Shartli belgilar

1. Ishlab chiqarish sohasida monopoliyalarning vujudga kel-
ganligi.
Monopoliya — ishlab chiqarish yoki savdoning bir sohasida
yakka hukmronlikni egallab olgan ulkan korxona yoki shunday
korxonalar birlashmasidir. Monopoliyalar industrial davlatlarning
barchasida vujudga kelgan edi.
Ular kartel, sindikat, trest va konsern shaklida mamlakat
xo‘jaligining u yoki bu sohasida hukmron edilar. Masalan, 1893-
yilda Germaniyada tashkil topgan Reyn-Vestfaliya ko‘mir sindikati
mamlakatda qazib olinadigan va sotiladigan ko‘mirning asosiy qis-
mini o‘z qo‘lida to‘plagan.
XIX asr oxirida Germaniyada monopoliyalar soni 250 tadan
ortiq bo‘lgan bo‘lsa, AQSHda esa 185 ta monopoliya faoliyat
ko‘rsatgan.
2. Moliya oligarxiyasining vujudga kelganligi.
Bu hodisa sanoat va bank kapitalining qo‘shilishi natijasida sodir
bo‘lgan. Ishlab chiqarishning markazlashuvi va sanoatning mo-
Monopolistik
kapitalizm
I
bob
DUNYONING IJTIMOIY-IQTISODIY
VA SIYOSIY MANZARASI
I
BO‘LIM
JAHON XIX ASR OXIRI — XX ASR
BOSHLARIDA
XIX asr oxiri — XX asr boshlarida kapitalizm
taraqqiyotida yuz bergan tub o‘zgarishlar
1-§.

---

5
nopoliyalashuvi jarayoni bank faoliyatida kapitalning markazlashuviga
olib keldi. Kuchli raqobat tufayli kichik banklar xonavayron bo‘lib,
yirik banklar tarkibiga qo‘shilib ketdi. Natijada, juda katta moliyaviy
qudratga va o‘z mamlakatida ulkan siyosiy ta’sirga ham ega bo‘lgan
moliyaviy markazlar — bank-gigantlar (yirik banklar) vujudga
keldi. XX asr boshlarida shunday banklar Fransiyada uchta, AQSHda
esa ikkita edi.
Bank kapitali bilan sanoat kapitalining birlashib ketishi kapital-
ning yangi shaklini — moliya kapitalini vujudga keltirdi. Po‘lat,
neft, gazeta va boshqa soha „qirollarining“ juda katta bank-sanoat
imperiyalari paydo bo‘ldi.
AQSHda mamlakatning iqtisodiy hayotini nazorat qilib turgan
60 ta oilaning shunday imperiyalari mavjud edi. XIX asrning oxi-
rida bu oilalardan „katta uchlik“ — Rokfeller (neft), Morgan
(moliya), Karnegi (po‘lat) ajralib turardi. XX asr boshlarida Kar-
negi o‘zining ko‘p millionli mulkini sotganidan so‘ng amerika-
liklar nigohida tadbirkorlikdagi omad va boylikning qudrati ikki
kishida — Morgan va Rokfellerda mujassamlashdi. Chunonchi,
Rokfellerning neft tresti mamlakatdagi neft mahsulotlarining deyarli
barchasini ishlab chiqarardi, Morganning po‘lat tresti esa po‘latning 66
foizini berardi. Fransiyada esa moliyaviy qudratning timsoli fransuz
bankining yirik omonatchilari bo‘lgan „200 oila“ edi.