Щяр бир алим гиймятлидир. Анъаг нязяриййяни тяърцбя иля бир
Yüklə 0,85 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- «Sizin ən xeyirliniz Quranı öyrənən və onu öyrədəndir»
|
27 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 (Hacı Mir Məhəmməd Kərim əl‐Bakuvi) olan Hacı Mircəfər ağa Seyid Məhəmməd oğlu ‐ nun ailəsində dünyaya gəlmişdir. Onun soy şəcərəsi Әli ibn Әbu Talibə qədər gedib çıxır. Bakuvinin anası Nərgiz xatun şeyx Nəcəfin qızı idi. Bakuvinin babası isə İçərişəhər məsci ‐ dinin axundu Ağa Seyid Məhəmməd idi. İlk təhsilini atasından və İçərişəhərdəki məd ‐ rəsədə alan Bakuvi, ali təhsilini atası Mircə ‐ fərin arzusu ilə 1871–1881‐ci illərdə Bağdadda almışdır. Әrəb dilini, fiqh, kəlam, təfsir, islam tarixi kimi elmləri dərindən öyrəndikdən sonra Bakıya dönmüş, imtahan verərək 1894‐cü ildə prixod mollası adını, 1895‐ci ildə axund adını almış, səkkiz il Bakıda Gilək məscidində və İçərişəhərdəki Şah məscidində fəaliyyət göstər ‐ mişdir. Mir Məhəmməd Kərim 1904‐cü ildə Bakı qəzasının qazısı və Bakı quberniyası Şiə Məclisinin sədri vəzifələrinə seçilmiş, 1918‐ci ilə kimi bu vəzifələrinə davam etmişdi. Maddi‐mənəvi, fərdi və ictimai işlərdə onun məsləhətinə üz tutanların sayı‐hesabı yox idi. O, nəzəri maarifçilik işi ilə yanaşı, ictimai sahələrdə də fəal maarifçilik işi görürdü. Onun ilk sədri olduğu «Hidayət» xeyriyyə cəmiyyəti bu sahədə ilk ictimai təşkilat olub, geniş fəaliy ‐ yət aparırdı. Mir Məhəmməd Kərim, təşkilatçılığı və İslamın dövrün ehtiyaclarına olan töhfələrini səsləndirməklə həmişə diqqəti cəlb edən bir mövqedən çıxış edirdi. Onun yenilikçi ruhu cəmiyyətin bir çox ilklərinə də səbəb olmuşdur. Bakuvi əsrinin elmi nailiyyətlərindən çıxış edərək mənəvi təkmilləşmədə elmə, elmlə əməlin (praktikanın) birliyinə xüsusi əhəmiy ‐ yət verirdi. Moizə və söhbətlərində elmin inki ‐ şaf yolları və savadsızlığın aradan qaldırıl ması onun əsas meyarı olmuşdu. O deyirdi: «Dinin və imanın əsası elm və irfandır. Balalarınızı məktəbə göndərin. Milli yüksə lişin yeganə yolu elmdən keçir». O, milli münaqişələrin yatırılmasında, sülh proseslərində də fəal iştirak edirdi. 1905‐ci ildə Bakıda erməni daşnaklarının törətdikləri fa ‐ ciələr də qırğını dayandırmaq üçün öz canını fəda edərək aktiv təşəbbüs göstərmiş və belə demişdi: «Cənablar, nə üçün yubanırsız? İtirdi ‐ yimiz hər dəqiqə onlarla bədbəxtin həyatına bais ola bilər. Mən əlimdə Quran qabaqda gedəcəyəm. Qoy birinci güllə mənə dəysin». Sükunətin bərpasından sonra ermənilər yazırdı: «Müsəlmanları öldürmək üçün əvvəlcə Qazını öldürmək lazım idi». O həmçinin 1918‐ci ilin mayında qurulan iki illik Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyə ‐ tinin ən hərarətli tərəfdarları arasında milli azadlıq və milli birliyin carçısına çevrilmişdi. İctimai görüşlərində kamil insan və təkmil cəmiyyət konsepsiyasından çıxış edən Bakuvi sübut etməyə çalışırdı ki, müsəlman aləminin inkişaf maneələri arasında ən böyük amil müqəddəs Quranın göstərdiyi yoldan uzaq qalmaqdan qaynaqlanır. O, hələ yüz il əvvəl insanlara demokratiya dərsi verir, yazdığı təfsirində Hücurat surəsinin ikinci ayəsi ilə buna geniş izah gətirirdi. Ona görə, inanan və inanmayan hər kəs Qurandan bəhrələnir. Quran müşavirəni, əksəriyyətin qərarına hörmətamiz davranmağı və həmfikir olmağı əmr edir. Müsəlmanlar bunu izləməsə də, dünyanın bütün qabaqcıl ölkələri bu prinsiplərlə idarə edilir. Әsas demokratiyanın özü İslamdır. Ona görə belə möhtəşəm bir qaynaq əldə mövcud ikən bunun sadəcə ölü ‐ lərə aid edilməsi qəbul edilə bilməz. Bakuvi xeyriyyəçilik tədbirlərində də yaxın ‐ dan iştirak edirdi. Məsələn, Musa Nağıyevin oğlu Ağa İsmayıl öləndən sonra Novruz bayra ‐ mında Hacı və bir neçə məşhur axund, qazı və ağsaqqal, o cümlədən Mir Məhəm məd Kərim, Axund Mirzə Әbu Turab məsləhət ləşib qərara gəlirlər ki, Ağa Musa gələndə cəmiyyəti‐xey ‐ riyyə üçün bina tikdirməyi onun boynuna qoysunlar. 1917‐ci ilin fevralın 18‐də, Bakı xanının qar daşı Hüseynqulu xan general Sisianovun başını qılıncla üzdüyü yerdə, «Naxır bulağı»nın üstündəki «Şollar‐Bakı» su kəmə rinin ilk suvermə mərasimində qazı Mir Məhəm məd Kərim əlində Quran sözə başlamış, Quran dan ayələr oxuyaraq həyatın əsasının su olduğunu demiş, impera‐ 28 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 tor ailəsinə dua edərək əhalini su kəmərinin başa çatması münasibəti ilə təbrik etmiş, bu yolda xərc və zəhmət çəkənlərin ata‐analarına dua oxumuş, özlərinə cansağlığı və var‐dövlət arzu etmişdi. Hacı Zeynalabdin Tağıyevin xidmətlərini xüsusi qeyd edən Bakuvi Hacıya kranı birinci açmağı təklif etmişdi. Çox təəssüf ki, «Molla Nəsrəddin» jurnalı Bakuvi kimi mütəfəkkir din alimlərini də tənqid edir, onların karikaturalarını öz səhifə ‐ lərində dərc edirdi. «Molla Nəsrəddin», «Kəşfül‐ Həqayiq» kitabının nəşrində köməyi olan H.Z.Ta ğıyevi də belə bir əsəri nəşr etdirdiyinə görə qınayırdı. 1920‐ci ildə Qafqazda siyasi vəziyyətin dəyiş məsi ilə Mir Məhəmməd Kərim Mərdə ‐ kandakı evinə çəkilərək elmlə məşğul olmağa başladı. Çünki Azərbaycanı işğal edən Qızıl Ordu milli‐mənəvi dəyərləri qadağan etmiş, bunun nəticəsində 1925‐ci ildə «Allah sızlar cəmiyyəti» qurmuş, eyni zamanda dini və dindarları sosializm düşməni kimi qələmə vermişdi. Bu siyasətin «təmizləmə hərəkatı» nəticəsində Qazı Məhəmməd Kərim də müx ‐ tə lif bəhanələrlə dindirilməyə başlandı. Әmə ‐ liy
yat müvəkkili Varoşkeviç onu 13 fevral 1938‐ci ildə Maştağa şöbəsində sorğuya çəkdi. Yalançı şahidlər dinləndi və eyni gündə məh ‐ kəmə qərarı üzünə oxundu. Mir Cəfər oğlu Məhəmməd Kərim 1939‐cu il martın 15‐dən 16‐na keçən gecə repressiya qurbanları arasında güllələnərək şəhid edildi. Dini fəaliyyəti və antisovet çıxışları ilə rejim əleyhdarı elan edilən alimin evi talan edilmiş, kitabxanası isə yandırılmışdı. İslam ümmətinə ondan qalan xatirə isə xalqımıza onun ən böyük töhfəsi sayılan «Kəşfül‐Həqayiq», təfsir ilə çap edilmiş aşağıdakı yazıları və tərcü mə ‐ ləri oldu. 1) «İran kəndlərinin halı»; 2) «Təbrizdə gördüklərim»; 3) On yeddi Ramazan»; 4) «Ermə ‐ nüsə»; 5) «Özreyi‐Qureyş»; 6) «Kərbala yan ‐ ğısı»; 7) «Fətətu Ğassan»; 8) «Rəşidin bacısı Abbasə»; 9) «Әbu Müslüm əl‐Xorasani»; 10) «Sə ‐ lib müharibəsi»; 11) «Emin və Məmun qar daş ‐ ları». Quran elmləri arasında təfsir ən geniş sahə ‐ dir. İlahi kəlamın izah və açıqlanması Həzrət Peyğəmbərdən (s.ə.s) başlayaraq bu günə qədər davam etmişdir. Bu məqsədlə Quran tarixinə külli miqdarda ədəbiyyat daxil olmuşdur. Təbii olaraq yazılan bu təfsirlərin əksəriyyəti ərəb dilində, bir qismi isə osmanlıca və fars dilində yazılmışdır. Әrəb dilində təfsirlərin başa düşülməsinin çətinliyi səbəbilə müsəlmanların öz dilində oxuyub anlayacağı sadə bir təfsirə ehtiyac var idi. Məhəmməd Kərim Bakuvi belə bir əsəri qələmə alaraq, azərbaycan türkcəsində ilk təfsiri ərsəyə gətirdi. Təfsirin – «Kəşfül‐Həqayiq an Nukətil‐Ayəti vəd‐Dəqayiq» («Ayələr və keyfiyyətlərinin incə likləri haqqında həqiqətlərin kəşfi») – adın
dan da görüldüyü kimi, əsas məqsəd xalqın Qura nın izah və hökmlərinə diqqətlə baxıb görmə sini təmin etmək, Quranın mənasının asan anla ‐ şılması və uca qayəsindən həzz almasına xidmət etmək idi. Hər təfsirin özünə xas metod və xüsusiy ‐ yətləri vardır. Məhəmməd Kərim Bakuvinin bu əsəri təfsir üsulu baxımından zəngin möhtəvaya sahib bir əsərdir. Bu baxımdan rəvayət təfsiri yönündən əsərin metodu haqda aşağıdakıları sadalamaq olar: Müəllif ayələrin nazil olma səbəbləri və hik ‐ mətləri baxımından tarixi hadisələrə aid rəva ‐ yətlərə geniş toxunaraq, zəif rəvayətləri rədd edir, bəzi müfəssirləri tənqid edir, ehtiyac ol‐ mayan izahlardan uzaq durmağa çalışırdı. Quranın Quranla təfsiri müfəssirlərin əksəriy ‐ yəti tərəfindən istifadə edilmiş bir metoddur. Quranın bir yerindəki ayənin izahı və anlaşıl ‐ ması üçün başqa bir yerdə keçən ayə vardırsa və ya bir yerdəki mövzu başqa bir yerdə daha geniş əks etdirilmişdirsə, bu ayələri yanaşı təfsir etmək və biri ilə digərini aydınlaşdırmaq təfsir elmində ən məqsədəuyğun yol hesab edilmişdir. Bakuvi də bu metoda böyük əhəmiyyət vermiş, bir ayəni daha açıq başqa bir ayə ilə, eyni zamanda bir ayəni başqa bir ayə ilə ancaq ləfzi yox yalnız mənası ilə təfsir etmişdir. 29 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 Quranın sünnə ilə təfsirində ayələrin Həzrət Peyğəmbər əleyhissalamın sünnəsi möhtəva ‐ sında izahı geniş yer tutur. Müfəssir təfsirdə müxtəlif hədis qaynaqlarından, bəzən öz məz ‐ həbi olan əhli‐şiənin «mutunu‐ərbəa» adlanan dörd hədis kitabından, bəzən də əhli‐sünnə hədis qaynaqlarından təfərrüatı ilə istifadə etmişdir. Әsabələr və tabeundan gələn rəvayətlərə ehtiyacı qədər müraciət etmiş, ayələrin təfsir və izahlarında onların rəyi və rəvayətlərindən istifadə etmişdir. Onlardan ən çox müraciət edilənlər arasında Abdullah İbn Abbas, Həsən Bəsri, Həzrət Әli, Həzrət Cəfər Sadiq, Abdul‐ lah ibn Məsud, Mücahid, Qatada və Süfyan İbn Üyeynəni sadalamaq olar. Müəllif bəzi hallarda mövzuları müasir müstəvidə təhlil etmişdir. Vətən sevgisi, icti‐ mai‐siyasi idarənin insan üçün əhəmiyyəti, planetlərin ömrü məsələsində və isbat edilmiş elmi tədqiqatların Qurana ziddiyyətinin müm ‐ künsüzlüyü kimi mövzulara müasir prizma ‐ dan baxmışdır. Elmin bu sahəsində olduğu kimi, bu əsərdə də bir çox yeniliklər keçmiş biliklərin təməlləri əsasında qoyulmuşdur. «Kəşfül‐Həqayiq» təfsiri də özlüyündə Quran təfsirləri arasında bu sahənin mötəbər qaynaqlarına istinad etmişdir. Zəmaxşərinin (v.1143) «Təfsiri‐Kəşşaf», Təbərsi ‐ nin (v.1153) «Məcməul‐Bəyan», Fəxrəd din‐ Razinin (v.1209) «Təfsiri‐Kəbir», Әbus‐Süud Әfəndinin (1574) «İrşadul‐Әqlis‐Səlim», Әbu Məhəmməd Bəğavinin (v.1341) «Lübabüt‐təvil fi məanit‐tənzil» əsasında «əl‐Xəzrin Təfsiri», Nəsafinin (ö.1310) «Mədariküt‐Təmzil və Hə ‐ qa iqü‐t‐Təvil», Qazi əl‐Bəyzavinin (v.1286) «Әnvarüt Təmzil», İsmayıl Haqqı Bursəvinin (v.1724) «Ruhül‐Bəyan» kimi təfsirlərindən istifadə edilmişdir. Mir Məhəmməd Kərimin hədis qaynaq ‐ larından istifadəsinə gəlincə, Bakuvi, yuxarıda da qeyd edildiyi kimi, həm Әhli‐Sünnə, həm də İmamiyyə hədis ədəbiyyatından geniş isti ‐ fadə edərək müdafiə etdiyi «İslam milləti» vəhdət mə urəsinin nümunəvi timsalını özü təzahür etdirmiş, metodologiyasında əyani surətdə bunun mümkünlüyünü göstərmişdir. Buxaridən Kuleyniyə qədər bütün hədis qay ‐ naq larına müraciət etmişdir. Təfsirin digər klassik təfsirlərindən fərqlən ‐ dirən spesifik xüsusiyyətləri də vardır. Bun‐ lardan bəziləri belədir. Müəllifin «Furqan» surəsinin 39‐cu ayəsində bəhs edilən «Rəss camaatı»nın Qafqazda, Araz çayı ətrafında yaşayan əhaliyə işarə etdiyi və Allahın onlara İsa ilə Məhəmməd peyğəmbər (s.ə.s) arasında Hanzala İbn Safvan adlı peyğəmbər göndər ‐ diyini qeyd etməsidir (Kəşfül‐Həqayiq, II\640). Yenə Bakuvi «Bəqərə» surəsinin 102‐ci ayə ‐ sində xalqa sehr öyrətdiyi qeyd edilən Harut və Marut adlı iki şəxsin mələk olduqlarını iddia etmənin doğru olmadığını, onların sehr elmini bilən iki padşah olduqlarını və xalqı imtina etmək üçün onlara sehr elminin öyrət ‐ diklərini qeyd edirdi (Kəşfül‐Həqayiq I\62). Bununla yanaşı, müfəssir alim öz təfsiri ilə XX əsrin astanasında müsəlman ictimaiyyə ‐ tinin yaralarını sarımağa, mənəvi böhrana yol açan təfriqə, nifaq, cəhalət və xurafatın qarşı ‐ sını almağa, müsəlmanları Quran həqi qət ləri ətrafında sıx birləşməyə çağırırdı. Bu minvalla ərsəyə gələn əsər 1904‐cü ildə Hacı Zeynalabdin Tağıyevin maddi vəsaiti ilə Tiflisdə «Kaspi» qəzetinin Buxariyyə mətbə ‐ əsində çap olundu. İlk dəfə türk dilində, Azərbaycan türkcə ‐ sində nəşr olunan təfsirin şanı və şöhrəti bütün Türkistana yayıldı. Әsərin nəşri islam aləmində böyük əks‐səda yaratmış, müəllifə böyük şöhrət qazandırmışdır. Müəllifə Türkmə nistandan, Tata ‐ rıs tandan, Gürcüstandan bir çox hədiyyələr, Özbəkistandan xələtlər, İrandan «Şiri‐xurşid» medalı, Osmanlı dövlətin dən isə ağ platindən 8 guşəli medal təqdim olunmuşdur. Təfsirin üç nüsxəsi 1907‐ci ildə İstanbula göndərilmiş,
/ Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 Osmanlı padişahı II Әbdülhəmidə Axund Yusif Talıbzadə tərəfin dən şəxsən təqdim edilmişdir ki, bu haqda yazı sənədi hal‐hazırda Başba ‐ kan lıq arxivi, Osmanlı ilə Azərbaycan xan ‐ lıqları münasibət lə rinə dair arxiv sənədləri arasında (II\216‐220 №76) saxlanılır. İsmayıl bəy Qaspiralı da «Tərcüman» qə ‐ ze
tinin 24 sentyabr 1904‐cü il nömrəsində Bakuvi haqqında belə yazırdı: «Axund Mir Məhəmməd Kərim Әfəndi fikri açıq, elm və məlumatı bol bir zatdır. Ülumi‐diniyyədə olan yədi‐tula (geniş bilik) Azərbaycan şiveyi‐türki ‐ sində təfsir müsbətdir». Çoxəsrlik və zəngin ənənəyə malik Azər ‐ bay can xalqının dini ədəbiyyatında Qurani‐ Kərim elmlərinə həsr olunmuş əsərlər ən yük səkdə durur. Çünki «Sizin ən xeyirliniz Quranı öyrənən və onu öyrədəndir» hədisi‐şərifi bir düstur kimi hər bir mömini onun qulluğunda durmağa vadar etmiş, qəlblərin onun elm, hikmət və səadət nuru ilə payidar olması ən müqəddəs borc hesab edilmişdir. Məhz bu amal müqəddəs Quranı təkcə oxumaq, öyrət ‐ mək yox, həm də onun həqiqətlərini izah və təfsir etməyə, sirlərini aydınlaşdırmağa xidmət etmişdir. Bu səpkidə meydana gələn cildlərlə əsərlərdən biri də Mir Məhəmməd Kərim Bakuvinin (1858–1939) «Kəşfül‐Həqayiq an
təfsiridir. Mürək kə ‐ binin quruduğu vaxtdan yüz il keçsə də, insa ‐ nımızın ona olan ehtiyacı onu yazan qələmin səbəb və dərdləri qədər böyükdür. Dahi şair Nizami Gəncəvi necə də gözəl tərənnüm edir: Yüz il sonra sorsan: Bəs o hardadır? Hər beyti səslənər: Burda, burdadır. Oxuculara təqdim edilən bu əsərin qayəsi tarixi keçmişi olan zəngin ənənəni yeni nəslin zehin dünyasına çatdırmaq, gələcəyin xoşbəxtlik yolunu keçmişin sarsılmaz təməllərindən bəhrə ‐ lənərək qurmaqdır. «Bəsmələ» adı ilə məşhur olan «Bismil la ‐ hir rahmənir rahim»in İslam alimləri arasında bu və ya digər amillər səbəbilə hər surənin ilk ayəsi olub‐olmadığı mübahisəli məsələlərdən biridir. Məhəmməd Kərim Bakuvi «bəsmələ»ni hər surənin birinci ayəsi qəbul etsə də, indiki tərtibat əsasında ayələrin nömrələnməsi «bəs ‐ mələ»dən sonra göstərilmişdir. Bir qisim qısa ayələrin birləşdirilərək təfsir edilməsi və eyni zamanda bəzi mətbəə xətaları ayə saylarının fərqli olmasına gətirib çıxar ‐ mışdır. O dövrlər üçün spesifik olan belə fərq ‐ liliklər Quran ayələrinin ümumilikdə 6200, 6236, 6666 və sair kimi fərqli rəqəmlərini və sayını meydana gətirmişdi. Bu səbəbdəndir ki, «Kəşfül‐Həqayiq» təfsirində Bəqərə surəsi 282, Nisa surəsi 175 ayə, Maidə surəsi 123, Rad surəsi 45 ayə və sairdir. Müasir tərtibatda isə Bəqərə surəsi 286, Nisa surəsi 176, Maidə surəsi 120, Rad surəsi isə 43 ayədir. İslam dininin öyrənilməsi vacib hökm ‐ lərinə tabe olan, itaət edənlər üçün hər şeydən əhəmiyyətli, vacibi Qurani‐Şərifin uca mənala ‐ rını anlayıb, ondakı faydalardan mənfəət əldə etməkdir. Çünki Qurani‐Şərifin üstün əxlaqı əmr edən, vəhşilik və cəhaləti qadağan edəndir. Qurani‐Şərifin əsası İslam dini olduğuna görə, hər müsəlman kişi və qadın insanlıq xüsusiy ‐ yətləri baxımından kamilləşmək üçün ondakı hökmləri, onun açıq‐aşkar olan ayələrinin içində örtülü qalan incəlikləri və rəmzləri öyrənməlidir. Qurani‐Şərifi özünə rəhbər edən, onun nuru ilə hidayət tapan heç kimdən heç vaxt insaf və mürüvvətin ziddinə bir əməl meydana gəlməz. Qurani‐Şərif ərəb dilində olduğuna görə başqa dildə danışan millət üçün onun ehka ‐ mını və incəliklərini anlamaq mümkün deyil. Madam ki Qurani‐Şərifin mənası ucadır, o hər bir millətin dilində tərcümə və təfsir edil məsə, ondan lazım olduğu qədər faydalana bilməz ‐ lər. Hərçənd fars, türk, hind və başqa dilli xalq ‐ ların içində ərəb dilinə agah olan şəxslər həmişə olub və indi də var və onlar Quranın ehkamını xalqa anladırlar. Amma bu hökmləri bir alim dən dinləməklə şəxsin öz dilindən olan təfsirdən Qurani‐Şərifin incəlik və ehkam larını oxuyub dərk etməsi arasında böyük fərq vardır. Әrəb 31 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 dilində həddindən çox təfsir vardır və digər bəzi dillərdə də təfsirlər yazılıbsa da, onlardan mühüm bir fayda əldə edilmir. Məsələn, fars dilində bir neçə təfsir vardır ki, o təfsirlərdə Quranın kəlmələrinə xas qrammatika qayda ‐ larını və bəzi kəlmələri izahdan başqa, Qurani‐ Şərifin incəliklərindən heç bir şeyi qeyd etməyiblər. Әksinə müsəlman millət lərinin içində təfriqəyə səbəb olan sözlərdən bəhs olu ‐ nub. Halbuki Qurani‐Şərif başqa millətlərlə müsəlmanlar arasında sülh, ədalət və insaf üzrə hərəkət etməyi əmr edir. Özünü alim kimi göstərənlər islam ümmətini başqa millətlərin nəzərində insafsız, zalım və fəsadçı kimi qələmə verir, hə a islamın əsasının zülm və fəsad üzərində qurulduğunu deyib, islama həqarətlə baxırlar. Allah müha ‐ fizə etsin, İslamda bir qüsur yoxdur. Qüsur ümmətin mənsublarındadır, nəinki İslamın əsasında. Hərçənd türk dilində olan təfsirlərin bəzi ‐ sində Qurani‐Şərifin mətləbləri həqiqətən, olduğu kimi açıqlanıbdır, lakin o təfsirlər osmanlıca yazıldığına görə Azərbaycan türkcə ‐ sində danışanlar onlardan faydalana bilmirlər. Həmd olsun bu dövrə, İslam ümməti ara ‐ sında elm və maarif günbəgün yayılmağa baş ‐ layıb, elm və sənət öyrənməkdə fövqəladə bir cəhəd hesab olunur. Ana dilləri olan türk dil ‐ lərində kitabların nəşr edilməsi və sonsuz şövqlə onlara öz dillərində öyrədilməsi göz önün ‐ dədir. Türk dilində danışan müsəlmanların Qurani‐Şərifin ehkamlarını, öyüd‐nəsihətlə ‐ rini mümkün qədər öz dillərində öyrənməsi daha sərfəlidir. Bilik, sənət və mənəvi kamillik elmini öy ‐ rənmək insanlara xas olduğundan onların elmdən qafil olmaları caiz deyil. Qurani‐Şərif və hədislərdə sənət, elm öyrənməyin təşviq edilməsi, elm sahiblərinin aqil, elmsizlərin cahil və zalım ləqəbi ilə yad edilməsi heç bir elm və fəzilət əhlinə gizli deyil. İslam ümmətinin arasında ixtilaf zühur edən dən bəri hər bir qrup və onların rəhbər ‐ ləri və ruhaniləri dinə zidd olan iddiala rını dəstəkləmək üçün yalan hədislər uydurub, xalqın zehninə doldurmaqla onları inan dırıb, həqiqət kimi onların arasında yayıblar. Qu ‐ rani‐Şərifin inci kimi parlaq olan öyüd‐nəsi hət ‐ ləri və hikmətləri xalqın zehnindən bir də fəlik silinib, xalqın rəhbərləri də Qurani‐Şərifin mət ‐ ləblərini onlara öyrətməkdən çəkinib, hə a avam xalq Qurani‐Şərifin mətləblərindən danışanda təzyiq və qorxutmaq yolu ilə onlara o mətləb ‐ ləri tərk etməyi əmr ediblər. İndiki dövrdə ruhanilərin əksəriyyəti Quranın mövzu larından danışmağı haram elan edir, xalqı onu tərk etməyə təşviq edirlər. İddiaları da budur ki, imamlardan başqası Quranın tələblərini dərk edə bilməz. Qurani‐Şərifin açıq‐aşkar olan ayələrində hər bir hökm və öyüd‐nəsihət barəsində mömin ‐ lərə xitab edilibdir və şübhəsiz ki, o hökm və nəsihətlərə əməl etməyin vacibliyi və mömin ‐ lərin də buna məsul olmaları bəhs olunan sözün doğruluğuna açıq bir dəlil və sübutdur. Әmirəl‐möminin Hz. Әli (ə.s) öz xütbələrin ‐ dən birində buyurubdur: «Quranı özünüzə imam və rəhbər seçin». Görəsən, Quranı imam seçməkdə məqsəd nədir? Məqsəd Qurani‐ Şərif dəki elm və hikmətləri dərk edib öyrənmək ‐ dən başqa bir şey deyil. Yenə Hz. Әli (ə.s) öz kəlamlarından birində insanları iki qismə ayırır: birinci qrup alimlər, ikinci qrup elm öyrənən ‐ lərdir, onlardan başqasını isə yer üzündəki qədir‐qiyməti olmayan heyvanlara‐həşəratlara bərabər sayıbdır. İnsanın şərəfi və iftixar qaynağı onun elmindədir. Vəhşicəsinə əməllər edən cahil və nadan şəxsləri islam dininə görə müsəlman adlandırmaq böyük xətadır. Möhtərəm pey ‐ ğəm bərimiz (s.ə.s) deyibdir: «Müsəlman o şəxs ‐ dir ki, xalq onun əlindən və dilindən salamat olar». (Buxari, İman 4; Nəsai, İmam 9.)
/ Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 İnsandan əmələ gələn hər bir xəta onun cəha lətindən qaynaqlanır. Hər bir dövrdə hansı elmlər və sənətlər yayılıbsa, o elm və sənəti öyrənmək lazımdır. Hansı dildə olursa olsun o elmi öyrənmək vacibdir. Peyğəmbə rimizin dediyi kimi: «Elm Çində olsa da, öyrənin». (bax: Acluni, Kəşfü‐l Xəfa, 1/138; Beyhaqi, Şuəbu`l‐İman, 1/254.) İslam dinində qadınlar da kişilər ilə eyni səviyyədə dini ehkamlar qarşısında bərabər olduğuna görə, müqəddəs şəriətin sahibinə görə, elm öyrənmək məsələsində də hər ikisi bərabər səviyyədədir. Onun dediyi kimi: «Hər bir müsəlman kişi və qadına elm öyrənmək lazımdır». (Kuleyni, Üsul, 1/30; İbn Macə Mü ‐ qəd dimə, 17.) Elm ancaq dinin cüzi hökm ‐ lərindən ibarət deyil, necə ki, bu dövrdə xalqa bundan başqa heç bir elm öyrədilmir. Әksinə, əvvəlcə dini elmlər, ondan sonra bəşəriyyətin məişəti üçün lazım olan elmlər öyrədilməlidir. Məsələn, tarix, həndəsə, coğrafiya, riyaziyyat, astronomiya elmləri. Qurani‐Şərifdə bu elmlərin hamısının öyrənilməsi üçün açıq‐aşkar ayələr mövcuddur. Fəqihlər öz kitablarında miras‐ dan bəhs edəndə riyaziyyata əsaslanırlar, hal‐ buki bu dövrdə elm dalınca gedən tələbələrin əksəriyyəti riyaziyyatdan bixəbərdirlər. Habelə namaz ehkamında fəqihlər qiblədən bəhs edəndə astronomiyaya əsaslanırlar, amma bu dövrdə fiqh müəllimləri və tələbələr tədris vaxtı qibləni təyin mövzusuna çatanda ustad və tələbələrin hamısı aciz və çaşqın qalırlar, bir bölgənin en və uzunluq dairələrini o bölgənin yer səthinə aid hesab edib, bölgənin hüdudla ‐ rını onun en və uzunluq dairəsi hesab edirlər. Tarix elmi isə dəyərli bir elmdir. Qurani‐ Şərifdə tarix elmindən də bəhs edilir. Amma islam ümmətinin alim və tələbələri belə bir elmdən bixəbər qalıblar. Keçmiş dövrlərdəki alimləri araşdıran şəxslərə gizli deyil ki, onlar bütün bu bəhs edilən elmlərə agah olub, bu sahədə kitablar da yazıblar. Qurani‐Şərifin uca mətləbləri zülmət pərdə ‐ sinin arxasında qaldığına görə İslam ümmə ‐ tinin içində cəhalət yayılıb, müsəlman lar öz həvəs və nəfslərinə tabe olub, hər kəs özü üçün İslamda bir yol seçib və onların arasın dan ədalət və insaf yox olub, zülm açıq‐aşkar yayılıbdır. Әmirəl‐möminin Hz.Әli (ə.s) hər bir elmə sahib olmaqdan başqa, riyaziyyat elminə də agah idi. Bir gün o cənab ayağını üzəngiyə qoyanda riyaziyyat elminə agah olan bir yəhudi soruşdu ki, ya əmirəl‐möminin, o hansı ədəddir ki, onun bölünməsi 9‐da biri qədər olsun (yəni onun yarısı və 3‐dən biri, 4‐dən biri, 5‐dən biri, 6‐dan biri, 7‐dən biri, 8‐dən biri, 9‐dan biri, 10‐dan biri olsun)? O cənab elə ayağı üzəngidə ola‐ola buyurdu: «Həftənin günlərini bir‐birinə vur, o saydan ilin günlərinə hasil olan rəqəm sənin cavabındır». O cənab bu sözü buyurub, atına minib yola düşdü. Ondan sonra yəhudi gedib hesabladı və cavabın doğru olduğunu gördü. (Әgər o hesabı burada qeyd etsəm, uzunçuluq olub, əsl mətləbdən çıxmış olarıq. Kitabın mövzusundan başqa bir mətləbə qarışmaq gözəl bir şey deyildir.) Dünya və axirət səadəti ancaq elmlə mümkün dür. Elm öz sahibinə ancaq şərəf verər. Әgər Qurani‐Şərifin ayələrini bir‐bir mülahizə eləsən, görərsən ki, elmin ucalağına və elm sahibinin fəzilətinə, ona zinət verənin elm olduğuna necə dəlildir. Zülmət və cəhalət vadisindən xilas olmaq, maarif aləminin zirvələrində yer almaq insanın öz əlindədir. Dinin zahiri və batininin ilk mərtəbəsi Allah‐taalanı bilməkdir və bu da ancaq elm yolu ilə mümkündür. Məqaləni Həzrəti Peyğəmbərin (s.ə.s) «Uşaq ‐ lıqda öyrənilən elm daş üzərindəki yazıya, qocalıqda öyrənilən elm su üzərindəki yazıya bənzəyir» ilahi kəlamı ilə bitiririk. Yüklə 0,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|