Shukurullo mardonov umida zokirova

11.5. “Pedagogik mahorat” fani dasturi tahlili
“Pedagogik mahorat” dasturini maqsadli o‘rganishda [61] – “Pe-
dagogik fanlar bo‘yicha dasturlar: tadqiqot muammosi matnida ta’hlil 
qilish” asosida xulosalar chiqarildi: bo‘lajak o‘qituvchilar kerakli 
bilimlarni olishadi, pedagogik mahorat bo‘yicha kerakli ko‘nikma va 
malakalarni egallaydilar. O‘quv jarayonining qonunlari va tamoyillari 

---

174
bilan tanishishadi. Milliy istiqlol g‘oyasidan foydalangan holda tar-
biyaviy ishlarga tayyorgarlik ko‘radilar. Pedagogik faoliyatida o‘quv 
materialini tanlash, rejalashtirish, undan foydalanishda kreativlikni 
o‘rganadilar, o‘quv jarayonida zamonaviy texnologiyalardan ijodiy 
foydalanishni o‘rganadilar. Ular pedagogik tayyorgarligining ijodiy 
darajasini ko‘rsatib, o‘z-o‘zini tarbiyalashga ehtiyoj sezadilar.
Shunday qilib, “Pedagogik mahorat” kursi pedagogik kadrlar mavqeini 
birlashtiradi, ammo asosiy yo‘nalish bo‘lajak o‘qituvchilar o‘rtasida 
pedagogik madaniyatni - aloqa, vizual aloqaning axborot mazmuni, 
og‘zaki va noverbal aloqa - kreativ darajada shakllantirish hisoblanadi. 
Ammo bo‘lajak o‘qituvchilarning aniq ma’naviy-estetik dasturi, 
ularning shaxsini ijodiy ma’naviy-estetik rivojlantirishga tayyorlash 
bo‘yicha hech qanday material yo‘q. Ma’naviy-estetik tarbiyada ijodiy 
yondashuv va pedagogik mahoratga ta’sir ko‘rsatilmaydi, quyidagi 
ta’kidlar bundan mustasno: “o‘quvchilarni o‘qitish va ma’naviy-
maorifiy ta’limni tashkil etishning asosiy shakllarini amalda qo‘llash” 
[61, 18].
Ma’ruzalarda, seminarlarda, mustaqil ishlarda, test va nazorat-
yaku niy savollarda talabalarni ma’naviy-estetik bilimli qilish, ularni 
o‘qitish bo‘yicha, shu jumladan ijodiy darajadagi, mavzular qo‘yil -
maydi. Bo‘lajak o‘qituvchilar pedagogik mahorat to‘g‘risida bi-
limga ega emaslar va shuning uchun o‘quvchilarni ma’naviy-estetik 
tarbiyalash jarayonida tegishli kasbiy-shaxsiy rivojlanishni ta’minlay 
olmaydilar. Biroq, ma’naviy-estetik tarbiyalash jarayonida pedagogik 
ijod muammolarini o‘rganish mumkin, chunki dasturning mazmuni 
nazariy va amaliy bilimlardan, zamonaviy texnologiyalardan, shax-
siy imkoniyatlardan (o‘qituvchi) va yuqori darajadagi ijodiy yonda-
shuvdan, “yuqori kreativlik” [61, 17] dan foydalanishga imkon beradi. 
Shu sababli, talabalarning ma’naviy-estetik tarbiyasi bo‘yicha bilim 
olish muammolarini rejalashtirish va hal qilish, shu bilan bo‘lajak 
o‘qituvchilarning ma’naviy-estetik qiyofasini takomil-lashtirish uchun 
imkoniyatlar ochiqdir.
Bo‘lajak o‘qituvchilar o‘quvchilarning savodxonligini oshirish 
uchun ma’naviy-estetik tarbiyani tashkil etishning asosiy shakllarini, 
ularning texnologik tomonini (jarayonni yaratish), milliy madaniyatda 
noanoanaviy usullardan (treninglar) foydalanishni bilishlari va amalda 
qo‘llashlari kerak.

---

175
Ma’ruza mavzulariga quyidagilar kiradi: “Badiiy qadriyatlar bo‘yi-
cha talabalarni ma’naviy-estetik tarbiyalashga ijodiy yondashish”, 
“Talabalarni badiiy meros (o‘zbek xalqi) bo‘yicha ma’naviy-estetik 
tarbiyalashda innovatsion yondashuv”, “Talabalarni ma’naviy-estetik 
tarbiyalashda mohirlik (milliy va badiiy qadriyatlar bo‘yicha) san’atini 
oshirish” va b.
Seminar darslari mavzulari: “O‘quvchilarni milliy-badiiy meros 
bo‘yicha ma’naviy-estetik tarbiyasida pedagogik kreativlikning na-
moyon bo‘lishi”, “O‘quvchilarni ma’naviy-estetik tarbiyasida o‘zbek 
xalqining tarixiy-madaniy merosi - milliy-badiiy qadriyatlardan ijodiy 
foydalanish” va h.k.
Mustaqil ishlar mavzulari: “O‘qituvchining ma’naviy-ma’rifiy 
faoliyati pedagogik mahoratining namoyon bo‘lishi sohasi sifatida”, 
“Bo‘lajak o‘qituvchining ma’naviy-estetik madaniyati pedagogik 
mahoratini oshirish omili sifatida”.
Yakuniy nazorat quyidagi savollarni o‘z ichiga oladi: o‘qituvchining 
ma’naviy-estetik tarbiyaviy faoliyatidagi pedagogik texnika va 
mahorat. Sharq mutafakkirlari tarbiya san’ati to‘g‘risida. Talabaning 
ma’naviy-estetik tarbiyasida o‘qituvchining kreativligi. Ma’naviy-
estetik tarbiyalashda o‘qituvchining talabalar bilan muloqotiga ijodiy 
yondashuvi. Talabalarni badiiy meros bo‘yicha ma’naviy-estetik 
tarbiyalash jarayonida o‘qituvchining mahorati.
Bo‘lajak o‘qituvchilarning ma’naviy-estetik tarbiyasi mazmuni 
pedagogika fanlari dasturlarini modifikatsiyalash asosisda qurilib, 
kurslar ma’ruza va seminar mavzulari, mustaqil ish va yakuniy nazorat 
savollarini kiritish orqali pedagogik fanlar dasturlarini o‘zgartirish, 
takomillashtirishga asoslangan.
Shunday qilib, “Pedagogika tarixi” kursi quyidagilarni o‘z ichiga 
oladi: ota-bobolarimizning boy tarixiy-madaniy (badiiy) merosini, 
ayniqsa Sharq Uyg‘onish davridan olingan ma’naviy-estetik tarkibdagi 
tarixiy-pedagogik mavzularni; o‘zbek xalqining badiiy tarixnavislik 
merosini; xalqimizning badiiy xazinasidan olingan “abadiy qadriyatlar” 
namunalarini - ushbu materialda bo‘lajak o‘qituvchilarda ma’naviy-
estetik, milliy dunyoqarashga mos “tushuncha”lar, milliy ma’naviy-
estetik tafakkurni uyg‘otish, milliy g‘urur - insonning ma’naviy-estetik 
qiyofasining muhim tarkibiy qismlarini qamrab oladi. Shunday qilib, 
“Pedagogika nazariyasi” kursi ma’naviy-estetik tarbiya mohiyatini, 

---

176
zamonaviy o‘qituvchining estetik qiyofasi va unga qo‘yiladigan talablarni 
ochib beradigan mavzularni o‘z ichiga oladi; bo‘lajak o‘qituvchining 
ma’naviy va ma’rifiy takomillashuvi; talabalarning tegishli pedagogik 
asoslardagi ma’naviy-estetik tarbiyasi - ajdodlarimizning badiiy 
merosidan olingan milliy-estetik qadriyatlar orqali – “Pedagogika 
nazariyasi” kursi mazmunining “konstruksiyasi” (tuzilishi) bo‘lajak 
o‘qituvchilarning ham shaxsiy, ham kasbiy pedagogik yo‘nalishda 
ma’naviy-estetik tarbiyasi integratsiyalashuviga erishiladi. Demak, 
“Pedagogik texnologiyalar” fani badiiy meros orqali ma’naviy-estetik 
tarbiyaning konseptual jihatlarini hisobga oladigan mavzularni kiritadi, 
bu nafaqat texnologik va pedagogik bilimlarni, balki bilim, ko‘nikma, 
malaka va faol qobiliyatlarni, tarixni o‘rganish va pedagogika 
nazariyasini o‘rganish jarayonlarida faollashtirishni talab qiladi. 
Demak, bo‘lajak o‘qituvchilar umumiy nazariy bilimlarni, ma’naviy-
estetik qadriyatlar, nazariy va pedagogik texnologiyalarni talabalar 
uchun texnologik-pedagogik “konstruksiyalar” ga birlashtiradilar, bu 
bo‘lajak o‘qituvchilarning ham shaxsiy, ham kasbiy ma’naviy-estetik 
tarbiyalarida muhim tizim yaratuvchi omil hisoblanadi. Shunday qilib, 
“Pedagogik mahorat” kursiga shunday mavzular kiritiladiki, ular 
ma’naviy-estetik tarbiyaning ijodiy omillarini (xususan, kreativlikni), 
shu jumladan, “Pedagogika tarixi”, “Pedagogika nazariyasi”, “Pedagogik 
mahorat”, “Pedagogik texnologiyalar” kurslarini o‘rganish jarayonida 
(ma’naviy-estetik nuqtai nazardan) o‘zlashtirilgan ma’naviy-estetik 
qadriyatlarning (innovatsiyalar, mahorat, pedagogik san’at) - bilim, 
ko‘nikma, malaka va qobiliyatlarga asoslanganligini ochib beradi. 
Bo‘lajak o‘qituvchilar o‘zlarining ma’naviy-estetik tarbiyasida, 
kasbiy faoliyatida talabalarni milliy-badiiy qadriyatlarga asoslangan 
ma’naviy-estetik tarbiyalashda ijodiy yondashuvga amal qiladilar. 
Bo‘lajak o‘qituvchilarning kasbiy-shaxsiy ma’naviy-estetik tarbiyalanish 
jarayonlari sodir bo‘ladi. Ta’kidlash joizki, bo‘lajak o‘qituvchilarning 
ma’naviy-estetik tarbiyasi dasturlarida muhim komponent sifatida 
talabalarning mustaqil ishlari ko‘rsatilgan, ya’ni ma’naviy-estetik 
savodxonligi, o‘zini o‘zi o‘qitish, o‘zini o‘zi tarbiyalash, zaruriy 
adabiyotlar bilan, yakuniy nazorat savollari bilan ta’minlanganligi va b.
Shunday qilib, pedagogik fanlar dasturlarining modifikatsiyasi 
bo‘lajak o‘qituvchilarning kasbiy-shaxsiy, ma’naviy-estetik tarbiyalariga 
tizimli-kompleks, aniq va mazmunli yondashuvlarni ta’minlaydi.

---

177
Bo‘lajak o‘qituvchilar ma’naviy-estetik tarbiyasida foydalani-
ladigan o‘zbek xalqining badiiy merosidan olingan ma’naviy-estetik 
qadriyatlar. O‘zbek xalq og‘zaki ijodi ma’naviy-estetik qadriyat sifatida. 
Adabiy meros. Sharqdagi Renessans davri ruhiy she’riyati. O‘rta asrlar 
Sharq miniatyurasi. Sharq miniatyura tasviriy san’ati. Arxitektura 
yodgorliklari me’moriy va badiiy meros sifatida.
O‘zbek xalq og‘zaki ijodi ma’naviy-estetik qadriyat sifatida. O‘zbek 
she’rlari, afsonalari, dostonlari, ertaklari, matallari, maqollari juda ko‘p. 
O‘zbek dostoni; “Go‘ro‘g‘li”, “Alpamish”, “Farhod va Shirin”, “Qunduz 
va Yulduz”, “Ravshanxon” va boshqa dostonlar go‘zallik, mehr-oqibat, 
adolat, qahramonlik ishlarining go‘zalligi, vatanparvarlik janglari 
haqidagi hikoyalar; bular go‘zal, yuksak axloqiy qahramonlar, ajoyib 
tabiatning aforizmlari, yorqin metaforalari, yorqin ijobiy obrazlarining 
rang-barang tavsifi, jangovar harakatlar olib borilayotgan unutilmas 
ona tabiat manzaralari tasvirlangan yuqori sifatli xalq asarlaridir.
O‘zbek folklorining epik asarlari katta ma’naviy-estetik potensialga 
ega: xalqning ruhi, intilishlari, orzulari, baxtga erishish irodasi, milliy 
xususiyat, milliy g‘urur va ong; odamlarni estetik idrok etish, go‘zallikni 
sevish, insoniy munosabatlardagi go‘zallik; hayotni, voqealarni 
va qahramonlik ko‘rsatishni chuqur anglash. O‘zbek dostonlari va 
afsonalari ma’naviy-estetik tarbiyaning boy manbaidir [159].
O‘zbek xalqining ertaklari nafaqat yosh avlodning, balki ma’naviy-
estetik tarbiya [151] ning ham munosib manbai sanaladi. Ularda tabiatni 
tasvirlash, ijobiy qahramonlarning mazmunli harakatlari, yaxshilikning 
yomonlik ustidan g‘alaba qozonishi yuqori estetikaga ega; xalqning 
hayoti va urf-odatlari yorqin tasvirlangan; oddiy insonlarning yorqin 
fikrlari, qora kuchlarga qarshi kurashda erishgan yutuqlarining aksidir. 
Bolalar sevadigan o‘zbek ertaklari turli yoshdagi tinglovchilarga 
bevosita ta’sir qiluvchi hissiy-estetik, kognitiv va didaktik, ma’naviy-
estetik ta’sir manbai hisoblanadi.
O‘zbekcha masal va maqollar [39, 153] - insonni o‘rab turgan go‘zallik 
haqidagi eng qadimiy donolik, bu bizni o‘ylashga, yaxshilanishga 
undaydi. Bu ma’naviy-estetik potensialga boy milliy falsafa. O‘zbek 
xalq og‘zaki ijodida maxsus ma’naviy-estetik mazmundagi masal va 
maqollar juda ko‘p. Ushbu qisqa so‘zlar jahon folklor fondiga kiritilgan 
milliy boyliklar xazinasiga aylangan ma’naviy-estetik qarashlar, 
didlar, imtiyozlar, ularni chuqur anglashni taqozo qiladi. Ular ma’lum 

---

178
ma’naviy-estetik nuqtai nazarga ega, aniq va to‘liq fikr yuritadigan, 
vaznli, tuzatuvchi, ishonarli, tarbiyaviy, milliy xususiyatlarga ega va shu 
bilan birga universal, mukammal badiiy shaklda ifodalangan. Ma’naviy-
estetik mazmundagi o‘zbek maqol va so‘zlarining mazmuni keng, ular 
turli ma’nolarda ishlatilishi mumkin. Ular ayniqsa o‘quv maskanlarida, 
talabalar jamoasida samaralidir. Ularning ma’naviy-estetik va tarbiyaviy 
funksiyalari juda yuqori. Birinchidan, fikr yoki xulosa bilan to‘ldirilgan 
mukammal badiiy shakl; ikkinchidan - falsafiy va umumlashtirilgan; 
uchinchidan, hayot timsolini tasvirlashning haqqoniyligi va ob’ektivligi, 
hattoki uning dialektikasi, harakati, voqea yoki hodisalarning sabab-
oqibat munosabatlari yoritilishi hamdir. Masalan, tabiatda: “Shamol 
bo‘lmasa – daraxtning uchi qimirlamaydi”. Ma’naviy-estetik mazmunga 
ega bo‘lgan o‘zbek xalqining ibora va maqollarida “xalqning ma’naviy-
estetik va badiiy ongi, uning ma’naviyat va insonparvarlik an’analari, 
ushbu janrga xos bo‘lgan o‘ziga xos, so‘z va uslubning o‘ziga xos 
xususiyati” aks ettirilgan [158, 219]. Ularda ushbu tafakkurning 
go‘zal, munosib ob’ekti, chuqur ma’naviy-estetik ma’no va mazmunni 
o‘ylaydigan odamlarning hissiy va psixologik holati, shuningdek, 
uni majoziy ma’noda ishlatish imkoniyati mavjud. Ushbu so‘zlar va 
maqollar estetik “idrokka”, atrofdagi go‘zallarni etarlicha tushunishga 
va anglashga qaratilgan va ular har doim axloqiy tarbiyalash ma’nosida 
ishlatiladi. Ushbu miniatyura asarlari milliy rang-barang va shu bilan 
birga universal, yuqori didaktik o‘rgatuvchidir. Ular bizning hayotimizda, 
ayniqsa pedagogik faoliyatda, juda muhim o‘rinni egallaydi va u hech 
qachon eskirmaydigan, ma’naviy-estetik tarbiyaning ishonchli manbai 
sanaladi. Ma’naviy-estetik mazmundagi o‘zbek maqol va iboralari 
milliy ma’naviy-estetik ong va dunyoqarashning o‘ziga xosligi, o‘ziga 
xos mohiyati bilan, shubhasiz, xalq ma’nosi va boqiylik mazmuniga 
kirib borishi bilan qabul qilinadi.
Pedagogik fanlar (“Pedagogika tarixi”, “Pedagogika nazariyasi” 
va boshqalar) darslarida bo‘lajak o‘qituvchilarning ma’naviy-
estetik tarbiyasida o‘zbek folkloridan foydalanish - o‘quvchilarni 
ajdodlarimizning xalq ijodiga qiziqishini kuchaytirish; ularni o‘zbek 
xalq og‘zaki ijodi ma’naviy-estetik salohiyati, uning yuksak badiiy 
estetikasi va g‘oyaviy-badiiy qiymati, yorqin milliy mohiyatga ega 
bo‘lgan ma’naviy-estetik potensiali bilan tanishtirish - folklor asarlarini 
idrok etish, tushunish, baholash, ularga munosabatni belgilash; milliy 

---

179
folklor va o‘zbek xalq og‘zaki ijodi haqida xabardorlik; milliy g‘urur, 
milliy o‘ziga xoslikni shakllantirish; kasbiy-shaxsiy kamolotda o‘zbek 
xalq og‘zaki ijodidan foydalanish zarurati haqidagi ishonch tuyg‘usini 
uyg‘otish; kelgusi pedagogik faoliyatida folklordan keng foydalanish 
imkoniyatini yaratadi.
Adabiy meros. Sharqda Renessans davri she’riyati. Sharq Uyg‘onish 
davri she’riyati, uning ma’naviy-estetik salohiyati Bobur, Mashrab, 
Uvaysiy ijodi [94] misolida keltirilgan.
Zaxiriddin Muhammad Bobur XVI asr o‘zbek adabiyotining yirik 
namayondalaridan biridir. Uning asarlari yuqori estetikasi, chuqur 
mazmun va badiiy barkamolligi bilan ajralib turadi. “Boburnoma” o‘zbek 
mumtoz nasrining taniqli namunasi va o‘zbek adabiy tilining buyuk 
yodgorligi sanaladi. Bobur she’rlar to‘plamini “Mubayyan” (“Izoh”) 
va “Risolai Volidiya” (“Ota-onalar risolasi”) kabilar tashkil qiladi. Lirik 
shoir - insoniy tuyg‘ular harakatining barcha nozik tomonlarini ifoda 
etgan. “Uning so‘zlari go‘zallik va insoniy sevgining madhiyasidir” [94, 
4]. Boburning she’riyati “mavzularning kengligi, tasviriy vositalarning 
boyligi va she’riy shakllarning mukammalligi bilan ajralib turadi” [94, 
4]. Bobur she’riyatida muhabbat motivlari katta o‘rin egallaydi - o‘z 
ona tabiatiga, Vataniga, yaqinlariga, suyuklariga. Ularda chuqur hissiy 
tuyg‘ular, yurak nolasi bor:
“Har kimki vafo qilsa, vafo topqisidur,
Har kimki jafo qilsa, jafo topqisidur,
Yaxshi kishi ko‘rmagay yomonlig‘ hargiz,
Har kimki yomon bo‘lsa, jazo topqisidur”.
“Sen gulsenu men haqir bulbuldirmen,
Sen shu’lasen,ul shu’lag‘a men kuldirmen.
Nisbat yo‘qdur, deb ijtinob aylamakim,
Shohmen elga, vale senga quldurmen”.
Bobur insonning haqiqiy qadr-qimmatini, ma’naviyatini, ichki 
boyligini qadrlashga chaqiradi. Bobur o‘zbek adabiyoti rivojiga ulkan 
hissa qo‘shgan adabiy so‘z ustasidir.
Mashrab Boborahim [94] - ajoyib so‘z, dilbar qo‘shiqlar ustasi. 
Uning ijodi XVII asr o‘zbek adabiyoti taraqqiyoti va rivojlanishiga 
sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Uning she’rlari juda ifodali, juda samimiy, 
chuqur hayotiy va mazmundor.
Mashrab - buyuk shoir. Uning so‘zlari voqelikka, tirik odamga, 

---

180
odamlarning orzulari va istaklariga, sevgi va sadoqatga - insoniy 
tuyg‘ularning eng buyuk tomonlariga bag‘ishlangan. U sevgi so‘zining 
mislsiz namunalari ustasi. Uning asarlari hissiyot, tuyg‘u chuqurligi, 
hissiy intensivlik, nozik nafislik, yuqori badiiylik, ohangdorlik, 
zukkolik, shu bilan birga soddaligi va ravonligi bilan ajralib turadi. 
Uning barcha she’riy asarlari yuqori estetikasi va beqiyos badiiy 
yutuqlari bilan ajralib turadi.
“Man kimga aytay, do‘stlarim, devona qildi ishq mani,
Sadpora qildi yurakim, devona qildi ishq mani.
Tun-kechalar dod aylasam, har dam sani yod aylasam,
Ishqingda faryod aylasam, devona qildi ishq mani”.
“Ofati jonim ul sanam qoshi qarosini ko‘rung,
Ikki yuziga chulg‘anib zulfi siyohsini ko‘rung.
Huru paridin tozadur, shamsu qamar hijildadur,
Kim ani ko‘rsa bandadur, husni ziyosini ko‘rung”.
Uvaysiy Jahonotin [94] - o‘zbek adabiyoti klassiksiga tegishli shoir. 
Lirik she’rlar va dostonlar muallifi. Ajoyib she’riy iste’dod sohibasi. U 
tabiatning go‘zalligini, insondagi go‘zalikni, do‘stlik, muhabbat, sadoqat 
va saodat - insonning yuksak ma’naviy fazilatlarini ulug‘laydi. Uning 
faoliyati o‘zining ijtimoiy mazmundorligi bilan ajralib turadi. Uvaysiy 
qahramoni tushlarning, muhabbatning ulug‘vor dunyosida yashaydi, 
ammo u hayotdagi salbiy - yaramas hodisalarga duch keladi, bu yurakni 
qattiq yaralaydi, qalbda og‘riqni keltirib chiqaradi, shuning uchun 
ba’zida ishonchsizlik va umidsizlik, shuningdek, azoblarini to‘kish 
uchun oldida kimnidir topish istagi bor. Uvaysining she’riyatidagi 
asosiy narsa insoniyat g‘alabasiga ishonichdir va bu yuqori estetik va 
chuqur mazmunli darajada, kuchli hissiy to‘lqinda, o‘quvchilarning 
favqulodda aql-zakovati bilan, falsafiy fikrlash chaqirig‘ida namoyon 
bo‘ladi:
“Bu na gumbazdur eshigi, tuynugidin yo‘q nishon,
Necha gulgun pok qizlar manzil aylabdur, makon.
Tuynugin ochib alarning holidan olsam xabar,
Yuzlarida parda tortug‘liq turalar, bag‘ri qon”.
Uvaysiyning hissiy zo‘ravonligi, chuqur mazmuni va ajoyib 
badiiy jasorati bilan ajralib turadigan ijodiy merosi uzoq umrga ega, 
chunki u hayotni o‘rab turgan odamda yuqori tuyg‘ularga, bilim va 
tushunchalarga quvonch bag‘ishlaydi.

---

181
Bo‘lajak o‘qituvchilarning ma’naviy-estetik tarbiyada she’riyat 
“yodgorliklari”dan ta’lim nazariyasini (“Pedagogika tarixi”, “Pedagogika 
nazariyasi” va boshqalar) o‘rganishda foydalanish - ota-bobolarining 
she’riy merosiga qiziqish uyg‘otish; badiiy ufqni kengaytirish, hissiy 
va estetik madaniyatni shakllantirish, she’riy asarning yuksak estetikasi 
va unutilmas yorqin xususiyatini “ko‘rish” va anglash qobiliyatini 
shakllantirish; milliy ajdodlar bilan bir vaqtning o‘zida o‘tmish ajdodlar 
she’riyatidagi umumbashariylik bilan tanishish; milliy g‘urur, milliy 
o‘ziga xoslikni shakllantirish; bo‘lajak o‘qituvchilarni o‘qituvchining 
ishida bunday o‘quv mashg‘ulotlari zarurligiga ishontirish; xalqlarining 
she’riy merosida o‘z bilimlarini boyitish istagini kuchaytirish 
maqsadlarida foydalaniladi.
O‘rta asrlar Sharq miniatyurasi rangtasviri [39, 123] ba’zi san’at 
maktablarining minglab asarlarini o‘zida aks ettiradi. Bular asosan o‘sha 
davr buyuklari, tarixiy shaxslar, o‘zbek podshohlarining portretlari. 
Miniatyuralar badiiy meros sifatida tarixiy ahamiyatga ega. O‘rta asr 
Uyg‘onish davrining taniqli miniatyurachilari: Ma’mud Muzohib, 
Muhammad Chagra Muhasin, Abdulloh Buxoro, Muhammad Murod 
Samarqandiy, Davlet Muhammad va b.
O‘rta asrlar Sharqi. Portretchi rassom, portret miniatyuralarini 
rivojlantirishda muhim rol o‘ynagan Behzod - miniatyuralar ustasi 
[44; 65; 135]. Portret xarakteristikasi orqali individual obrazni 
identifikatsiyalash bilan Behzodning ma’lum bir odamga qiziqishi; 
hukmdorlar, zodagonlarning vakillari, ziyolilarning saroylardagi 
portretlari, talab qilinadigan o‘ziga xoslik va “odob-axloq qoidalari” 
doirasida – bularning barchasi saroyda talab qilinardi.
Behzodning portretlari: “Shayboniyxon portreti”, “Shoir Xattofiyning 
portreti”, “Amir portreti”, “Malika portreti”, “Shahzoda - shoir 
G’arib Mirzo - Sulton Husayn Boyqaroning o‘g‘li”, “Sulton Xusayn 
portreti”, “Dunyo portreti - Alisher Navoiy” (uning homiysi - buyuk 
shoir), “Bobur portreti”, “Mo‘g‘ul asiri”. Shu jumladan, Behzodning 
miniatyuralari: “Sulton Husayn portreti”, “Bobur portreti”, “Bog‘dod 
Darveshi” kabilarni keltirishimiz mumkin.
Behzod portret maktabida individual xususiyatlarni nafaqat tashqi, 
balki ma’lum darajada ichki dunyo, ma’naviy holatini topishga qiziqish 
mavjud. Asosiy ob’ektlar - yuqori tabaqa vakillarining yuz qismini 
tasvirlash. Behzad - bu miniatyura portretining mohir ustasi, u rangtasvir 

---

182
janrining rivojlanishida muhim rol o‘ynagan. Behzod, shuningdek, 
peyzaj rassomi - Markaziy Osiyoning go‘zal tabiatiga qoyil qolgan lirik 
ijodkordir. Bundan tashqari, uning miniatyura rangtasvirida me’moriy 
yodgorliklar qurilishi aks etgan - uning miniatyuralarida o‘sha davr 
me’morchiligiga xos bo‘lgan unutilgan tafsilotlar juda ko‘p. Behzodda 
temuriylar davrida musiqa asboblarining xilma-xilligi haqida tasavvur 
beradigan musiqiy mavzularga oid rasmlar ham mavjud bo‘lib, ular 
miniatyuraga ma’lum bir ohang bag‘ishlaydi. Haqiqiy, hayotga oid 
miniatyuralar g‘aroyib tushlar dunyosida, masalan, Behzod musiqa 
yaratuvchi personajlarni tasvirlashida ko‘rinadi. Musiqiy qahramonlar 
- saroy musiqachilari, tinglovchilarning ichki dunyosi va kayfiyatini 
to‘liq ochishga yordam beradi. Tasvirlarga ko‘ra xalq cholg‘ulari chang, 
doira, gijak kabi cholg‘u asboblarida asosan ayollar o‘ynagan, surnay 
va karnay, ayniqsa jang sahnalarida (erkaklar o‘ynagan).
Pedagogik fanlarni o‘rganishda ma’naviy-estetik tarbiyada Behzod-
ning portret miniatyurasidan foydalanish (“Pedagogika tarixi”, 
“Pedagogika nazariyasi” va boshqalar): tarixiy va madaniy ahamiyatga 
ega, O‘rta asrlar Sharqining miniatyura rangtasviriga qiziqishni 
uyg‘otish, yuksak ma’naviy-estetik salohiyatga va badiiylikka ega 
bo‘lish – ma’naviy-estetik qadriyat; bo‘lajak o‘qituvchilarning asarlarini 
hissiy-estetik idrok etish, g‘oyaviy-badiiy idrok etish bilan tanishtirish, 
xususan, Behzod portretlarini yaratish, ularning ma’naviy-estetik 
yukini, asarlarning milliy o‘ziga xosligiga alohida e’tibor berish; milliy-
badiiy meros sifatida miniatyura rangtasvirining asoslariga baho berish 
– ma’naviy-estetik tarbiya uchun qulay manba; bo‘lajak o‘qituvchilar 
uchun ota-bobolarimizning badiiy merosida miniatyura rangtasvirini 
mustaqil ravishda o‘zlashtirish uchun qo‘llanmadir.
Sharq miniatyura tasviriy san’ati [44; 65; 135]. U O‘rta asrlar 
Sharqining estetika tamoyillarini aks ettiradi: “nima bo‘lishini emas, 
balki nima bo‘lishi kerakligini” tasvirlaydi. Estetik idealni, odamlarning 
ma’naviyatini, syujet va kompozitsiyalarning to‘liqligini aks ettirish 
muhim sanaladi.
Behzod - sharqona tasviriy miniatyura ustasi. Behzodning Shara-
fiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” kitobiga chizgan suratlari: “Jang 
rasmlari”, “Temur tomonidan Xiva qal’asini egallab olish”, “Samar-
qandda jamoat masjidining qurilishi” (ularning har biri - o‘sha 
davr xronikasi); Nizomiyning “Iskandarnoma” she’riga: “Iskandar 

---

183
qo‘shinlarining jangi”, “Doro”, “Qal’a qurish”, “Iskandarning tog‘dagi 
darveshni ziyorat qilishi”, va boshq.
Rassomning ilhom manbai: epik va afsonalarning an’anaviy hikoya-
lari, taniqli shaxslar bilan bog‘liq muhim voqealar (“Shahnoma”dagi 
kabi), oddiy odamlar - mehnatkash hayotidan yangi voqealar. Behzod 
ijodining o‘ziga xos xususiyati: ajdodlarimizning ma’naviy-estetik-
axloqiy namayondalarining yuksak g‘oyalari aksi; vaqtning zarbasi 
hissi, kerakli semantik aloqalar bilan ajoyib an’anaviy hikoyalar, 
asarlarning mukammal shakli; tasvirning o‘ziga xos xususiyati Behzod 
chizgan rasmga xos xususiyatdir: mukammal she’riy shakli, plastik 
chiziqlari, maxsus uyg‘unlik, real inoyat va nafosat, rang uyg‘unligi, 
butunlik va tafsilotlar; tafakkur ko‘lami: panoramik tafakkur rassomga 
miniatyura anjumanlari doirasida fazoviy va chuqurlikni rivojlantirib, 
dunyo tasvirining to‘g‘ri hajmini topishga yordam berdi. Uning asarlari 
yorqin va hayotning quvonchlariga to‘la. Masalan, Nizomiyning 
“Iskandarnoma” she’riga Behzodning miniatyura surati – “Iskandarning 
tog‘da bir darveshni ziyorat qilgani” shular jumlasidandir.
Miniatyurada Nizomiyning she’riga binoan hayot uning barcha 
ko‘rinishlarida namoyon bo‘ladi va tushuniladi. Tasvir o‘zining 
ma’naviy-estetik prinsipi bilan hayratga soladi: Behzod “go‘zal ilohiy 
olovni qalbi olovi bilan yondirdi” [73, 9]. Rassom o‘sha davrning 
dunyoqarashi va madaniyatini, muammosini, mavzusini individual 
ko‘rishi va tushunishni, uning ijodiy takrorlanishini ma’naviy-estetik 
darajada, yuqori badiiy-estetik darajada, rassom uslubining o‘ziga 
xosligi bilan aks ettiradi. 
Behzod - O‘rta asrlar Sharq miniatyuralarining afsonaviy dahosi, 
XV asr Sharq miniatyuralarining mohir ustasi. Behzodning Sharq 
madaniyatiga qo‘shgan hissasi beqiyosdir. U jahon rangtasviri tari-
xida munosib o‘rin egallaydi. U ko‘p mamlakatlarda hurmatga sazo-
vor ijodkor. U “o‘zining yorqin uyg‘unlashtirilgan aurasi sehrlari, unda 
mujassamlangan xilma-xil tabiat olamining sehrli go‘zalligi, inson, 
mehnatkash va ijodkorining ma’naviy hayotiga chuqur kirib borishi” 
[75, 5], hayratlanarli rang berish va chizish mahorati bilan diqqatni 
tortadi. “Miniatyura - bu ajoyib san’at - xalqimiz yuksak ma’na-
viyatining timsoli” [75, 35]. Unga bo‘lgan qiziqish tugamaydi. Zamo-
naviy rassomlar, tarixchilarning Behzod merosiga bo‘lgan murojaatlari, 
ayniqsa ularning tarixiy o‘tmishga bo‘lgan qiziqishi tobora ortib 

---

184
borayotgani bilan bog‘liqdir.
Pedagogik fanlarni (“Pedagogika tarixi”, “Pedagogika nazariyasi” 
va boshqalar) o‘rganish jarayonida bo‘lajak o‘qituvchilarni ma’naviy-
estetik tarbiyalashda Behzodning tasviriy va miniatyura san’atidan 
foydalanish - bu talabalarning O‘rta asrlar Sharq estetikasini bilish, 
estetik ideal, ajdodlar ma’naviyati, milliy shakllanish davrda badiiy 
mahorat darajasi - estetik asos sifatida idrok qilishi; milliy g‘ururini 
shakllantirishga xizmat qilishi; o‘quvchilarni estetik idrok kursiga jalb 
qilish, rasmlarni g‘oyaviy va badiiy tahlil qilishi; badiiy asarlarni chu-
qurroq o‘zlashtirishi (masalan, Nizomiyning “Iskandarnoma” dostoni); 
ma’naviy-estetik tarbiya manbai sifatida miniatyura rasmlarining 
ma’naviy-estetik potensialini ochib berishi; Sharq Uyg‘onish davrida 
bo‘lajak o‘qituvchilarni kitob rasmlariga qiziqishini uyg‘otishi, 
o‘quvchilarga tegishli adabiyotlarni va olingan bilimlarni kelajakdagi 
pedagogik faoliyatda qo‘llash mumkin bo‘lgan variantlarini taklif qilish 
imkonini beradi.
Arxitektura yodgorliklari - me’moriy san’at sifatida [133; 40]. 
O‘zbe kistonning me’moriy yodgorliklari hissiy-ma’naviy ta’sir 
ko‘r satadi hamda ma’naviy-estetik ma’lumot manbai hisoblanadi. 
Arxitektura san’atining rivojlanishi mo‘g‘ullar istilosidan keyin (XIV 
asr) faollashdi. Bu arxitektura san’atini takomillashtirishning yangi 
bosqichidir. Qadimgi me’morchilik binolarida shakllarning buyukligi, 
ularning uyg‘unligi va go‘zalligi, yodgorlikning nafisligi, ajoyib fayzli 
dekorativ bezaklari, murakkab yog‘och o‘ymakorligi, ganch va me’moriy 
yodgorliklar yaxlit badiiy qiyofasining boshqa muhim qismlariga katta 
hissiy va ruhiy kuch va qobiliyat bag‘ishlab, katta hissiy, ruhiy-estetik 
ta’sir ko‘rsatadi. Bu arxitektura taraqqiyotida yangi bosqich: me’moriy 
bezakda - rang, terakota qoplamasi, mozaik to‘plamlar, rangli plitralar, 
bezaklar, ularning boyligi va xilma-xilligi; buyurtma asosida o‘simlik 
naqshlari; marmar o‘ymakorligi, ko‘p miqdorda oltin ishlatilishi; oltin 
fonda ranglarning yorqinligi; soxta naqshinkor bezaklar, oqlangan 
bezaklar; boshqa ranglarning engil kiritilishi bilan ko‘k va oq rangga 
bo‘yalgan; ideallashtirilgan manzara ko‘rinishi (odamsiz); yurishlar, 
janglar va Temur g‘alabalari to‘g‘risidagi rasmlari; astronomik 
rasmlar (Samarqanddagi Ulug‘bek rasadxonasi devorlarida); binoning 
maqsadli uslubidagi ustuvor dekorativ mural rangtasvir. Arxitekturada 
san’at sintezi birlashtirilmoqda: bezak ishlari (naqshlash - geometrik, 

---

185
epigrafik, gulli), mozaikalar, naqshlar, yog‘och va tosh o‘ymakorligi. 
Arxitektura, xuddi o‘sha davrning yuksak ma’naviy-estetik sohalariga 
odatlanib qolgan. Yodgorliklarning majoziy shakli, ularning badiiy-
estetik xususiyatlari, milliy rang-barangligi o‘rganilmoqda, boshqa 
san’atning ta’siri kuchaymoqda. Arxitektura inshootlarining ma’naviy-
estetik ahamiyati ortib bormoqda, bu strukturaning estetikasi, badiiyligi, 
g‘oyaviy-semantik va funksional yukini hissiy va mazmunli idrok 
qilishni talab qiladi.
Masalan, Samarqandning qadimiy yodgorliklari. Qadimiy Samarqand 
[40] masjid va maqbaralari bilan milliy me’morchilik xazinasi 
hisoblanadi. Bu erda o‘zining go‘zalligi bilan ajablantiradigan, me’moriy 
shakllariga xos bo‘lgan O‘rta asr me’morchiligining yodgorliklari. Bu 
buyuk hunarmandlar - toshsozlar, duradgorlar, gipschilar, kulollar, 
duradgorlar (tosh, yog‘och, alabaster bo‘yicha), devorlarni bo‘yash 
bo‘yicha mutaxassislarning katta iste’dodi isbotidir. Samarqandning 
qadimiy yodgorliklari - Bibi-Xonim masjidi, Go‘r-Amir maqbarasi, 
Shohi-Zinda ansambli, shuningdek, madrasalar uchligi - Ulug‘bek, 
Sherdor va Tilla-Qori Registon maydonida - avlodlarni xursand 
qiladigan abadiy asarlardir.
Samarqand - O‘rta asrlar dunyosining eng mashhur shahri, Buyuk 
Temur davlatining poytaxti. Temur rejasiga ko‘ra, Samarqandning 
ulug‘vorligi va go‘zalligi dunyoning barcha poytaxtlarini o‘z ichiga 
qamrab olishi kerak edi. Bog‘lar, suvga to‘la kanallar, band savdo 
rastalari, ko‘p odamlar ... Musiqachilar, qo‘shiqchilar, raqqosalar ... 
Samarqandda me’morlarning ajoyib asarlari dunyoning me’moriy 
xazinasidir. Samarqandning me’moriy diqqatga sazovor joylari - o‘tgan 
asrlar-yilnomasi hisoblanadi. Omon qolgan monumental yodgorliklar 
g‘oyat go‘zal, nafis va uyg‘un, xalqning milliy madaniyatining o‘ziga 
xos xususiyatlarini ochib beradi.
Bibi Xonim masjidi: bu ulug‘vor tosh majmuasi, ulug‘vor va 
go‘zal. Ajablanarli darajada chiroyli dizayn, dekorning saqlanib qolgan 
qismlari bilan. Go‘r Amir Amir maqbarasi noyob yodgorlikdir. Bu 
me’moriy chiziqlar va shakllarning buyukligi va engilligi, ko‘p rangli 
mozaikalarning boyligi. O‘zining go‘zalligi, betakrorligi bilan firuza 
gumbazi. Bu Buyuk Temurning maqbarasi, uning o‘g‘illari, nabiralari 
(marmar va nakladli maqbaralar) va boshqalar. Dizayni, badiiy 
xususiyatlari, betakror go‘zalligi bilan beqiyos inshoat.

---

186
Uch madrasadan iborat Registon maydoni - Ulug‘bek, Tilla-Qori, 
Sherdor - har bir madrasa unutilmas me’moriy majmua - o‘zining 
me’moriy va badiiy ustuvorligi va yuqori estetikasi bilan qadimiy 
me’morchilikning alohida asari sanaladi.
Samarqandning me’moriy yodgorliklari Misr, Hindiston, qadimgi 
Yunoniston va qadimgi Rimning mashhur me’moriy yodgorliklari bilan 
bir qatorda turadi. Samarqandning qadimiy arxitekturasi, shuningdek, 
Xiva, Buxoro va O‘zbekistonning boshqa shaharlari me’morchiligi 
eng buyuk milliy-badiiy merosdir, bu kasbi milliy boyliklar ko‘plab 
avlodlar uchun ma’rifiy va ma’naviy merosdir. 
Shuningdek, pedagogik fanlarni (“Pedagogika tarixi”, “Pedagogika 
nazariyasi” va boshqalar) o‘rganish jarayonida bo‘lajak o‘qituvchilarning 
ma’naviy-estetik tarbiyalashda O‘zbekiston hududidagi me’moriy 
yodgorliklaridan foydalanishda: ma’lum ma’naviy-estetik ma’lumot 
manbalarni topish; ularning tarixiy va madaniy ufqlarni kengaytirish; 
o‘quvchilarga hissiy ruhiy va estetik ta’sir ko‘rsatish; ularni qadimiy 
monumental arxitekturaning ulug‘vorligi, uyg‘unligi va go‘zalligi, 
undagi san’at sintezi, yaxlit me’moriy qiyofadagi noyob rang-barang 
dekorativ va grafik tarkibiy qismlar bilan tanishtirish; Sharq Uyg‘onish 
davri badiiy madaniyatining yuksak ma’naviy-estetik sohalarini bilish; 
jahon me’morchilik durdonalari vositasida milliy g‘urur hissini 
uyg‘otish; me’moriy yodgorliklarining estetikasi, badiiyligi, g‘oyaviy, 
semantik va funksional ahamiyatini o‘quvchilarni hissiy ma’naviy-
estetik idrok etishga yo‘naltirish; talabalar shaxsini ma’naviy-estetik 
tarbiyalashda ushbu me’moriy san’atning ma’naviy-estetik potensiali 
to‘g‘risida xabardor qilish; milliy badiiy did, milliy g‘urur va milliy 
o‘ziga xoslik kabi eng muhim milliy fazilatlarni shakllantirish orqali 
talabalarning kelajakdagi pedagogik faoliyatida ma’naviy-estetik 
tarbiya jarayonlari imkoniyatlarini ko‘rib chiqish; bo‘lajak o‘qituvchilar 
tomonidan O‘zbekistondagi eng qadimiy betakror me’morchilikni 
nafaqat ajdodlarimizning tarixiy va madaniy xazinasi sifatida, balki 
eng buyuk milliy-badiiy meros, milliy ma’naviy-estetik meros sifatida, 
ko‘plab avlodlar uchun ma’naviy-estetik tarbiya va ma’rifatning bitmas-
tuganmas manbai sifatida anglashlariga erishish; ajdodlarimizning eng 
qadimiy yodgorliklariga qiziqish va me’moriy yodgorliklar to‘g‘risida 
mustaqil bilim olish zarurati oshirish kabi maqsadlar belgilanadi.
Pedagogik fanlarni o‘rganish jarayonida bo‘lajak o‘qituvchilarni 

---

187
milliy-badiiy qadriyatlardan foydalanish orqali ma’naviy-estetik 
tarbiyalaydi, o‘quvchilar shaxsining asosiy ma’naviy-estetik fazilatlariga 
erishishni ta’minlaydi: bu qiziqish, istak va xabardorlik, ota-bobolarining 
badiiy merosini hissiy, hissiy va badiiy o‘rganishini talab qiladi. 
Analitik intellektual-ijodiy asos sifatida ular kelajakda bolalar sinflarida 
juda zarur bo‘lgan ma’naviy-estetik manba sifatida ajdodlarimizning 
milliy-badiiy merosining boy ma’naviy-estetik potensiali, uning milliy-
umuminsoniy qadr-qimmati bilan faxrlanish hissini uyg‘otadi. Bo‘lajak 
o‘qituvchilarni ma’naviy-estetik tarbiyalashda milliy-badiiy qadriyatlar 
ma’lum bilim, ko‘nikma va qobiliyatlarni shakllantiradi. Uzoq o‘tmish 
ajdodlarning badiiy merosini, o‘zbek xalqining badiiy madaniyatini 
mustaqil o‘rganish orqali o‘zlarini ma’naviy-estetik boyitish zaruriyatini 
tushunib etadilar.
Demak, bu kabi milliy yodgorliklar bilan talabalarni pedgogik 
fanlarini o‘qitish jarayonida tanishtirib borish orqali biz ularning 
ma’naviy-estetik dunyoqarashini hamda milliy g‘urunini shakllantirish 
imkoniga ega bo‘lamiz.