Shavkat ergashevich omonov, xurram esonqulovich karabaev, sherzod baxramdjanovich gulyamov

1.26.rasm. Surunkali atrofik rinit.     
( B.S. Preobrajenskiy bo’yicha 1963.) 

mon  hujayralarni  faoliyatini,  bez  faoliyatini,  kapillyar  va  limfa  qon  tomirlarini, 
nerv to’qimasini yaxshilashga qaratilgan. Bemorning burni fiziologik eritmaga yod 
qo’shib  (200  ml  fiziologik  eritmaga  6-8  tomchi  10  %  li  yodning  spirtli  eritmasi 
qo’shiladi)  kuniga  1-2  marta  yuviladi.  Vaqti-vaqti  bilan  burun  bo’shlig’i  shilliq 
pardasiga yod- gliserin aralashmasi, 1% li lyugol eritmasi surtiladi (kuniga 1 mahal 
10 kun davomida). Sitralning 1-2% li yog’li eritmasi burun bo’shlig’iga 5 tomchi-
dan kuniga 2 mahal (bir hafta mobaynida), A va E (aevit) dorilarining yog’li erit-
malari, 
aloe 
sharbati, 
kolanxoe 
va 
propolis 
tomiziladi. 
Burun 
bo’shlig’igayyengilishqor eritmasi (masalan Toshkent ma’danli suvi) bilan tez-tez 
purkab turish yaxshi natija beradi. 
Biq  qator  mualliflar  surunkali  atrofik  rinitda  har  xil  tarkibida  polimer  tutgan  dori 
vositalarini  buyurganlar.  Masalan:  karboksimetilsellyuloza  natriyli  tuzi  (natriy-
KMS).  Z.S.  Piskunov  va  T.A.  Pankrusheva  quyidagi  malham  tarkibini  tavsiya 
qilganlar: 
-
 
Riboflavin 0,1; glyukoza 0,3; natriy- KMS 2,9; distirlangan suv 94 ml; 
-
 
1%  li  natriy  adenozintrifosfat  eritma  50  ml;  natriy-KMS  3  g;  distirlangan 
suv 47 ml; 
-
 
1% li gumizol eritmasi 97 ml; natriy-KMS 3g.  
2.7.4. Vazomotor rinit. 
L.B. Daynyakning tasnifi bo’yicha kasallik 2 turga bo’linadi. 
1. Vazomotor rinitning neyrovegetativ shakli. 
2. Vazomotor rinitning allergik shakli. 
 
1.
 
 Vazomotor rinitning neyrovegetativ shakli. 
Kelib  chiqishiga  sabab  markaziy  va  vegetativ  nerv  sistemasini  organik  va 
funksional o’zgarishlari, endokrin junksiya’ni buzilishi ahamiyatga ega. Uzoq vaqt 
davomida  umumiy  va  mahalliy  ta’sirga  ega  dorilarni  qo’llash,  burun  to’sig’i 
qiyshiqligi kasallikning rivojlanishiga yordam beradi. 
      Klinika.  Bemorda  vaqti-vaqri  bilan  yoki  doimiy  burun  bitishi,  burundan 
doimiy  suvga  o’xshash  ajralma  kelishi,  xuruj  davrida  esa  eng  bezovta  qiladigan 
shikoyatlar-  burunda  qichishish,  aksa  urush,  burunning  tubida  bosimni  his  qilish, 
bosh  og’rig’i  bezovta  qiladi.  Bemorda  kun  davomida  aksa  urush  va  rinoreya  be-
zovta qiladi. Yuqoridagi belgilar to’satdan paydo bo’lib, to’satdan yo’qoladi,   bir 
kunda  bu  holat  10  martadan  ko’p  uchrashi    mumkin.  Kechki  mahal  bemor  ux-
laganda,  parasimpatik  nerv  faoliyati  ustun  bo’lganligi  uchun  bu  holat  doimiy 
bo’ladi.  Vazomotor  rinitning  bu  turiga  bemor  qaysi  tomonga  yonboshlab  uxlasa 
shu tomonida burun bitihsi kuzatiladi, ikkinshi tomoni bilan esa erkin nafas oladi. 
Bu fenomen vazokonstruktor faoliyatni pastligidan dalolatdir. V.F. Undris va K.A. 

Drennova ning ma’lumotlariga ko’ra, funksional holatni uzoq davom etishi organik 
holatga sabab bo’ladi, ya’ni to’qima oralig’i o’sadi va gipertrofik rinit rivojlanadi 
va doimiy dekongestantlarni qo’llanilishiga sabab bo’ladi. 
  
Oldingi rinoskoriyada pastki burun chig’anoqlarini kengayganligini ko’rish mum-
kin,  Voyatshek  “ko’kimtir  va  oq  dog’lar”  veb  atagan.  (1.27  rasm).  Pastki  burun 
chig’anog’ini tugmali zond bilan paypaslab ko’rilganda zond shilliq qavatni jaro-
hatlamasdan  yumshoq  botadi.  Patognomik  belgisi  bo’lib  qon  tomir  toraytiruvchi 
dori vositalari burun chig’anog’iga surtilganda, burun chig’anoqlari tezda qisqari-
shi hisoblanadi. Hid bilishini buzilishi burundan nafas olish faoliyatini buzulish da-
rajasiga bog’liq bo’ladi.    
      Davosi.  Asosan  siptomatik  olib  boriladi.  Qon  tomirlarni  toraytiruvchi 
xususiyatga  ega  bo’lgan  simpatomimetiklar  (sanorin,  naftizin,  efidrin  va  boshq) 
buyuriladi.  Yangi  avlod  dori  vositalariga  oksimetazolin  (nazivin,  nazol),  tetragi-
drozolin  gidroxlorid  (tizin),  ksimetozolin  gidroxlorid  (ksimetazolin,  ksimelin). 
Barcha  yuqorida  aytib  orilgan  dori  vositalari  α-  adrenomimetik  ta’sirga  ega, 
peroferik  qon  tomirlarni  toraytiradi,  burun  shilliq  qavati  shishini,  giperemiyasini, 
ekssudatsiyasini kamaytiradi.   
        Bundan tashqari burun chig’anoqlarini kumushning nordon azotli tuzlari bilan 
kuydirish  va  jarrohlik  amaliyoti  (pastki  burun  chig’anoqlarini  qon  tomir  chigal-
larini  mexanik  va  ultratovushli  shilliq  osti  destruksiyasi,  pastki  burun 
chig’anoqlarini galvanokaustikasi) bajariladi. 
        Patogenetik  davoga  vegetativ  nerv  sistemasini  simpatik  va  parasimpatik 
tolalarini  ta’sirini  normallashtirish,  mikrosirkulyatsiya’ni,  fermentativ  faoliyatni, 
hujayralarni membranasini yaxshilash maqsadida fizioterapevtik usullardan foyda-
laniladi.  
Umumiy davolarga yuqorida sanab o’tilgan sabablar davolashga qaratilgan bo’ladi. 
 
 
2.
 
Allergik rinit.  
1.27. 
rasm.Vazomotor 
rinitning 
neyrovegetativ 
shakli. 
( 
B.S. 
Preobrajenskiy bo’yicha 1963.) 
 

“Allergiya”  terminini  birinvhi  bo’lib  avstriyalik  pediatr  C.P.  Pirquit  1906  yilda 
tavsiya  qilgan.  Bunday  hodisaga  bolalarga  davolash  maqsadida  bo’g’maga  qirshi 
zardobni yuborgandan keyin noma’lum reaksiyaga shohid bo’ladi. Atipik (allergik) 
reaksiyalarni  keltirib  chiqaruvchi  moddalar  allergenlar  deb  ataladi.  Allergenlar 
ekzogen  (kimyoviy  moddalar,  oziq  ovqat  mahsulatlari,  o’simliklar,  oqsil  birikma-
lari, mikroorganizmlar va bosh) va endogen (allergiyasi bor organizmning hayotiy 
mahsulotlari,  modda  almashinuvida  xosil  bo’lgan  mahsulotlar,  mikroblarni  or-
ganizmga ta’siri natifasida yuzaga kelgan kasalliklar) bo’ladi. Bundan tashqari al-
lergenlarning manbai bo’lib surunkali o’choqli infeksiyalar, zardob va vaksinalar, 
ko’p miqdordagi dori vositalari, maishiy va epidermal allergenlar bo’lishi mumkin. 
     Allergenni organizmga kirishi allergik reaksiyaga sabab bo’ladi. Reaksiya ikki 
xil bo’lishi mumkin. 1) spesifik reaksiya- 3 bosqichda kechadi; immunologik, me-
diatorlar  xosil  bo’lishi  bosqichi  va  patofiziologik  yoki  klinik  belgilarni  namoyon 
bo’lish bosqichi. 2) nospesifik ( psevdoallergik, noimmunologik) reaksiya- allergen 
bilan  birinchi  bor  ta’sirlanganda  sensibilizatsiyasiz  yuzaga  keladi.  Bularga  faqat 
allergik  reaksiya’ni  ikkinchi  va  uchunchi  bosqichlari  xarakterli.  Allergik  rinit  al-
lergik  reaksiya’ni  I-chi  tipiga  taaluqlidir.  Bu  tipga  yana  anafilaktik  shok,  eshak 
yemi, atopik bronxial astma, pollinoz va Kvinke  
shishi misol bo’ladi.  
     Etiologiya va patogenez. Allergik rinit mavsumiy va doimiy bo’ladi. 
1)
 
Mavsumiy allergik rinit- O’simliklar gullashi bilan bog’liq bo’lib, uni ba’zan 
“pichan tumovi”  yoki  “pichan  terlamasi” deb  ataladi.  Kasallik  har  yili  u  yoki  bu 
o’simlik  gullashi  davrida  takrorlanib  turadi.  Uzoq  vaqt  davom  etgan  va  ko’p 
marotaba  takrorlanadigan  mavsumiy  allergik  rinit  doimiy  allergik  rinitga  o’tishi 
mumkin.  
Nafas  olinganda  burun  bo’shlig’i  shilliq  pardasiga  turli  yot  jism  zarratshalari 
o’rnashib  qoladi.  Allergen  molekulalari  tez  so’rilish  xususiyatiga  ega  bo’lganligi 
uchun, bir necha daqiqadan so’ng bemorlarda o’ziga xos klinik belgilar yuzaga ke-
ladi.  Allergenni  immunoglobulinga  (IgE)  mansub  tanatshalar  bilan  o’zaro  ta’siri 
natijasida  allergik  reaksiya  yuz  beradi.  Ushbu  reaksiya  biriktiruvchi  to’qima 
labrositlarida  (semiz  hujayralarida)  va  bazofillarda  sodir  bo’ladi,  keyin  biologik 
faol  moddalar,  xususan  gistamin,  araxidon  kislotasining  metabolitlari,  serotonin, 
asetilxolin, trombositlarni faollashtiruvchi omil, leykotreyinlar ajralib chiqadi. Bi-
ologik faol moddalar qon tomirlarni kengaytirish, qon tomirlar o’tkazuvchanligini 
oshirish  xususiyatiga  ega  bo’lganligi  sababli  burun  bo’shlig’i  shilliq  pardasi 
shishib,  bemorda  burun  bitishi,  aksirish,  burundan  shilimshiq  ajralma  oqishi  bel-
gilari kuzatiladi. 
Mavsumiy allergik rinitni patognomik belgilari o’tkir tumovning mavsumiy xuruji 
va konyuktivit hisoblanadi. Gohida og’ir hollarda bronxial astma qo’shilishi mum-

kin. Ba’zida changli intoksikatsiya rivojlanadi: charchashlik belgisi yuqori bo’lishi, 
ta’sirchan, uyqusizlik, gohida- harorat ko’tarilishi bo’lishi mumkin.  
    Klinikasi. Klinik kechishida 3 ta belgi lider hisoblanadi. 
-
 
Aksirish; 
-
 
Burundan ko’p  miqdorda shilimshiq va seroz ajralma kelishi (burun gidro-
reyasi) 
-
 
Burun orqali nafas olish qiyinlashishi. 
Shu  bilan  birga  konyuktivit    belgilari  kuzatiladi. Mavsumiy  allergik  rinitni  xuruji  
sutkasiga  birnecha  bor  2-3  soatga  cho’zilishi  mumkin.  Bunday  holatni  quyoshda 
yoki shabadada turish, mahalliy va umumiy sovuq qotish yuzaga chiqarishi mum-
kin. Ruhiy zo’riqish yoki ruhiy stress bu holatni kamaytiradi yoki pichan tumovini 
to’xtatib qo’yadi.  
Oldingi  rinoskopiyada  juruj  bo’lmagan  mahal  burun  shilliq  qavati  o’zgarishsiz 
bo’ladi.  Gohida  burun  to’sig’i  tikanaksimon  qiyshiqligi,  donali  burun  poliplarini 
ko’rish  mumkin.  Xuruj  davrida  burun  shilliq  qavati  shishgan,  umumiy  burun 
yo’llari  berkilgan,  burun  chig’anog’ining  shilliq  pardasi  giperemiyalashgan  yoki 
ko’kimtir  tusda  bo’ladi  va  ko’p  miqdorda  shilliqli  ajralma  aniqlanadi.  Burun 
chig’anog’iga qon tomirni toraytiruvchi dori vositasi surtilsa tezda qisqaradi. Ay-
rim bemorlarda mavsumiy allergik rinitning xurujiga hiqildoq va traxeya’ning shil-
liq  qavati  ham  reaksiya  berishi  mumkin.  Bemorda  yo’tal,  ovozni  xiralashishi, 
quyuq cho’ziluvchan tiniq balg’am ajrashi kuzatiladi. 
2)
 
Doimiy (yillik) allergik rinit- bu rinit uy va qog’oz changi,  soch, hayvonlar 
juni, qushlar pati, akvarium baliqlariga beriladigan ovqat mahsulatlari, oziq-ovqat, 
dorilar,  mikroflora  (streptokokk va stafilokokk),  zamburug’larga  o’xshagan  aller-
genlar ta’siri natijasida rivojlanadi. Uy changi tarkibidagi Dermatophagoides kana-
si hamda hayvonlar junining change kuchli allergen hisoblanadi. 
     Klinikasi. Doimiy allergik rinit 4 bosqichga bo’linadi: a) tranzitor davrsiz xuruj; 
b) continua; c) polip rivojlanishi; d) karnifikasiya. 
a)
 
Tranzitor  davrsiz  xurujda  bemorlarda  vaqti-vaqti  bilan  xuruj  krizlari  bo’lib 
turadi. Bemorlar bu bosqichda sovuq havoga juda sezgir bo’lib qoladilar. Bemor-
larning shikoyati doimiy kuchayib boruvchi burun bitishiga, hid bilishini pasayish-
iga yoki yo’qolishiga, notinch uyquga, og’iz qurishiga, bosh og’riqlariga, jismonan 
charchashga  va  xotirani  pasayishiga  va  vaqtgi-vaqti  bilan  hafas  siqishiga  bo’ladi. 
Oldingi va orqa rinoskopiyada o’zgarishlar mavsumiy allergik rinitga o’xshab ket-
adi. Bu davrda qon tomirni toraytiruvchi dori vositalari ta’siri saqlangan bo’ladi. 
b)
 
Birinchi  davr  uzoq  davom  etishi  natijasida  ikkinchi  davr  ,  doimiy  allergik 
tumov  bosqichi  rivojlanadi.  Bunda  shilliq  qavtida  degenerativ  o’zgarishlar  asta 
sekin rivojlanadi. Burun shilliq qavati oqish- kulrang rangga kiradi, usti donasimon 
bo’lib qoplanadi, ayniqsa o’rta va pastki chig’anoqning oldinga va pastki qismlari 

va pastki chig’anoqning orqa qismlarida yaqqol ko’rinadi. Bu bosqichda burundan 
nafas olish qiyinlashgan. Qon tomir toraytiruvchi dori vositalari ta’siri sezilarli da-
rajada pasaygan, hid bilish faoliyati deyarli yo’q, umumiy shikoyatlari oshib bora-
di. 
 
c)
 
Oradan birmuncha vaqt o’tib (bir necha oydan 1-1,5 yilgacha) o’qta burun 
yo’lida  shilliqli  poliplar  (polip  xosil  bo’lishi  bosqichi  yoki,  polipoz  rinit)  paydo 
bo’ladi. Bu poliplar yaltiroqroq qopsimon, osilib turuvchi ko’rinishda bo’ladi. 
d)
 
Shu  vaqtda  kornifikasiya  bosqichi  rivojlanadi-  bu  bosqichda  o’qta  va 
ayniqsa  pastki  burun  chig’nog’i  zichlashadi,  burun  qon  tomirlarini  toraytiruvchi 
dori  vositalari  ta’sir  qilmay  qo’yadi,  gipertrofik  rinitning  hamma  belgilari 
rivojlanib bo’ladi. 
Uchunchi va to’rtinchi bosqichlarga doimiy burun bitishi, mexanik va sensetiv an-
osmiya, umumiy kasallik belgilari kuchayishi xos. 
      Davosi.  Asosan  allergiyaga  qarshi,  desensibilizatsiyalovch  vositalar,  anti-
gistaminlar, qon tomir toraytiruvchilar, mahalliy og’rizsizlantiruvchilar va umumiy 
sedativ moddalar qo’llaniladi. Allergik riniti bor bemorlarni tuzatish hozirga kunda 
qiyin va muammoligicha qolmoqda. 
Barcha allergik rinit turlarini davolashda mahalliy va umumiy, simptomatik va pa-
togenetik usullar bilan davolanadi. Agar allergen topilgan bo’lsa unga qarshi mos 
keluvchi zardob yuboriladi, bu etiologik yoki immunologik davoga ta’luqli bo’ladi.  
-
 
Mahalliy davo allergik reaksiya’ni mahalliy bloklashga qaratilgan. Mahalliy 
ishlatiladigan  dori  vosilatalari  asosan  sprey  shaklida,  ayrim  hollarda  tomchi 
shaklida ishlatiladi. Bu dori vositalarining tarkibi asosan azelastin gidroxlorid (al-
lergodil), levokabastin dir.  
Allergodil nazal sprey va ko’z uchun tomchi shaklida ishlab chiqariladi, levokabas-
tin  endonazal  va  ko’z  uchun  tomchi  shaklida  ishlab  chiqariladi.  Bu  ikki  preparat 
allergiyaga  qarshi  va  antigistamin  xususiyatga  ega  bo’lib  H
1
-reseptorlarini 
bloklaydi.  Intranazal  ishlatilganidan  so’ng  allergik  rinitning  belgilari  (burun 
bo’shlig’idagi qichishish, aksirish, rinoreya) yo’qoladi va burun shilliq qavatining 
1.28 rasm. Allergik rinit. ( B.S. 
Preobrajenskiy bo’yicha 1963.) 

shishi  kamayishi  hisobiga  burundan  nafas  olish  yaxshilashadi.  Antigistamin  dori 
voaitalari bilan birga α- adrenomimetiklar (naftizin, sanorin, galazolin) ishlatiladi. 
Allergodil-sprey: kattalarga va 6 yoshdan kattalarga- har bir burunga 1 sepishdan 2 
mara sutkasiga 
Leokabastin: kattalar va 6 yoshdan kattalarga intranasal- har bir burun yo’liga 2 ta 
ingalyasiyadan 2 marta sutkasi.  
Nazivin (oksimetazolin): 1 yoshgacha 0,01%, 1-6 yoshgacha 0,025%, kattalar va 6 
yoshdan kattalarga 0,05% li eritmasi buyuriladi. 
Ksimelin (ksimetazol): Kattalarga 0,1% li, bolalarga 0,05% li spreylar ishlatiladi. 
-
 
Umumiy  davo  asosan  patogenetik  davoga  kiradi,  lekin  immunologik  usul 
ishlatilsa etiologik davoga aylanadi. A.S. Kiselyov aytganidek spesifik immunoter-
apiya  samarali  foyda  beradi,  lekin  labaratoriya  sharoitida  allergenni  ajratib  olish 
qiyin  hisoblanadi.  Undan  tashqari  spesefik  immunoterapiya  zardobi  giperergik 
reaksiya’ni  yuzaga  keltirib  anafilaksiya’ni  va  atopik  astmani  xurujiga  sabab 
bo’lishi mumkin. Shuning uchun qo’llash qiyin bo’lganligi sababli bizda bu usulda 
davolash keng tarqalmagan. Allergik rinitlarni davolashda eng yaxshi, og’iz orqali 
beriladigan umumiy ta’sir etuvchi allergiyaga qarshi dori vositalari hisolanadi. 
Antigistamin  dori vositalari, hozirgi kunda  keng  tarqalgan  dimedrol, diazolin, su-
prastin,  tavegil  davolash  maqsadida  ishlatilinib  kelmoqda.  Bu  dorilarning  farma-
kologik  ta’siri  endogen  gistraminlarni  qon  tomirdagi  gistamin  reseptorlariga  bi-
riktirmaslik va gistaminlar shu reseptorlarda bloklashdan iborat. Hozirgi kunda shu 
dorilarning  yangi  avlodi  ishlatilib  kelmoqda.  Bu  dorolar  H
1
  –  gistamin  reseptor-
lariga  tanlab  ta’sir  qiladi,  tomirlarning  silliq  mushagiga  gistamin  ta’sir  qilmaydi, 
kapilyarlarni  o’tkazuvchanligini  kamaytiradi,  bezlarni  ekskretor  funksiyasini  va 
ekssudasiya’ni  bloklaydi, qichihishini, kapillyarlar stazini, eritemani  kamaytiradi 
allergik jarayonni kechishini yengillashtiradi. 
 Ichish  uchun  ishlatiladigan  dori  vositalari:  H
1
  –  gistamin  reseptorlari  bloklashga 
asoslangan.  Bu  dori  vositalarining  yutug’  tomoni  24  soat  ta’sir  ko’rsatadi.  Hech 
qanday sedative, uxlatadigan va depressiv ta’siri yo’q (gematoensefalik to’siqdan 
o’tmaydi). 
  Loratadin- ovqat qabul qilinguncha tavsiya qilinadi. Kattalar va 12 yoshdan katta-
larga yoki tana og’irligi 30 kg ortiq bo’lganlarga- 10 mg (1 tabletka yoki siropdan 
1 choy qoshiq) kuniga 1 mahal tavsiya qilinadi.  
  Dezloratadin- ovqat qabul qilishga ta’luqli emas. Kattalarga va 12 yoshdan katta-
larga- 5 mg/ sutkasiga. 2-5 yoshli bolalarga (sirop shaklida)- 1,25 mg/sutkasiga, 6-
11 yoshlilarga- 2,5 mg/ sutkasiga tavsiya qilinadi. 
  Ketotifen (astafen, ketotiv, zaditen) semiz hujayralarni membranasini mustahkam-
laydigan  ta’sirga  ega.  Bu  dorini  sutkasiga  2  mahal  0,001  g  tavsiya  qilinadi.  Bu 
doeining kamchiligi: uyquvchanlik, sedativ ta’sirlarga ega  

Umumiy  steroid  davo  allergik  tumovda  juda  kam  ishlatiladi.  Lekin  glyuko-
kortikoidlar  bilar  antigistamin  dori  vositalarini  birga  qo’llash  juda  yaxshi  samara 
beradi. 
   Bekonaze- intranasal qo’llash uchun aerosol shaklidagi gluyukokortikoid vosita-
dir. 1 doza 50 mkg beklametazon dipropionat aktiv moddasini tutadi. Juda kuchli 
yallig’lanish va allergiyaga qarshi ta’sirga ega bo’lib, shish va giperemiya’ni qay-
taradi. Mavsumiy va doimiy allergik rinitda profilaktika va davolash maqsadida 2 
ta ingalyasiyadan kuniga 2 mahal  sepiladi. Maksimal sutkalik ingalyatsiya- kuniga 
8 ta.   
2.7.5.
 
Ozena (sassiq tumov). 
    Ozena (grek. ozo- hid tarqatish yoki ozaina- burundagi sassiq polip (qadimgi 
nomi); sinonimlari- surunkali atrofik sassiq tumov yoki genuinli tumon)- burun 
bo’shlig’ining  to’qimasini  spesifik  yallig’lanish  kasalligi  bo’lib,  burun  shilliq 
qavatini,  burun  chig’anoqlarining  suyak  asoslarini,  burun  to’sig’ini  tog’ay  va 
suyak  qismlarini  va  uning  piramidasini  kuchayib  boruvchi  atrofiyasi  bo’lib,  bu-
runda  quyuq  ajralma  kelib,  qatqaloq  bo’lib  qotuvchi,  sassiq  va  (ko’ngil  aynatu-
vchi), masofadan keluvchi hidli kasallik hisoblanadi. 
     Bu kasallik haqida ma’lumotlar juda qadim yillarga borib taqaladi. Misrda bun-
dan er. 1500 yil oldin ozenani Naa deb atashgan, er. old. 1000 yilda esa induslar- 
putinasiya  (sassiq  burun)  deb  ataganlar.  Qadimgi  vratshlar  bu  kasallikni  alohida 
kasallik deb qaraganlar. Er. old. II asrda Galen ozenani burunning sassiq yarasi deb 
atagan.  XI  asrda  Konstantin  Afrikanskiy  ikkita  turga  bo’lgan-  yarali  va  yarasiz. 
Yevropada salib yurishlar davrida (1096-1270 yillar) ozenani- zaxmning yarali ja-
rayoni deb ataganlar. Evropada ozenani zamonaviy tushunchalari XIX asrga kelib 
paydo  bo’ldi.  J.H.  Cloquet,  C.  Michel,  A.  Frenkel  larni  fikricha  kasallikni  kelib 
chiqishida burun shilliq qavatini va pastki burun chig’anog’ining atrofiyasi deb qa-
rashgan.  
    Ozenani  tarqalishi  har  xil  bo’lib,  qora  tanlilarda,  mulatlarda  va  arablarda  bu 
kasallik umuman uchramaydi. Yevropaning Ispaniya, Gretsiya, Shveytsariya mam-
lakatlarida  ko’p  uchraydi.  Bu  kasallikning  uchrash  chastotasi  juda  kam  bo’lib 
rinosinual  kasalliklar  ichida-  0,75  dan  3%  gaсhani  tashkil  etadi.  Kasallik  bolalik 
davrida va 40-50 yoshdan keyin hamma kasallik belgilari yo’qolib faqat endonazal 
strukturalarda  atrofiya  belgilari  qolganida  uchraydi.  Bu  kasallik  ayo’llar  orasida 
ko’p uchraydi, bunga sabab ayo’llarda endokrin kasalliklar ko’p bo’lishi deb qara-
ladi.  Ozenani  kelib  chiqishiga  olib  keluvchi  omillarga  yomon  ijtimoiy  ahvol, 
ovqatlanishni buzulishi, zararli odatlar, surunkali o’choqli infeksiyalar va infeksion 
kasalliklar  (skarlatina,  qizamiq,  suvchechak,  bo’g’ma),  kasbiy  kasalliklar,  burun 

suyaklarini va yuz skeletini vegetativ nerv sistemasi bilan kechgan travmalar misol 
boladi.  
     Etiologiya  va  patogenezi.   Oxirigacha  o’rganilmagan. Sabablar  kasalliklarning 
nazariyalarida o’z aksini topgan. 
-
 
Anatomik  nazariya-  bu  nazariya  egalari  burun  yo’llarining  kengligi  bilan 
buni izohlashadi. Bu esa burun shilliq qavatlarini qurishiga sabab  bo’ladi va na-
tijada  yallig’lanadi.  Lekin  bu  nazariya  egalari  burun  yo’llari  tor  kasallarda  nega 
uchshini sababini tushuntirib bera olmaydilar. 
-
 
Patofiziologik nazariya- bu nazariya egalari kasallikni kelib chiqishida av-
val  ichki  burun  strukturalarida  yallig’lanish  kasalliklari  bo’lib  o’tishi  natijasida 
bo’lgan deb qarashadi. Bu nazariya’ning tasdig’ini kasallikni klinik kecheshida ku-
zatish mumkin. 
-
 
Infeksion  nazariya-  bu  nazariya  egalari  esa  kasallik  qozg’atuvchi  (  shilliq 
tayoqcha,  Abel  bakteriyasi,  va  nihoyat  ozana  klepsiellasi)  bilan  bog’liq  deb  qa-
rashadi. L.B. Daynak fikricha (1987), ozenani maxsus qo’zg’atuvchisi bo’lmaydi, 
sababi  bemorlarning  burnidan  bakteriologik  surtma  olib  ekilganda  har  xil 
qo’zg’atuvchilar topilgan. 
-
 
O’choqli  nazariya-  bu  nazariya  infeksion  nazariyaga  yaqin  bo’lib,  kasal-
likni kelib chiqishida burun yondosh bo’shliqlarining kasalliklari rol oy’naydi deb 
qaraladi. Haqiqatdan ozena bilan og’rigan bemorlarda ko’p miqdorda surunkali la-
tent  kechuvchi  sinusitlar  aniqlanadi.  Bu  o’z  navbatida  ikkilamchi  infeksiya  vazi-
fasini bajarib, burun shilliq qavatini himoya faoliyatini pasayishiga sabab bo’ladi. 
Keyinchalik  burun  shillig’ini  ishlab  chiqarish  kamayadi,  lizosim,  musin,  ingibin 
kabi biologik antibakterial moddalarni ishlab chiqarilish  pasayadi  va to’qima im-
muniteti pasayishiga olib keladi.   
-
 
Nasliy  nazariya-    bu  nazariya  egalari  kasallikni  “oilaviy  kasallik”  deb  qa-
rashadi.  Ko’p  olimlarning  fikricha  bu  oilaviy  kasallik  emas,  balki  faqat  oilaviy 
moyillik deb qaraladi. L.B. Daynak fikricha endogen va ekzogen omillar yordami-
da burun chig’anoqlarining suyak qismini shilliq qavati birlamchi zararlanadi, bu 
esa  atrofiyaga  olib  keladi,  bu  o’z  navbatida  shilliq  qavatda  yoqimsiz 
o’zgarishlariga sabab bo’ladi.  
-
 
Neyrogen  va  immun  nazariya-  distrofik  jarayonlarning  asosida,  VNS  ning 
simpatik va parasimpatik nerv sistemalarini orasida nomutanosiblik kelib chiqishi 
yotadi hamda ikkilamchi immunitetni pasayishiga olib keladi. 
-
 
Neyroendokrin  nazariya-  bu  nazariyalarning  ichida  o’z  o’rniga  ega  bo’lgan 
nazariyadir.  Bunda  birlamchi  sabab  (travma,  infeksiya  o’chog’i,  o’sma,  endokrin 
disfunksiya,  har  xil  xavf  omillari)  vegetativ  markazlarga,  trigeminal  zonaga,  tan-
glay-qanot tuguniga, bo’yinning simpatik tugunlariga nojo’ya ta’sir ko’rsatib (L.D. 
Rabotnov,  V.F.  Undris,  I.V.  Filatov),  rinosinual  sohada  distrofik  o’zgarishlarga 

sabab  bo’ladi.  Neyrovegetativ  o’zgarishlar  bilan  bir  qatorda  endokrin  buzulishlar 
birga  kechadi.  Ozenani  klinik  belgilarini  kuchayishi  jinsiy  bezlarni  faoliyati  akti-
vlashadigan  davrga  to’g’ri  kelsa,  klinik  belgilarni  susayishi  esa  jinsiy  bezlarni 
faoliyati  susayishi  davriga  to’g’ri  keladi.  Bu  o’z  navbatida  neyrovegetativ  siste-
mani endokrin sistema bilan bog’liqligini anglatadi. 
      Patologik  anatomiya.  Makroskopik  belgilari.  Burun  bo’shlig’ining  hamma 
qismlarini  atrofiyasi  aniqlanadi.  Umumiy  burun  shunchalik  keng  bo’ladiki,  hatto 
oldingi  rinoskopiyada  halqumning  yuqori  qismining  orqa  devori  ko’rsa  bo’ladi. 
Burun  chig’anoqlari  kichraygan,  shilliq  qavati  oqish,  usti  laklanganga  ox’shaydi. 
Burun bo’shlig’ining yuzasi xira kulrang sassiq qatqaloq bilan qoplangan va shilliq 
qavatdan  qiyinchilik  bilan  ko’chiriladi.  Ayrim  cho’zilgan  holatlarda  halqum  va 
halqum-hiqildoqning  shilliq  qavatini  atrofiyasi,  atrofik  laringit  va  traxeya’ning 
atrofiyasi kuzatiladi. Bu ozenani barcha yuqori nafas yo’llarini sistemali zararlan-
ishidan  dalolat  beradi.  Mikroskopik  tekshiruv.  Silindrik  xilpillovchi  epiteliy  ko’p 
qatorli  yassi  shoxsimon  epiteliyga  aylanganini  ko’rish  mumkin.  Ayrim  sohalarda 
epiteliy  biriktiruvchi  to’qima  bilan  qoplanib  bo’lgan  bo’ladi.  Burun  biriktiruvchi 
qavati nosik bo’lib, bu  yerda bez apprat deyarli  yo’q,  saqlangan bez sekret bilan 
cho’zilgan  bo’ladi;  epiteliylari  atrofiyaga  uchragan  bo’ladi.  Ko’p  qavatli  yassi 
epiteliy limfosit va monosiylar bilan infiltrasiyaga uchragan bo’ladi. Kavernoz qon 
tomirlar  sklerozga  uchragan,  nerv  tolalari  biriktiruvchi  to’qima  bilan  ezilgan  va 
atrofiyaga  uchragan.  Burun  suyagida  ayniqsa  os  turbenalida  va  oz  miqdorda 
g’alvirsimon  labirintda  kuchli  distrofik  o’zgarish  va  atrofiya  belgilari  aniqlanadi. 
Suyak  to’qima  qalinlashgan  suyak  usti  parda  bilan  qo’shilib  ketgan.  Atrofiya  ja-
rayoni  suyak  qismiga  va  tog’ay  qismiga  ham  o’z  ta’sirini  o’tkazadi.  Bunday  ho-
latda tog’ay o’zining elastikligini yoqotadi, kichrayadi va burun qirrasi cho’kadi.  
      Klinikasi. Ozenani 3 ta bosqichi tafovut qilinadi 
1)
 
Boshlang’ich  bosqich-  asosan  7-8  yoshli  bolalarda  rivojlanib,  hech  qanday 
tipik  belgilarsiz  boshlanadi.  Ota-  onalar  bolaning  burnidan  quyuq  yiring  ke-
layotganini va uni sassiq hidli ekanligidan shifokorga ma’lumot beradilar. Bemor-
da  burun  bitish  belgilari,  ishtahani  pastligi,  vaqti-  vaqti  bilan  bosh  og’rig’i 
holsizlik,  uyqusizlik  belgilari  paydo  bo’ladi.  Burun  shilliq  qavati  biroz  oqishroq, 
burun chig’anoqlari nisbatan kattalashgan, burun yo’llarida cho’ziluvchan ajralma 
aniqlanadi,  sassiq  hidli  qatqaloqlar  paydo  bo’lgan  bo’ladi.  Burundan  keladigan 
ajralma doimiy sassiqroq tusga kiradi, balog’at davriga va hayz davriga kelib hid 
kuchayishni boshlaydi. Boshlang’ich bosqichida sassiq hid bemorning o’ziga bilin-
ishni boshlaydi, vaqt o’tishi bilan hid bemorga bilinmay qoladi. Bemorda qaytmas 
anosmiya rivojlanadi, atrof-muhitdagilar bemordan jirkana boshlaydilar. 
2)
 
Avj  bosqich-  ozenani  rivojlanish  bosqichi hisoblanadi. Bemorlarning  shiko-
yatlari  burunda  qurushni  his  qilishga  va  burun  bitishiga  bo’ladi  bundan  tashqari 

qatqaloqlar  ko’p  miqdorda  xosil  bo’lishiga,  burun  piramidasi  va  burun  yondosh 
bo’shliqlari sohasida og’riq hissiga, hid bilish faoliyatini yo’qligiga va ta’m bilish-
ni pasayishiga, uyqu buzilishiga va tez charchab qolishga shikoyat qiladilar. Obek-
tiv  tekshirilganda  burun  piramidasi  yaxshi  rivojlanmaganligini,  lablari  qalinlash-
ganligini,  yuz  skeletlarini  yaxshi  rivojlanmaganligini    ko’rish  mumkin.  (1.29. 
rasm). 
 
Oldingi rinoskopiyada keng burun yo’llari, burun chig’noqlarini subtotal atrofiyasi, 
burun shilliq qavati atrofik bo’lishi, burun ichki strukturakariga zich yopishgan xi-
ra- kulrang qatqaloqlarni ko’rish mumkin. Ozenani yaxshi ko’rgan joyio’qta burun 
chig’anog’i va o’rta burun yo’li hisoblanadi.  Agar qatqaloqlar olib tashlansa, tagi-
dan oqish, nozik, qonamaydigan shilliq qavat ko’rinadi. Oldingi rinoskopiya qilib 
ko’rilganda  halqumni  oldingi  devori  va  asosiy  bo’shliqni  oldingi  devori  bilan  u 
yerda chiqaruv teshiklarini ko’rish mumkin. 
Faringoskopiyada halqumning orqa devorining shilliq qavatini atrofiyasini ko’rish 
mumkin. Bu kasallarda atrofik laringit va traxeitni belgilarini ko’rush mumkin. 
3)
 
Tugash  yoki  terminal  bosqich-  asosan  40  yoshdan  keyin  rivojlanadi.  Bu-
runda ajralmalarni xosil bo’lishi va qatqaloqlar xosil bo’lishini tugashi kuzatiladi.  
Burundan  asta  sekin  hid  ketishni  boshlaydi.  Bemorlar  shikoyat  qilishni  ka-
maytiradilar.  Burun,  halqum,  hiqildoq  shilliq  qavati  atrofiyasi  saqlanib  qoladi  va 
yuz-jag’  sohasining  yumshoq  to’qimasini  morfologik  o’zgatishlari  qoladi.  Keyin-
chalik shifokorni vazifasi surunkali atrofik rinitni davolashdan iborat bo’ladi  
Ozenani klinik turlari. 
a)
 
Bir taraflama ozena- bu kasallik turi burun to’sig’i qiyshiqligi bo’lgan be-
morlarda  uchraydi.  Tipik  ozena  jarayoni  burun  keng  tomonida  shakllanadi,  tor 
qismida umuman shakillanmaydi. Ozena tor burun yo’llarini yoqtirmaydi. 
b)
 
Lokal  atrofik  ozena-  faqatgina  burun  bo’shlig’i  va  burun-halqum  ayrim 
qismlarida atrofik sohalar aniqlanadi. Asosan o’rta burun yo’llarida yoki faqat orqa 
qismlarida  patologik  jarayon  shakllanadi.  Burun  pastki  chig’anoqlarining  oldingi 
qismida normal holat kuzatiladi.