‘z hollarining m un cha fojialarini payqay olarmidilar? H ar qanday quvonch- ni o ‘zlarining o ‘sha tor dunyolaridan axtarmoqqa majbur bo‘lgan sho‘rliklar tashqaridan adashib kirib qolgan oriyat quvonchlariga ishonib, k o ‘ngil qo'yarmidilar?.. O datda xufton o ‘ta r-o ‘tm as yotog‘iga kirib, ilk sahar uyqudan uyg‘onadigan Zebi otasining kelish-kelmasini bilib, shundan keyin xotiijam uxlamoq uchun ancha- gacha onasi bilan gaplashib o ‘tirdi. Ular ikkalasi topgan- tutgan gaplarini bir-birlariga aytishib, uch choynak choyni tamomladilar. Butun el bir uyquni urib b o ‘lganda ham so‘fidan darak b o ‘lmaganidan keyin ona-bola uning eshonbobo bilan birga biror joyga ketganiga hukm qildilar. Zebi ertaga o ‘rtoqjonini chaqirtiradigan bo'lib, shirin xayollar bilan uyquga ketdi. Bir tom ondan, juda kech yotib, ikkinchi tom ondan, nihoyat darajada totli tushlar bilan ko‘p rohat uxlagan- ligidan u ertasi kuni odatdagidan ancha kech uyg'ondi. U yqudan ko'zini ochib, tevarak-atrofga qaragach, tashqari eshikning karrakday ochilib turganiga k o ‘zi tushdi. Demak, so‘fi qaytgan edi. O 'zining bu qadar qat- tiq uxlaganiga hayron bo'ldi. Otasi odatda darvozani ju da qattiq taraqlatardi. Ichkaridan «labbay» deb javob 107 berilgandan keyin to birov chiqib darvozani ochguncha, badjahl so‘fi bardosh qilolmas, qo'lidagi tayoq bilan zo ‘r berib darvozani savardi... Demak, butun shu taraq-tu- ruqni eshitm agan Zebining o lg u d a y qotib uxlagani m a’lum bo'lardi. Endi Saltanatxonni chaqirish havasi yellarga uchdi... Endi yana haftalarcha soTming boshi uydagi yostiqdan ko‘tarilmaydi. Endi yana qanchagacha yosh qizning guldek um ri hovuz bo ‘yida igna sanchib o ‘tadi. 0 ‘rnidan turib, bet-ko‘zini yuvdi, o ‘choqqa o ‘t yoqib, choydishni qo‘ydi, so‘ngra tashqari eshikni yopib qo'yib, sekingina uy tom onga bordi. Bir juft darparda yopiq bo‘lganidan uyning ichi bir oz qorong’i edi. Astagina quloq berdi: birovning xo‘rsinib yiglagani eshitilardi. Yana ham qunt qilib tingladi. Yig‘lagan onasi edi. K o'ngli shuv etib ketdi. Bir ozdan so ‘ng soTming g‘udurlagani eshitildi: — Xotin kishini yig‘lashga haq qilgan xudo... Yig‘lay ber! Shundan so‘ng uy ichida og‘ir bir jimlik ch o ‘kdi. Qurbonbibining yig‘isi xo‘rsinish darajasiga tushib qoldi. Keyincha u ham jimib ketdi. U zoq jim likdan so‘ng soTming og‘ir bir tom oq qir- gani eshitildi. So‘ngra u odatdagi am irona ovozi bilan: — Qani, bo‘l, choyingni ber! — dedi. Kampir ezilib muloyimlashgan ovoz bilan: — Shu yerga beraymi yo eshikka chiqasizmi? — deb so'radi. SoTi yana o ‘sha dag‘al ovoz bilan: — D im uyda nima bor! — deb qichqirdi. Onasi tashqariga chiqqach, Zebi borib uning b o ‘yni- ga osildi. Qurbonbibining ko'zlari qizarib, qovoqlari ko‘kargan edi. — Nimaga yig‘ladingiz, oyi? — deb so‘radi Zebi. Onasi darhol javob berolm asdan bir oz o ‘ylanib tur- gach: — H ech... — deb qo‘ydi. Javobning birdaniga berilmagani, so‘ngra bu «hech» degan m a ’nisiz javob Z ebining tashvishga tushgan ko‘nglini battar tashvishlantirdi. 108 — U nima deganingiz? Bekorga yig'laydimi kishi?- dedi u. Qurvonbibi yana jim qoldi. — Oyi, bir yomon gap borga o ‘xshaydi. M endan yashirib yotirsiz! — dedi Zebi. Uning ko‘nglidagi tashvish endi tilga, ovoziga o ‘tgan edi. O na endi bu safar bolasini qondirgunday javob berm oqqa majbur bo'lganini payqadi. Faqat nim a de- yishini bilmasidi. — So‘rab nim a qilasan, bolam? Otangning fe’lini bi- lasan-ku, bekordan-bekorga m eni g‘azablab o ‘tiribdi... — N im a deydi, axir? — N im a derdi? Boshimni olib, bir yerga ketaman, deydi... to ‘ydim senlardan, deydi... Zebi onasining bu gaplariga ishonib, ko‘ngli ancha tinchigan b o ‘lsa-da, onaning o ‘zi o ‘z og‘zidan chiqqan bu yolg‘onlarga ishonolmas, «o‘zim ishonmagan narsaga qizim bechorani qanday ishontiraman», deb o ‘ylardi... — Otam ning shunaqa xulqi bor, — dedi Zebi. — Ba’zi-ba’zida fe’li aynisa, «ketaman»ga tushadi. Q o‘ying, xafa bo‘lmang. E rta-indin bosilib qoladi. Ugari qilmagan b o ‘lsaykin... Zebining bu muhokamasi onaning ko‘nglini darrov tinchitdi. Qizining bu so‘zlarida va u so‘zlarni aytgan vaqtidagi ovozida yosh bolalarda b o ‘ladigan bir soddalik ko‘rinardi. Qiz bechora hali ko‘p sodda! U onasining og‘zidan nima chiqsa, darrov ishonadi! Faqat ona becho ra o ‘z qizini qanchagacha aldab yura oladi? Qizning bu soddaligi qanchagacha davom etadi? Bu aldashlar erta- indin ochiq haqiqatlar qoshida chilparcha bo'lib sinmay- dilarmi? U vaqtda aldamoq uchun so'z topiladimi? Yosh qizning «qars» eta yorilishi m um kin bo'lgan ko'ngil shishasini yamash uchun onaning tadbir sandig'ida hech narsa topiladimi? Sodda qiz til uchida aytilgan bir-ikki og'iz gap bilan tinchlanib, so'riga joy qilgali chiqqan vaqtida ayvonning bir chekkasida o'rnid an jilolmay qol gan onaning ko'nglida shu tashvish va shu andishalar ay- lanardi. K eyincha qizning tam om tinchlanganini ko'rgach, Qurbonbibi ham iztiroblardan yengillanganday 109 b o ‘ldi. So‘riga kelib, tayyor dasturxonga o ‘tirgach, Zebining peshonasidan o ‘pib-o'pib qo‘ydi. Otasini nonushtaga chaqirm oq uchun kirgan Zebiga Razzoq so‘fi nimagadir: — Choyingni hovliga chiqib ich! — deb buyurdi. Bu buyruqqa na ona e ’tiroz qildi va na qiz. Ayniqsa, Zebi butun bu narsalarni otasining fe’li ayniganidan ko‘rardi. Onasining ko‘zlarida shuncha iztiroblar qaynab toshgani holda yosh qizning sodda ko‘ngli ularni ko'rol- mas edi. Onaning ko‘ngli sir berkitish orqasida g‘ashidan yorilay deganda, qizning ko‘ngli dam 0 ‘lmasjonni, dam Saltanatxonni erkalatib o ‘ynardi. Hovuz bo‘yida yana o ‘sha qo'shiq, yana o ‘sha yoqimli ovoz suvlarning jimji- masi ustida yo‘rg‘alardi. Yana o ‘sha kashtalarning, yana o ‘sha kular yuzli ipaklari ilang-bilang chiziq ustidan borib, kungiralaming shaklini qavartirardi. Yana o ‘sha devordan yana o ‘sha aravakash bola m o ‘ralab, yosh qiz ning mungli q o ‘shig‘ini b o lard i... Bir kun ertalab ikkita qo‘y bilan bir arava un-guruch kelib kirgandan keyin onasining andishalik ko‘zlariga qaramasdanoq, tunov kungi ko‘z yoshlarning m a’nosiga tushundi. Yosh qizning ko‘ngil shishasiga bir tosh kelib tekkan kabi b o ‘ldi... N onushtadan bir oz keyin qo‘ylar kelgan b o ‘lsa, tush- ga yetmasdanoq qassob tayyor b o ‘ldi va Razzoq so‘fi etagini beliga qistirib, yenglarini shimarib tashqariga jom larni, savatlarni tashimoqqa boshladi. Q o‘ylarning qop-qora qonlari yerlarni bo ‘yamasdan turib, tashqari tom ondan xursand ovozlarning: — T o ‘y qulluq bo‘lsin, soTi! — Juda soz bo‘libdi! — Bunday davlatni kam bandasiga beradi xudo! — degan xushomadlari ko‘tarildi. Endi onaga qo‘shilib qiz y iglar, qizga qo‘shilib ona yig‘lardi. Bularning yig‘ilari kuchaygan sari tashqari tom ondan kelayotgan xushomadlar ham kuchayar, butun m ahalla-ko'y Razzoq soTming baxtini olqishlab, chapak chalardi! * * * O 'rtaroq bir xonadonning orzu-havasli kattakon to'yidan hashamatliroq bo‘lib o'tgan fotiha to ‘yidan keyin Q urbonbibining ko'zlarida yig'laydigan yosh ham qolmagan edi. Zebining ko'z yoshlari sira tinm a- di. Bu orada Saltanatxon ikki marta kelib ketdi. Qumrixon keldi, boshqa o'rtoqlari kelishdi, har yo'l bilan Zebining ko'nglini olishga, uni yupatishga urindi- lar. Bo‘lmadi! Ko‘z yoshlari ariqning suviday o ‘zlari kelib, o'zlari quyulardilar. Ilgariroq kunda yuz marta qizini yupatgan, uning ko‘z yoshlarini yenglari bilan artgan ona endi u yoshlarga ko'nikib qolgan, in dam asdan o ‘z ishiga mashg‘ul bo'lar, to 'y hozirlikla- rini ko‘rardi. H ar haftada bir keladigan qo'y, un-guruchni tashi- m oqdan Razzoq so'fming qo'llari qabardi... Toza gu- ruchlar bilan bo ‘rdoqi qo‘ylarning palovlarini yemoqdan quyuq yog‘lar m e’dasiga urdi... Yog‘liq qo'llarini arta bermoqdan uning eski bedana mahsisi oynaday yaltirab ketdi. Butun bularning orqasida ona bilan bolaning qaynoq ko‘z yoshlari quyilardi. Butun bu n o z-n e’matlar yosh qizning ko'ngil shishasini sindirish bahosiga tushgan edi. Faqat so'fi ko'ngildan va uning nozik shishasidan bir narsa anglaydigan odam bolm aganligidan bu kattakon ishning oqibatini xayol qilgan vaqtlarida «kelasi yilga (in- shoollo!) hajga ketish nasib bo'ladi», degan umidlar bilan xursand b o ‘lardi... Birinchi marta qo'y kelgan kundan beri butunlay esi dan og'ib qolgan Qurbonbibi fotiha to'yidan keyin bir oz o'ziga kelgan edi. Bora-bora Zebining ko'z yoshlari ham quridi. U ham xuddi suratday jonsizgina sudralib yura boshladi. Burungiday onasining hech bir so'zini qaytar- mas, nima desa, og'zidan chiqqan ham on bajarardi. Es- hushi o'zida bo'lm agan bu jonsiz suratning yog'ochday qotib qolgan qo'llari va barmoqlari ila ro'zg'or ishlarini yana burungiday puxta bajarishlari — onaning qurigan ko'zlarini ham yana yosh bilan to'lg'azib yuborardi. Zebining og'zidan na bir og'iz so'z chiqar, na bir bayt qo'shiq, na bir oh-voh. Bu hoi onaning iztirobini besh battar oshirardi. «Bu ketishda, qizim sho'rlik, to'yga 1 1 1 yetarmikan, yo‘qmikan?» degan xayollar onaning bag'ri- ni tilardilar. Eshonning chaqirtirib ketgan kunining ertasiga Razzoq so'fx uyiga qaytib kelganidan keyin — «Qizingni mingboshiga berib keldim, taraddudingni qil!» degan, shundan so‘ng Qurbonbibi yig‘lashga bosh- lagan, uni Zebi yupatgan, shu bilan ish fotiha to'yiga borib yetgan edi. Bu orada anchagina vaqt o ‘tsa ham Qurvonbibi o ‘z eridan — ilgari rad qilgan mingboshi ga keyincha rozilik berishining sabablarini so‘ramadi. G apning rosti, yuragi betlab so‘rolmadi. Ilgari Zebi o ‘z otasidan qanday qo‘rqib qochgan b o isa, endi Q ur vonbibi ham o ‘z eridan shuncha o ‘zini chetga tortar- di. Zebining haligi ahvoli ko'ngliga tashvish solganidan keyin chidayolmadi; bir kun Zebining yo‘q vaqtini topib turib, eriga so‘z ochdi: — Boshim gangib, hech narsa deyolmay yotibman... — Ha, nim a demoqchisan, Fitna? — So‘fl avvalgiday quruq va sovuq gapirardi. Qurbonbibi xo'rsinganidan bir ozgacha nafasi b o ‘g‘zi- ga tiqilib, gapirolm ay turdi. Keyin nafasini bir oz o ‘nglab, yana boyagiday xo‘rsinish ovozi bilan b o lib - b o iib so‘zladi: — Bu nim a qilganingiz? Bu... — Ha, nima qilibman, bachchag‘ar? — Ilgari... mingboshi olgurga... bermayman, deb ke lib edingiz... Qo'rsayib... m aqtanib gapirib edingiz... «Benamozga... qiz yo‘q!» degan edingiz... Qani u q o ‘rsa- yishlar? N im a bo‘ldi? Tuppa-tuzuk soTi odam bir ben- amoz, bir bo'zaxo'rga qiz berib o ‘tiribsiz? — Bersam nima b o ‘pti, bachchag‘ar? 0 ‘z qizim... — 0 ‘z qizingiz-ku... Tengini topib bering-da... Eshonbuvamning man qilmaganlariga hayronm an. Ha... ha... Shu yerga kelganda, Qurbonbibi bir oz dadillanib, ovozini ko‘tara tushdi. G o ‘yo eshonbobo tom onida b o iib , Razzoq so‘figa qarshi chiqajak edi: — Ha... ha... endi bildim! Bu gapdan, vallohi a la m , eshonbuvaning xabarlari yo‘q! B oim asa, sizning bu be- huda ishingizni qildirtirmas edilar. U yoqda soTi achchig‘i kelib, baqirish o ‘rniga, bir narsadan xursand b o lg a n d a y , miyig‘ida kulib tu- rardi. Qurbonbibi davom etdi. U ning ovozi yana ham ko4arila tushgan edi. — Shoshmang! Eshonbuvamga borib dod deyman! Ori rost, bir b o ig a n ishni endi buzdirish m um kin emas- ku-ya, ishqilib sizdan dod deb bir ko‘nglimni bo‘shat- masam bolm aydi... — E ablah, Fitna! — dedi so‘fi kulib turib. — Esing yo‘qligi shu-da! Shu-da esi pastliging! Shu-da xotinliging! Qurbonbibining achchig‘i keldi: — «Echkiga o ‘lim, qassobga yog’!» M en o io lm ay garangman, siz hadeb kulasiz. Ha, eshonbuvamga aytol- maymanmi? — Ha, ayt! Ayt borib! — dedi so‘fi yana kulib turib. — Ablahligingni pirimizga ham ko'rsat, Fitna! — Obbo, aqlli-ey! Shoshmang, hali! Eshonbuvam g'azablagandan keyin esingiz kiradi. Hali yogliq palovlar bilan mastsiz! SoTi kulishdan to ‘xtab, jiddiylashdi. — Bas, deyman, ahm oq, b o ldi! — deb qichqirdi u. — H ech narsadan xabaring y o ‘q, valaqlay berasanm i? Mingboshiga bergin, deb qistab yurib, meni ko'ndirgan eshonbuvamning o ‘zlari bo'lsa, nima deysan? Qurbonbibi ixtiyorsiz: — Voy, o l a qolay! — deb baqirdi. — Eshonbuvam o'zlari boshmi hali? Voy, sho‘rim qursin-ey! Bechora kam pir boshlariga mushtlardi. — M ushtla boshingni, Fitna! — dedi so'fi yana o ‘sha jiddiyat bilan. — K o‘proq mushtla, yor o ‘sha esi past boshni!.. Ikkalasi ham jim bolishdi. S o li ham on o ‘sha jiddiyat bilan bir nuqtaga tikilgan, Qurbonbibi endi bir oz o ‘zini to ‘xtata boshlagan edi. U oddiy va tinch ovoz bilan so'radi: — Eshonbuvam qistagan b o lsalar, qattiq tursangiz bolm asm idi? Faqat kampirning bu so‘zlarida endi taqdirga tan berish unlari bor edi. Bu unni soTi ham payqadi. U bu r n 113 gun nechundir bir oz yumshara tushgan, xotini oldida o ‘zini oqlamoqqa tirishganday ko'rinardi. — Hovliqmay gapirsang-chi, Fitna... Dunyoni buza- san...— dedi u. — M en ko‘p olishdim. «Benamozga qiz bermayman!» dedim. «Sen-bizning ming yil ibodatimizu ularning bir kunlik xizmatlari — bab-barobar! Mingboshi qancha m o‘m in-m usulm onlarning hojatini chiqaradi, qancha alam zadaning dodiga yetadi! Q ancha o 'g 'ri, kisavur, qaroqchining jazosini beradi! Q ancha nohaq b o ‘lgan ishlarni haqqa qaror topqizadi. Ibodat ham — ibodat, m o ‘m in-m usulm onga xizmat ham — ibodat! Balki bu keyingisi — a ‘lo!» dedilar. N im a deyin? Nima deb bo'ladi? M en omi bo'lsam , savodim bo'lm asa, oq- qorani tanimasam, u kishi mulla bo'lsa, zabardast bo'lsa, xudoning buyrug'ini tushunsa, shariatni, tariqatni suvday bilsa... nim a deyman? S o'flning o 'z xotiniga astoydil kuyib-yonib o 'z qilmishlaridan buncha duru-daroz hisob berib o'tirishi — m ana shu edi. Buni Qurbonbibi tegishincha taqdir qila bildi. Eriga issiq nazar bilan qarab, uning ahvoliga endi bir daraja achina boshladi. Shu uchun ancha og'irlik va bosinqilik bilan: — M en-ku hech narsa demas edim, — dedi u, — m ana bu qizingiz xuddi bir suratga aylanib qoldi... Q o'rqib yotibman... — O 'rtoqlarini chaqirtir, Fitna... O 'yin-kulgi qi- lishsin... U tarafdan men ham to'yni tezlatay... Tezroq berib qutulaylik. — Saltanatxon o'rtog'ini o ‘zi ham chaqirm oqchi bo'lib turib edi, — dedi kampir. — Siz uyda bo'lganingiz uchun... — M en xonaqoga ketaman. Chaqirtira bersin. U n- guruch bo'lsa serob... Pul ham bor, orzu-havas qilaman, desa, mana pul. Bozordan oldirsin. Ko'ngli xohlaganini qilsin! Shu so'zlarni ayta turib, yonidan bitta o 'n so'm lik yangi qog'oz oldi, uni barmoqlari orasida uvib, shirshira- gan ovoz chiqardi, undan keyin yuzlarida shu choqqacha hech bir ko'rilm agan bolalarcha quvonish bilan kampir- ga uzatdi. 114 Kampir um rida ko‘rmagan o'ntalikning naqshlariga qararkan, shu naqsh singari jonsiz bo‘lib qolgan sho'rlik qizini ko‘z oldiga keltirdi-da, ko‘zlariga ixtiyorsiz yosh olib yubordi... IX Zebini tushirib kelish uchun shaharga borgan xotin- lar, ularning o ‘z tillari bilan aytsak, «qudalar», boshlari- da Poshshaxonga o ‘xshagan eslik va ayyor bir juvon tur- ganiga qaram asdan, negadir Kichkina m ittini nazardan qochirdilar. «Kichkina mitti, xon xo‘jani yiqitdi», deydi o ‘zbek maqoli. Q udalar qofila si shaharga jo'narkan, Umrinisabibini aravadan o ‘z qo‘li bilan tushirib yubor- gan va unga qarab, «Agar to ‘yda yo to ‘ydan keyin men sizni uyda ko‘rgunday bo‘lsam, mingboshi dodhoga aytib avaqtaga jo ‘natdiraman!» degan Poshshaxon U m rinisa bibining qizini yo ko‘rmadi, yo ko‘rsa ham nazariga il- madi. Poshshaxonning qo‘ygan qizlari, ya'ni uning o ‘z «odamlari» shaharning o ‘zida, yo‘lda va har yerda Zebi bilan birga bo'lishib, farishta qiyofasidagi shayton kabi, uning ichiga kirib, pistoqi ta ‘zimlar va serxushomad gaplar bilan uning ko‘nglini ovlab, mingboshi dodhoga uni «isittirarkan», o ‘zlarining muvaffaqiyatlaridan hech bir shak-shubha qilm asdilar. T ezda-tezda ularni chaqirib, ta ‘limot berib turgan Poshshaxon o ‘z odamla- rining m a‘ruzalarini eshitgandan keyin, boz ustiga o ‘zi ham chimildiq ketiga o ‘tib, Zebi bilan jonajon o'rtoqday gaplashgandan so‘ng, «qizning muqovamatini sindirdim, o ‘jarligini yengdim!» deb o ‘ylardi. 0 ‘ziga ko‘p bino qo‘yganlarning aldanishi yom on b o ‘ladi! Ikki qiz va bir juvonning b u tu n m ehnatlarini U m rinisabibining Kichkina mittisi bir necha og‘iz gap bilan yuvib tashlash- ga juda oson muvaffaq b o ld i. Umrinisabibini ishga solib qo'yib, o ‘zi allaqaylarda tajangligidan kokilini yulib yur- gan Sultonxon endi shayton kulishi bilan kulib, qo‘li tol- guncha chapak chalsa bo'ladi. Uning ko‘ngli olddan sezish yo'li bilan bir narsa sezgan bo'lsa, hali ham jirtak chalib kulayotgandir. Kim biladi! Q o f i l a — karvon. 115 Shaharda bir necha m inut, qishloqda mingboshiniki- da undan ham ozroq xoli fursat topib, Kichkina mitti Zebiga aytiladigan ham ma gapni aytib oldi. Mingboshini shunday tasvir qildiki, endi uning o ‘rniga — kuyov roli- da — bir dev kirib kelsa, Zebi «jon!» derdi. Buning usti- ga, «bechora Sultonxonning m a‘sum ko‘z yoshlari», «ik ki ittifoqchi» (Xadichaxon va Poshshaxon)ning ming bir «hiylalari» ham (xotinlar o'zlari xuddi shu shaklda — «hiyla-a» deb gapiradilar) yosh va m a‘sum bir qizning samimiy tili bilan bir-bir bayon qilindi. Shu uchun to ‘yga yaqin va to ‘y kunlarida o ‘z o ‘rtoqlari bilan kulib gaplash- gan, Poshshaxonning odamlariga esa qiyomatlik d o ‘stlar- day muomala qilib, ularga «g‘alaba» g‘ururini bergan Zebi qishloqqa jo ‘nar kuni birdaniga o ‘zgarib, yoniga o ‘z onasidan boshqa hech kimni kirgizmay, birdaniga burun- gi quruq «surat» shakliga kirgach, «ittifoqchilar» shoshilib qoldilar. Zebi o ‘zi uchun ajratilgan katta uyga kirib, ipak chimildiqning ketiga o ‘tgan vaqtida «ikkala it tifoqchi» to'ychi xotinlarni ham unutib, dasturxon va osh-suv masalalarini ham birovlarga topshirib, o ‘zlari Poshshaxonning uyiga chekildilar va bu o ‘zgarishning sababini tekshirib, chorasini axtarm oqqa boshladilar, ko‘p o ‘yladilar, ko‘p rejalarni chizib ko‘rdilar... Faqat, shu Kichkina mitti hech birisining esiga kelmadi. Shu uchun o ‘zgarishning sababi bilinmadi! Ular bir chora topishdan ham ojiz edilar, shu qaltis paytda aqllari hech narsani olmasdi. Bir tarafdan, ku- yovning kirar vaqti yaqin, ikkinchi tarafdan, hovli yuzi to la xotin-xalaj, bola-chaqa, yetti iqlimdan odam bor, shovqin-suron, qiy-chuv, miya aynaydi... miya aynaydi, xolos! Bir kuchli ovoz bo‘lsa-yu hovliga chiqib o ‘kirsa va xotin-xalaj bir nafasgina jim bo'lsa... Bular o ‘ylab, bir fikr chiqarsalar! Holbuki, xotin-xalajning qiy-chuvi avj olayotir. — Shoshm ang, nim a gap? — dedi birdaniga Poshshaxon. D arhaqiqat, tashqarida xotin-xalajning um um iy xori boshlangan edi. Hovlidagi xotinlar ham masi birdan al- lanima deb bir so‘zni takrorlab, shovqin solardilar. Bular ham birin-ketin hovliga chiqishdi. 116 Kichkinagina bir voqea bo‘lib o'tgan edi. Zebi kattakon uyning to ‘g‘risida, ochiq deraza yonidagi burchakda, chimildiq ketida onasi bilan bir ga o'tirardi. U ncha besaranjom bo‘lgani ham ko'ril- masdi. H atto xotinlarning qiziqroq gaplarini eshitsa, kulib qo'yardi... Hovlida derazaning tagginasida turgan ikkita xotin — kim ekanliklari nom a’lum! — tik hol da o ‘zaro gaplashib turib, gapni mingboshi dodho va Zebi to ‘g‘risiga ko‘chirdilar. Zebi ularning suhbatlarini yuragi o ‘ynab turib tinglar va onasi suhbatga mone bo‘lmoq istasa, yo‘l qo‘ymasdi. Ikkala xotin ovozlarini picha коЧага tushib, xotinlar qiy-chuvi orasida suh batda bemalol davom etdilar, Zebining qulog‘i ham go‘yo derazaga osilib qoldi. — Qizingiz yetilib qoldi, mingboshi dodhoga bermay- sizmi? — dedi ularning bittasi ovozini коЧага tushib. Yana biri ovozini ancha baland chiqarib, bunday dedi: — Buvatavakkal adirida odam soniday yo'g'on ilonlar bo ‘lar emish. Shularga bersam boim aydim i!.. Zebi, «oh» deb qichqirdi-da, onasining quchog‘iga yiqildi. Xotinlar chuvillashib, chimildiqqa tom on yugur- dilar. «Voy, nim a bo4di? Voy, nima bo4di? Voy, оЧа qolay! Voy, sho‘rim!» Ovozlari har tarafdan yuksaldi. Chim ildiq atrofini qurshab, «Voy, nima bo‘ldi?» degan xotinlar orasida haligi ikkovi ham bor edi... Bir ozdan so‘ng ular ikkovi oradan yo‘q b o ‘lishdi. Ularning kelib kelmaganini hech kim bilmaydi. Shun cha ko‘p xotin-xalaj orasida ikkita xotinga son bormi? Poshshaxon bilan Xadichaxon voqeani surishtirib ko‘rdilar. H ar og‘izdan har xil gap chiqardi. «Allakim kelinga eshittirib kuyovni yomonladi», deganlar b o ld i. « 0 ‘z qulog'im bilan eshitdim», deganlar bo‘ldi. Faqat uydagi xotinlar — «Tashqaridagilar gapirdi!» dedilar, tashqaridagilar ichkaridagilarni aybladilar... Zebi ko‘zlarini m o‘ltiratib, qo‘li ko‘ksida, bedarm on yotardi. Og‘zini ochib bir so‘z demas, savollarga javob bermas, yoniga kirgan Enaxonni ham tanimasdi. Rangi paxtadek oqargan, qovoqlari burishta uchib tushardi. Poshshaxon Umrinisabibining eshigiga qulf soldirib qo'yib, «ittifoqchisi» bilan yana kengashgali kirdi. Bu sa- 117 far kengash juda kalta b o ld i. Chunki vaqt nozik, tezroq chora ko'rish lozim, kuyov kiradigan vaqt b o ‘lgan edi. — Kuyovingizni buguncha kirgizmay tursak, — dedi Poshshaxon. — Ertaga Zebixonni aldab-suldab yo‘lga so- lardik... Keyin, olib kirib qo‘ysak, undan narisini erkak kishi o ‘zi eplab olardi... — A-v-v... — dedi Xadichaxon. — Koshki ep degan narsa bo‘lsa kuyovda... — Unisi rostku-ya... H ar qalay, ertagacha xudo poshsho, egam... Bugunning maslahatidan keling. — Haligi maslahatingiz durust... Buguncha tursa tursin, o ‘lmas... — 0 ‘lmaydi, albatta... Peshonasidan ko‘rsin... Ish qilib, Sultonxonning oshig'i olchi! — Nimasini aytasiz. Umrinisa fitna yetkazgandir bu choqqa... — Q o‘yadi, deysizmi? Erta qachon... — Jirtak chalyapti, desangiz-chi, yashshamagur... Ikkalasi ham bir nafas jim qolishdi. — M aslahat haligi b o ‘ldim i? — dedi yana Poshshaxon. — Buguncha kirmay turadim i? Yaxshi maslahat. — Boshqa iloji ham yo‘q. Ammo u o ‘ja r kuyovni kim ko‘ndiradi bunga? — G 'alati ekansiz? Kim ko'ndiradi? Miryoqub akan- giz-da... — 0 ‘zingizning akangiz... — H amm amizning akamiz... — Chaqirib ayting, bo‘lmasa. — Y o'q, siz kattasiz, siz ayting! M en yaqin yo‘la- mayman! Xadichaxon M iryoqubni chaqirib gaplashgali tashqari eshik oldiga chiqdi. Poshshaxon Zebidan xabar olgali yugurdi. * * * Sultonxon, to ‘yga bir necha kun qolganda, onasiniki- ga ketgan edi. Ketarkan kimdan so‘rab — ijozat olib ketishini bilolmadi. So‘raganda, kimdan ham so‘raydi? Mingboshining onasi rolida hozir Xadichaxon. Unga 118 kirib yalinadimi? Yo Poshshaxonga ta ‘zim qilib, undan so‘raydimi? U lar nima deydilar? Til uchida «Voy, ay lanay, voy, o ‘rgulay» qilsalar ham , ko'ngillarida « 0 ‘1а, o lg a n in g yaxshi! Alam qildimi? Qochging keldimi? Qoch, orqangga qaramay qoch, kavishingni qo'ltiqlab qoch!» demaydilarmi? Mingboshidan so‘rash kerak edi, albatta. Uning oldidan o ‘tmay bo‘lmaydi. U er, er — podsho, xotinning inon-ixtiyori o'shaning qo‘lida. Faqat shu topda mingboshining ko'ziga oq-qora ko'rinmaydi. Mingboshi shu kunlarda o ‘z soyasidan ham bexabar. Besh-olti oy burun bor edi uning Sultonxoni. Endi yo‘q! Bir yil burun uncha-m uncha «Sultonim» deb turardi mingboshi. Tez-tez buning yonida b o ‘lardi. Bu dargohga erta bahorda Zebining qadami tekkandan beri Sultonxon butunlay nest-nobud b o ld i. Kechagi botgan quyosh- day... unutildi! Paranjasini yopindi, U m rinisabibining darchasiga yaqinlashganda, birdan to ‘xtadi va orqasiga qaytib, Xadichaxonning uyiga tom on yo'naldi. — Men oyimlarnikiga ketyapman. U ch -to 'rt kun ay- lanib, ko‘nglimni yozib kelay... X adichaxon «ha, mayli», deb q o ‘ya qolsa nim a bo'lardi? Juda chidamay ketsa — indamasinidi, bunga qarab miyig'ida bir kulsinidi — shu ham yetib ortardi. Yo'q! Poshsha afsunchining bu o ‘rgatma iloni bir m arta nishini botirib olmasa, boladim i? — Voy, bu nim a qilganingiz, Sultonxon? Shunday yaxshi to ‘ylar boiyapti... Tili zo‘rg‘a-zo ‘rg‘a qaldirab: — T o‘ygacha... kelaman... — deya oldi Sultonxon. U m rinisabibining darchasidan hatlar-hatlam as h o ‘ngurak otib, yig'lab yuborgan edi. U yerda ko‘p o ‘tirmadi. Bir oz hasratlarini aytib, ko‘nglini bo'shatgandan keyin, K ichkina m ittidan foy- dalanish to ‘g‘risida bir-ikkita m aslahat k o ‘rsatib, onasinikiga ketdi. Shu bo'yicha to ‘y kuni ham qaytib kelgani yo'q. Yangi kelin kelgan kunning ertasiga — xuddi nonush- ta chog‘ida Umrinisabibi yetib bordi. 0 ‘pkasi og‘ziga tiqilib, o ‘lguday halloslab turib, kutilmagan yutuqlardan 119 gapirdi. Kichkina mittining katta ishlari, ayniqsa deraza oldida tom osha bergan ikki xotinning o ‘yinlari o ‘lgan Sultonxonni tirgizdi. Uning behollik va uyqusizlikdan yumilgan ko‘zlarini qayta boshdan ochirdi. U m rinisa bibining burishgan terili barm oqlarida yangi uzuklar yaltiradi! Ikkalasi bir-birini quchoqlab, shirin-shirin nash‘aga botdilar. — Yo‘q, xola, hali erta! Erta hali... — N im a demoqchisiz, aylanay? — M a’rakani yig‘ishtirishga hali vaqt erta. — N im a qilaylik, aylanay? M eni u eshikka qadam bostirishmaydi. Qizim kirib yurib edi, haligi ikkala xotin ning ishidan keyin o ‘rtadagi eshikka qulf soldilar. — Yo‘q, xola! Yo‘l topiladi, topish kerak. — X o‘p, aylanay, topamiz. — Topamiz!.. Topamiz... topamiz... topamiz... Aqli boshqa joyda boMgani holda Sultonxon hadeb shu bir so‘zni takrorlardi. Birdan so'rab qoldi: — Enaxon qayerda? U ni kirgizishadimi? — U ham mavaqt Zebining yonida. — B o‘lm asa, o ‘sha bilan gaplashing. Bugunoq gaplashing. H ozir borib gaplashing. — Hozir jo ‘nayman b o ‘lmasa. — Menga qarang! Ikki q o ‘li bilan U m rinisabibining ikki yelkasiga yopishdi. Yuzini uning yuziga yaqin olib bordi. — Menga qarang, xolajon! Enaxon Zebiga d o ‘st. Chinakam d o ‘st. Mingboshiga xotin b o ‘lishini hech xoh- lagan emas. Hali ham xohlamaydi. Q o'rqm asdan, ochiq gaplasha bering. G apdan gap chiqadi. G apdan maslahat chiqadi! Umrinisabibi kattakon belbog‘ini un-guruch bilan to ‘lg‘azib, darrov yo‘lga chiqdi. Enaxonlarnikiga borib kirgan vaqtida Enaxonlarning butun oilasi yoyilgan qopning tegrasida jugari uqalab o ‘tirardilar. — Aylanay, Enaxon. Shoshilib turibman. Sizga ikki og‘iz gapim boridi. Ikkalasi birga hovliga o ‘tdilar. Ariq bo'yiga o ‘tirishgan ham on Umrinisabibi gap boshladi: 120 — Zebixonning ahvoli qalay, aylanay? Jindak gapirib bering, hech narsa bilolmay, yuragimiz ezilib ketdi. K o‘zimning qoracho‘g‘iday yaxshi ko‘rardim. — U ni yaxshi ko‘rmagan kirn bor, xolajon? Ham m a yaxshi ko‘radi. Yaxshi ko‘rish boshqa ekanu, tole boshqa ekan... — Nimasini aytasiz, aylanay? Yetti uxlab, bir tushiga kirmagan kunlarni ko‘rdi sho‘rlik... Bir oz to ‘xtaldi. Ro‘molchasini ariqqa solib h o ‘llan- gan yuzini bir qur artib oldi. — Kuyib ketdim, aylanay... Bir joyda o'tirolm ay- m an... Qizim Bahridan so‘rayman, bir og‘iz gapni eplab gapirolmaydi. Kecha kechasi o ‘sha yerdaydi. Shaharga ham birga borib edi. G ap sourasam, xuddi tili yo‘q so- qovday «i, i...» qiladi, xolos... Yuragim «tars» eta yoril- gunday b o ‘ldi. Shundan keyin bu yerga chopib keldim, aylanay. Sodda Enaxon bu yolg‘onlarning hammasiga astoydil ishonardi. — Zebixon endi picha durust, — dedi u. — Kecha kechasi kuyov kirishga yaqin allakimdan bir yomon gap eshitib... U shoshilmasdan ham m a b o ‘lgan gaplarni aytib ber- di. Bu gaplar hammasi Umrinisabibiga m a’lum b o ‘lsa- da, eshitmagan odam day birushta «voy, tovba! Voy, o ‘la qolay! Voy, sho‘rlik! Shunaqami?» deb turdi. — Endi ham m a hayron, xolajon... Bugun kechasi n i m a b o ‘larikin? Kuyov kirmay turib, bu shunaqa qiladi. Kuyov kirganda nim a bo‘lar ekan? — Shuni aytaman, aylanay! — M en hech chiqqim y o ‘q o ‘sha tom onga. Chiqmasak, oqibatdan emas. Bizni deb kelib tuzoqqa tushdi sho'rlik. Menga shunday ko‘zlarini m o'ltiratib qarasa, yuragim «jig‘g‘!» etib ketadi... — Rost, aylanay, rost... H amm a deganlaringiz rost... — Bu ishni qilgan kundosh o lgu rlar, endi o ‘zlari ham hayron... — Yashshamagurlar... — Sultonxon b o ‘lsa, u yoqda jirtak chalyapti. — Yashshamagur... 121 — Azayimxonlarga katta-katta sarf qilyapti, deydi... Otasi boy emasmi? Onasida ham bisot kattaymish... — Yashshamagurlar... — Bir o ‘ylaganda, u bechorada ham ayb yo‘q. — Rost aytasiz, aylanay... — Ana u kundoshlarda ham ayb yo'q. — Albatta, aylanay... — Kundoshlik o 'zi bir balo. — Nimasini aytasiz, aylanay... Enaxon og'ir bir «uh» tortib, o'rnidan turdi. — Jindak turib yana chiqib bormasam bo'lmaydi. Yuragim bo'lsa sira betlamaydi. Bu kecha nim a qilamiz endi, bilmadim... — N im a qilardingiz? — dedi Umrinisabibi. — D od- voyiga qaramasdan, kuyovga q o ‘shasiz-da, aylanay! — Menga qolsa, bir um r qo'shm as edim, — dedi Enaxon. Yana qaytib joyiga o'tirdi. Umrinisabibiga bor-yo'g'i shu gap kerak edi. Darhol o'rnidan turib, ariqning u yuziga o'tdi va Enaxonning yonginasiga o'tirdi. Ustozidan olgan ta'lim ini eslab, ikki qo'lini uning yelkasiga qo'ydi va boshini o ‘z boshiga tom on tortib turib, ko'ziga m ahkam tikilgani holda so'radi: — Zebixonga chinakam do'stmisiz? Y o'q, aylanay. Xudoyimni o'rtaga qo'yib ayting: astoydil do 'stm i siz? — G um oningiz ham bormi? Jonim ni berishgacha borman! — Bo'lmasa, mening gapimga kirib, Zebixonning qulog'iga sekingina shipshitib qo'ysangiz: har kun yolg'ondan bo'lsa ham bir soat, yarim soat o'zidan ketib tursa... Umrinisabibi birdaniga ovozini pasaytirdi: — Bilasizmi, aylanay, bu kuyov shunday narsaki, har qanday xotin o 'zi xohlab borib bo'yniga osilmasa... o'zicha hech narsa qilolmaydi! O 'zi ham qarib, darmoni ketib qolgan... N imaga hadeb uylana berar ekan, hayron- man. — Pul quturtiradi! — dedi Enaxon. — Rost aytasiz, aylanay, davlat quturtiradi! 122 U m rinisabibi yana ovozini pichirlash darajasiga tushirdi: — Bilasizmi, aylanay, oq poshsho yetti qiron bilan urishayotgan emish... H am m a fuqarosi qirilib tam om boMipti... Yurtida odam qolmapti. Bugun emas, ertaga mingboshilarning ham m asini urushga olib ketarmish... — Og‘zingizga yog1, xolajon! — Rost gap bu... Hakimjon aytipti... Mingboshining mirzasi emasmi? Til biladi u... gazet o ‘qiydi... — Sizga kim aytdi? — Bir joydan eshitib qoldim. Hakim jon borib yuradi- gan joydan. Siz, aylanay, Zebinisaga sal uchini chiqarib qo ‘ysangiz b o ‘ldi. U yog‘ini o ‘zi eplaydi... eslik qiz... Mingboshi urishga ketdimi, ham m a qutuladi uning dasti- dan. Yovlashgan qiron juda kattaymish... Indam asdan kelib o'ldiradigan o ‘qi bormish... O sm ondan qanot taqib kelib urisharmish... Mingboshingiz o ‘q tegmasdan turib yiqiladigan odam ... «Urushga borasan», dedimi, ta mom ... yuragi yorilib o ‘ladi! — Ilohim, aytganingiz kelsin! — dedi Enaxon. Shu paytda Xolmatning «епа!» deb chaqirgan ovozi eshitildi. Ikkala ham dard o ‘rinlaridan turib, ichkariga tom on yurdilar. Shunday qilib, o'sha kechadan boshlab Zebining tutqalog‘i har kun nam ozshom paytida m untazam tu- tadigan bo‘ldi. X Mingboshi ishning bu ravishga kirishini hech bir kut- magan edi. Boshqa ham m a kishilarday u ham Zebining tutqaloqlarini «qizning nozi», deb bilar va tezda o ‘tib ketishiga ishonardi. Shu uchun kunduzlarini juda be- saranjomlik bilan o ‘tkazib, kech kirganda, entika-entika ichkaridan sevinchlik xabar kutardi. Besh kungacha har oqshom bir xilda sovuq xabar chiqib turdi: «kelinchak- ning tutqalog‘i tutib qoldi...» Bu besh kun ichida m ing boshi, o ‘z iqroricha, besh yillik zahm at tortgan edi... M ahkam a ishlarini Hakimjonga tashlab qo‘ydi, zotan, 123 to'yga ikki kun qolganda, yonidagi m uhr ham Hakim jon kissasiga tushgandi. M iryoqub — bir joyda bir nafas o'tirolmaydigan narsa — olti-etti kundan beri mingboshi yonidan jilmaydi. Jahli chiqib, to 'n in i teskari kiymoqchi bo‘lgan mingboshini gap bilan sovutadi va yo‘lga soladi. — 0 ‘zingiz aytasizki, — dedi Miryoqub, — sizga «gah» deganda, qo'lga q o ‘nadigan tayyorgina qush bo isa... M unaqa qo‘lga qo‘nmaydigan yow oyi qushlam i ovlashga hunaringiz yo'q ekan. Shunday bo'lgandan keyin tishni tishga qo‘yib, chidash kerak, xo'jayin! — C hidab-chidab shu yerga keldim. — Obbo-o! U ch kun o ‘tmay turib-a! Shuncha bar- doshsizlikmi? Y owoyi qushni asta-sekin aldab-aldab o ‘rgatadilar. Q o‘rqitsangiz, «pirr!» etib uchib ketadi. — Uchib keta qolsin! Shu topda «bor, ket!» degim bor. — Esingiz joyidami, xo'jayin? Menga qarang... bu n i ma gap? «Ket», desangiz, jo n deydi. Shamolday uchadi. Unga sizning «ket!» deganingiz yow oyi qushga qafas darichasini ochganday gap. Kim arm onda qoladi? Umi? Mingboshi o ‘ylab qoldi. So'ngra yuw oshlanib, dedi: — Rost aytasan. Qariganda esning ham mazasi ket- ganga o ‘xshaydi... Miryoqub bilan Xadichaxon shu besh kun orasida bir-birlaridan qochmaydigan darajaga keldilar. Xadicha xon uni kunda uch m arta chaqirsa, bu uni besh marta chaqirardi. Pichir-pichir gap, pichir-pichir gap... masla hat! Tutqaloq besh kun batartib davom etganidan keyin, Miryoqub mingboshining juda yomon b o la boshlaganini payqadi. 0 ‘zining ikki g'ildirakli sariq foytunini oldirdi. — Qani, yuring, xo'jayin! — dedi. Mingboshining e ’tirozi va bahonalariga qaram asdan, yetaklab olib borib, foytunga o'tqizdi va, orqalarida yarog'li ot qorovul, ertalab yo'lga tushdilar. Shaharda mingboshini eng yaxshi va obod samovarga tushirdi. — Boplab nonushta qiling, xo'jayin, choy iching. Tom osha qilib turing. Men tezda kelaman! — dedi. Yana foytunga o'tirib ketdi. 124 M ingboshi qaym oqlar va shirm on no n lar bilan nonushta qilarkan, shaharga nima uchun kelganini bilol- masdan boshi aylanardi. 0 ‘yladi, o ‘yladi, oxiri: «Bir qaltis ish chiqib qolganga o ‘xshaydi. Bo'lmasa buncha shoshilinch kelmas edik. Bu Miryoqub bir ishni o ‘yla- masdan qilmaydi», degan qarorga keldi. So‘ngra yana o ‘ylashda davom etdi. «Shu qironlarning bir-biri bilan urushgani yom on b o ‘ldi... Ko‘p odam qirildi, deydi noyib to ‘ra. Mening mirzam Sokolov ham daraksiz ketdi. U ch oydan beri daragi yo‘q. Yurt ham, samovarday asta-asta qaynab yotibdi. Bir toshadi bu! Yomon toshadi lekin. Odam - larning yuziga qarasam, o ‘ris-musulm on hammasining ko‘zi bejo... «yutaman», deydi. Qimm atchilik borgan sari avj olyapti. Shunday oq poshshoning xazinasi qoqlanib qoldimikin? Oq poshsho mening gapimga kirsa, yurt bersa berardiki, tezroq yarash qilib odam lam i tinchitardi. Allaqaylardagi yurtlarni, deb boshini qazoga tutadimi kishi...» Bu o ‘ylar mingboshining miyasiga birinchi kelayotgan o ‘ylar edi. U bunaqa narsalarni o ‘ylab o'rgangan odam emas. Faqat yurt orasida har xil gaplar yuradi. Hamma amaldorlarni, shu qatorda mingboshilarni ham urushga jo ‘natarmish, deydilar. H am m a yurtni poezdga solib, Germaniyaga qarshi haydarmish, degan gaplar eshitiladi. Bu gaplar mingboshiga ta ’sirsiz qolmaydi. Mingboshi ham «zam ona oxir» b o ‘lishiga ishonadi emasm i? «Zamona, chinakam oxirga yetgan b o is a kerak», deb o ‘ylaydi: «Yo‘l ochiq b o ‘lsa, hajga ketardim», deb qo‘ya- di. Yana orqasidan: «Yo‘l ochiq vaqtida qayda edim? Tavfiqni ham ju d a kechikib berayotir xudovandi karim...», deydi o ‘z -o ‘ziga. 0 ‘ylanib o ‘tirib, ustunga suyanganicha uxlab qoldi. K o'zini ochgan vaqtida Miryoqub tepasiga kelib, «Qani, yuring, xo‘jayin!» deb turardi. Bu safar M iryoqubning o ‘z foytuni emas, kirakash izvosh bilan yangi shahar qismida bir qavatli eskiroq bi- noning shiyponli zinasi oldida to ‘xtadilar. Mingboshi xursand bo ‘lib kuldi, bu joy unga tanish edi. — Qani, yuring, xo‘jayin! 125 — Qishloqda aytsang bo'lm asm idi? Xuddi zinasining tagiga olib kelguncha hech narsa demaysan. — M en sizni yom on yo‘lga boshlaym anmi, x o ' jayin? — dedi Miryoqub va kuldi. Mingboshi ham m a’lum kulishi bilan kulib, eski ga- pini takror qildi: — Obbo, betavfiq-ey! S haharning buzuqlik ila nom chiqargan m ashhur nom erlaridan biri edi. Bu nom erga keladigan kishilar faqat ayshu ishrat uchungina to'xtalardilar. Shu uchun u bir xonali ayrim uylardan iborat b o ‘lib, yarim qorong'i uy- chalarda bir kart, ikki-uch eski kursi, bir ovqat stoli va bir jovonchadan boshqa hech narsa bo‘lmasdi. Odam ning hayvonlik hirslari avj olgan vaqtda har narsadan go'zal ko‘rinadigan bu xonalarga u hirslardan ozoda bo'lib kir- gan odam ni d a’fatan belgisiz bir qo'rquv hissi bosardi. U xil hirslardan ozod bo‘lish bilan ko'pda maqtanolm aydi- gan bizning mingboshiday odam ham burun bir necha m arta kelgan vaqtida kutilgan xotinlar kirguncha, deraza oldiga borib — iflos va quruq sahnning xunuk manzarasi- ga tikilar va shu yerdan tezroq chiqib ketgisi kelardi. Bu d a f’a mingboshi xona ichiga kirganidan keyin o ‘z ko'zlariga ishonolmadi. Xonalar yaxshilab tozalangan, devorlarga har xil gullarning va yalang'och xotinlarning suratlari osilgan, devorda likkagini o ‘ynatib, katta bir soat chiqillam oqda, kunduz bo'lishiga qaram asdan, xulyorangli1 qalpoq ostida yorug‘ fonarlar yonib turadi. Qatorasiga ikki xona, ikkovini bir-biriga ulaydigan eshik- lar katta ochiq... birinchi uy ikkinchidan kengroq, unda katta bir stol, oppoq dasturxon yopilgan, usti to ‘la har xil ovqat, shirinlik va ichkiliklar... Ovqatlar orasida yasama gullar... Yerda chiroylik bir gilam. Kursilar — yangi va toza. Bir chekkada oynali, kattakon kiyim jovoni, uning ketida oppoq choyshab va qo‘sh parquv bolishli kart... Kart oldida — yerda poyandoz gilamcha. Narigi uyda oppoq choyshabli bitta kart, qo‘sh parquv bolish, bitta jovoncha — boshqa narsa yo'q. Faqat bunda ham kart oldida poyandoz gilamcha... H ar uyning fonari boshqa 1 X ulyorang — p u sh tu p an g . 126 rang bersa ham, ranglar hammasi odam ning hirsini qitiq- laydigan allaqanday sirli va g‘alati... Devordagi yalan- g ‘och xotinning oppoq va tekis tanlari depsinib turgan- day, xuddi joni borday jozib... Kulimsiragan ko‘zlari yuqoriga tom on bir oz kerila tushgan qilday ingichka qoshlari... havas va o'ynashning choparlari! Ko'kraklari olmaday kichkina va tarang... Mingboshi kirgan ham on xursandligini ochiq bildirib kuldi va Miryoqubning yelkasiga qoqib turib, dedi: — 0 ‘lma, betavfiq! Boplabsan! — Kamarni yeching, xo'jayin, — dedi Miryoqub, — ikkala uy sizniki. H ech narsani o ‘ylamang. Yeng, iching, kayf qiling. Sassiq so'fining nozli qizi axir bir kun shay- tonlashlardan charchay-di. Qachon bo‘lsa ham u sizniki! U ni o'ylam ang sira, undan qolishmaydiganlar bor bu yerda. Shu yerda mingboshi shodligidan b o ‘lsamikin ochil- moqchi va ko‘nglidagi bir sirni Miryoqubga ochm oqchi bo'ldi: — Bilasanmi, Miryoqub? Men u qizga qiz deb, xotin deb talabgor bo‘lsam ekan... Miryoqub ko‘zlarini keng ochdi va mingboshining yoniga kelib o ‘tirdi. — N im a deysiz, xo‘jayin? N im a, nima? «Eski og'iz- dan yangi so‘z?» — 0 ‘zim ham hayronm an. Ashulasini eshitsam bo'ldi, deyman o 'z ko‘nglimda. Ashulasiga, ovoziga ishqim bor, unaqa itlik yo‘q... — Obbo! Itlik yo'q! Sizda-a? E tavba... — N on ursin agar... Miryoqub irg'ib o'rnidan turdi: — Bo'pti bo'lmasa! — dedi u. — Itlikni shu yerda qoldirib, uning yoniga odam bo'lib qaytasiz. U nda qiz sizniki! Bo'ldi, xo'jayin! M ana bu yer har qancha itlik qilsangiz ko'taradi... Shu topda o'zining negadir «odamlasha boshlagani» to'g'risida o'ylab ketib, Miryoqubning so'ng so'zlarini eshitmagan bo'lsa, mingboshini ayblash kerak emas. Bu qabih odam so'ng vaqtlarda o'zining o'zi ekaniga ham uncha ishonib yetolmaydi. 127 — M en bir aylanib kelaman, xo'jayin. — Qayerga bormoqchisan? — S o'ram ang, xo'jayin. Siz ayshingizga qarang. Hamma itlikni shu yerga ko'm ish kerak-a! Bilasizmi? Kerak bo'lsa, o'zingiz bilasiz, m ana tugma, shuni bosila- di. U yoqdan odam kirganda, tortinm ay buyura bering, ham ma narsa bor... Chiqa boshladi. So'ngra eshik oldidan yana orqasiga qaytdi. — X o'jayin, — dedi unga to m o n egilib. — Hammasiga bir stakandan quyib berasiz. U ndan keyin bittasini tanlab yoningizga olasiz. Boshqalari chiqib keta di... Tartib shu! — Bittasiga ko'zim to'ym asa-chi? — U yog'ini o'zingiz bilasiz. Itlik ham toza joyida ekan, xo'jayin! U yerdan chiqib, Miryoqub nom er egasining o 'z uyi ga kirdi. Xo'jayin o ‘n bitta xotinni uning oldidan — yasov tortdirib to 'rt m artadan o'tkazdi. Qiziq: Miryoqub birinchi safarda ularning yuzlariga qaradi. Ikkinchi, uchinchi va to 'rtin chi safarda faqat yurishlariga nazar soldi. So'ngra yettinchisini ko'rsatib turib, dedi: — Mening nomerimga yubor. Men kelguncha jilmas- dan o'tirsin. Birovga ko'rsatm a! Ha! V anna bor-a? Vannaga tushirtir. Yüklə 6,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|