Щяр бир алим гиймятлидир. Анъаг нязяриййяни тяърцбя иля бир
Yüklə 0,85 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Aynur BAĞIROVA 77 ELM DÜNYASI
- Vüsalə MİRZӘBӘYOVA 79 ELM DÜNYASI
|
72 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 Fizika üzrə Nobel mükafatı 2013‐cü ildə Böyük Britaniyalı 84 yaşlı nəzəri fizik Piter Xiqqsə və Belçikalı fizik Fransua Enqlerə verilmişdir. Onların nailiyyətləri alimlərin görüşündə dünyanın yaranması təsəvvür ‐ lərini kökündən dəyişə bilər və bəşəriyyətin inkişafına böyük təkan verə bilər. Hər şey uzaq 1964‐cü ildə başladı. O vaxt iki Belçika alimi Fransua Enqler və Robert Brautinin elmi məqaləsi çap olundu. Bu məqalədə elementar hissəciklərin kütlə nəzə ‐ riy yəsi şərh olunmuşdu. Elə həmin ildə Piter Xiqqs öz şəxsi məqaləsini çap etdirdi və bu məqalədə belə bir fikir irəli sürdü ki, stan‐ dart modelə sıfır tipinə malik əlavə skalyar hissəcik daxil olmalıdır və onun olması bütün elementar hissəciklərin kütlə lə rinin olmasını izah edə bilirdi. Bu ideya aktiv olaraq bir neçə başqa fizik ‐ lər tərəfindən götürüldü və yeni, ehtimal olu nan hissəcik 1975‐ci ildə Xiqqs bozonu adını aldı. Bu hissəciyin əhəmiyyəti o qədər böyükdür ki, Nobel mükafatı laureatı Leon Lenderman onu «Allah hissəciyi» adlandır ‐ mışdır: əminliklə demək olar ki, məhz Xiq qsin kvant sahəsi kainatda materiyanın əsa sıdır. Bir neçə onilliklər Xiqqs bozonunun mövcud ‐ luğu təmiz nəzəri məsələ hesab olunurdu. Çünki lazımi avadanlıqları yaratmaq üçün texniki tərəqqi kifayət qədər deyildi, həmçi ‐ nin tədqiqatın və hissəciklərin reallı ğının müəy yən edilməsi üsulları kifayət qədər inkişaf etmişdi. Xiqqs bozonunun aşkarlan masına şübhə ilə yanaşanlardan biri də dövrümü zün nəhəng astrofiziklərindən biri olan Stiven Xokinq idi. Stiven Xokinqlə Xiqqsin münasibətləri hələ 1996‐cı ildə pozulmuşdu. Xokinq Xiqqs bozonunun heç vaxt aşkar olunmayacağını
/ Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 sübut edən məqalə yazmışdı. 2000‐ci ilə qədər Xokinqin uzaqgörənliyi təkzib olunma mış ‐ dı. Həmin illərdə Böyük elektron‐pozitron kollayderi bağlanmışdı. Başqa sözlə, tədqi ‐ qat ların aparılması dayandırılmış və Xokinq kolleqası olan, Miçiqan Universitetinin pro‐ fessoru Qordon Keynlə mərcləşdiyi 100 dol ‐ ları almışdı. Xokinqlə Xiqqsin mübahi sə lərinin kəskinliyinin davam etdiyi vaxtlarda ikinci demişdi: «Onunla mübahisə etmək çox çətin ‐ dir. O nəyisə deməyi özünə rəva bilir. Digər ‐ ləri isə ona cavab verməyə məcbur olur». Xokinq cavabında demişdi: «Mənə belə gəlir ki, elmi mübahisələr şəxsiyyətə toxunmadan aparılmalıdır». Bundan sonra Xiqqs üzr istəmiş və həmkarının onun dedik lərini düzgün başa düşmədiyini bildirmişdi. Böyük adron kollayderinin yaranması ilə hər şey dəyişdi. Bu kollayder 2012‐ci il iyu‐ lun 4‐də sınaq sensasiyalı nəticələr verdi və bu haqda sonra nüvə tədqiqatları üzrə Avropa təşkilatı – CERN məlumat dərc etdi. Açıqlanan məlumatlara görə, iki protonun toqquşması zaman kollayderin CMS detek ‐ torları kütləsi 125–126 Qev/S2 olan yeni his ‐ səciyin əmələ gəlməsini qeyd etmişdir. Təxminən yarım illik tədqiqatlardan sonra 2013‐cü ilin yazında rəsmi məlumat verildi ki, tapılan hissəcik Xiqqs bozonudur. Onun kəşfi standart modeldə dəyişiklik etməyə imkan verir. Görəsən, Stiven Xokinq udduğu 100 dolları qaytarıb, yoxsa yox?!
/ Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 İsveç yazıçısı Selma Laqerleyf Cənubi İsveçin Vermland əyalətində hərbçi ailə sin ‐ də anadan olub. Selma 3 yaşında uşaq iflici xəstə liyinə tutulur və ömrünün axırına qədər axsaq qalır. Bu səbəbdən o, nənəsinin ya ‐ nında, evdə təhsil və tərbiyə alır. Müəllim olmaq arzusunu qarşısına məqsəd qoyan Selma Stokholmda Ali Pedaqoji Qızlar Akade ‐ miyasına daxil olur. Akademiyanı bitirdik ‐ dən sonra İsveçin cənubunda qızlar üçün məktəbdə müəllimə işləməyə başlayır. Tez ‐ liklə şagirdlərinin sevimlisinə çevrilən Laqer ‐ leyf elə həmin illərdə yazdığı ilk romanını «İdun» jurnalının təşkil etdiyi ədəbiyyat müsabiqəsinə göndərir. Әsəri birinci yer tutan gələcəyin Nobel mükafatçısı məktəbdən məzuniyyət götürərək, «Yeste Berlinq haq ‐ qında saqa» romanını başa çatdırır. Ona şöhrət gətirən bu əsərdən sonra Laqerleyf məktəbi tərk edir və üçüncü – «Görünmə yən həlqələr» adlı novellalar toplusunu yazır. 1890–1900‐cü illər yazıçısı üçün axtarışlar və eksperimentlər dövrüdür. Bu məqsədlə o, tarixi əsərlərinin canlı alınması üçün müxtəlif ölkələrə uzunmüddətli səyahətlər edir: Siciliyaya səyahəti zamanı «Antixristin möcüzələri» kitabı üçün materiallar toplayır, Fələstin və Misirə etdiyi səyahətlərdən sonra 2 cildlik «Qüds» romanını yazır. Selma Laqer leyf çox böyük populyarlıq qazanan kitablarının hesabına Morbakk malikanəsini alır. Və həm də İsveç Akademiyasının qızıl medalına layiq görülür. İki il sonra isə onun «Nils Xolqerssonun İsveçdə möcüzəli səya ‐ həti» adlı məşhur uşaq romanı işıq üzü görür. Xalq deyimləri və demokratik peda qo ‐ gika ruhunda yazılmış bu kitab məktəblilərə doğma ölkələri haqqında parlaq obrazlı bilik ‐ lər verirdi. Kitab o dövr elminin səviyyə ‐ sində İsveçin coğrafiyası ilə bağlı populyar tədris vəsaitinə çevrilirdi. «Nils Xolqerssonun İsveçdə möcüzəli səya həti» İsveç xalq nağılı və əfsanələri üzərində qurulub. Yazıçı bu əsərinin köməyi ilə coğrafi xəritəni canlandırmaq qərarına gəlir. Coğrafi və tarixi materiallar burada nağıl fabulası ilə birləşdirilib. Nils müdrik dişi qaz Akkanın sürüsü ilə qaz Mortenin kürəyində bütün İsveçi səyahət edir. Kitabda bizə Andersonun nağıllarında olduğu kimi, öz təbii xüsusiyyətlərini saxlamış və eyni za‐ manda xeyli insani cizgisi olan çoxsaylı hey‐ van və quşlar rast gəlir. Laqerleyfin heyvan və quşları özünəməxsus «tərbiyəçi»lərdir. Onların sayəsində Nilsdə mərhəmət hissi oyanır, o, «başqalarının bədbəxtliyinə həyə ‐ can lanmağa, sevincinə şadlanmağa, özgə ‐ sinin taleyini özününkü kimi yaşamağa» başlayır. Oğlanda «başqası ilə birlikdə həyə ‐ canlanmaq, əzab çəkmək və sevinmək» keyfiy ‐ yətləri meydana çıxır. Quş və heyvanları sevərək onların müda ‐ fiəçisi və qoruyucusu olan Nils insanları da sevir. O öz valideynlərinin dərdini, yetimlər Ose və Matsın iztirablarını, kasıbların ağır həyatını başa düşür. Onlara kömək etmək, talelərini yüngülləşdirmək istəyir. Səyahətin onun üçün son dərəcə maraqlı olmasına baxmayaraq, o, adamların yanına qayıtmağı arzulayır. Әsərdə Nilsin İsveçin sənayesi ilə tanışlıq epizodlarına da rast gəlinir. Bu səbəbdən mədənqazanlar əsərdə məcazi fiqurlardır. Yazıçı onların həyatının ağır olduğunu görür: təsadüfi deyil ki, onlar qaz sürüsü ilə bir ‐ likdə «nə külüng, nə də çəkicin», «nə maşın, nə 76 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 də buxar qazanlarının» olmadığı yerə baş götü ‐ rüb getmək istəyirlər. Kitab İsveçdə ziddiyyətli rəylər doğurdu. Bəzi tənqidçilər əsəri «pedaqogikada inqi‐ lab» adlandırdı. Digərləri isə romanda həddən artıq fantastik məqamlar tapdılar. Ancaq yazıçını kitabı oxumuş adi oxucuların fikri daha çox maraqlandırırdı. «Uşaqların həvəslə oxuyacaqları zaman bu kitab qalib gələcək» – deyirdi Laqerleyf. Yazıçıdan onun bəxtinə düşmüş şərəflərdən hansını daha çox qiy ‐ mət ləndirdiyi soruşulanda o, «oxu cu ların həyatında iştirak və onlara kömək etmək» cavabını verir. Zaman təkcə İsveçdə deyil, başqa ölkələrdə də uşaq və böyüklərin stol ‐ üstü kitabına çevrilmiş bu əsərin yüksək dəyərini təsdiqlədi. Oxucu təsdiqinin ardınca rəsmi təsdiq də gəldi. Yazıçı 1907‐ci ildə Upsala Universite‐ tinin fəxri doktoru seçildi. Onun kitablarının tirajı ildən‐ilə artır və tez bir zamanda satı ‐ lırdı. «Xalqın şairi» olmağı arzulayan Laqer‐ leyf həm də qadın azadlığının tərəfdarı kimi çıxış edirdi. Onların seçki hüququ və şəxsi azadlıqları uğrunda mübarizələrini dəstək ‐ ləyirdi.
1909‐cu ildə Selma Laqerleyf «bütün əsərlərində idealizmə verdiyi yüksək qiy ‐ mətə görə» ədəbiyyat üzrə Nobel mükafa ‐ tına layiq görüldü. İsveç Akademiyasının üzvü K.Annerstedt «Yeste Berlinq haqqında saqa»nı «dövrün saxta və qeyri‐sağlam realiz ‐ mini alt‐üst edən, həm də müstəsna oriji nallığı ilə seçilən əsər adlandırdı». Nobel komi tə ‐ sində onun haqqında deyilmiş bu sözlər diqqəti çəkir: «Laqerleyf yaradıcı lı ğında dilin sadəliyi və təmizliyini, üslub gözəlliyi və zəngin təsəvvürü etik güc və dərin dini hissiy ‐ yatla birləşdirir». 1911‐ci ildə Stokholmda keçirilən Dünya qadınlarının konqresində o, qadınları icti‐ mai həyatda iştiraka çağırdı. İsveçdə eman‐ sipasiya uğrunda hərəkatın müvəffəqiyyəti ilk qadının İsveç Akademiyasına üzv seçil ‐ məsi ilə nəticələndi. Onun adı Selma Laqer‐ leyf idi. Birinci Dünya müharibəsinin başlanması xalqların sülh və qarşılıqlı anlaşmada yaşa ‐ maları üçün əlindən gələni əsirgəməyən yazı ‐ larının ümidlərinə zərbə vurdu. Yazıçı sülhün müdafiəsi naminə açıq çıxışlar etməyə baş ‐ ladı. O, təntənəli şəkildə: «nə qədər ki, sözlər dilimdən qopur, nə qədər ki, qəlbim döyü ‐ nür, sülh işini müdafiə edəcəyəm!» – deyə and içmişdi. Hələ İkinci Dünya müharibəsindən əvvəl faşist Almaniyası onu «nord irqindən» olan istedadlı yazıçı kimi dəstəkləməklə, ondan ideoloji kömək istəmişdir. Laqerleyf bunun əksinə olaraq, alman yazıçıları və mədəniy ‐ yət xadimlərini faşizmə qarşı amansız müba ‐ rizəyə çağırdı. İkinci Dünya mühari bəsi nin başlanması yazıçını xeyli sarsıtdı. O, Nobel medalını və pul vəsaitini Sovet – Finlandiya müharibəsində ikinciyə yardım məqsədilə qurban verdi. Aynur BAĞIROVA 77 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 Rəqəmlər dünyası sakit, aydın və dəqiq elm kimi təsəvvür olunur. Aydın başa düşü ‐ lür ki, iki vahidin cəmi həmişə ikiyə bərabər ‐ dir, həndəsə qanunları isə bəzən intuisiya ilə başa düşülməsə də, həmişə öz tərifləri çərçi ‐ vəsində dəqiq və ardıcıldır. Avstriyalı məntiqçi, riyaziyyatçı və filo ‐ sof Kurt Fridrix Gödel (1906–1978) isbat edə bilmişdir ki, heç bir insan biliyi hər hansı aydın, tam və ziddiyyətsiz formada ifadə oluna bilməz. 1931‐ci ildə 25 yaşlı Kurt Gödel sübut etdi ki, elmi və riyazi isbatlarda real olaraq, «iflaslar», «ağ ləkələr» mövcuddur. Hələ çox əvvəllər bir sıra dilçilər və filosoflar insan dilinin reallığı təsvir edə bilmək qabiliy ‐ yətini məhdudlaşdıran qanunları təyin etməyə çalışırdılar. Məhz Gödel göstərə bildi ki, belə məhdudiyyətlər riyaziyyatın öz daxili di ‐ lində də mövcuddur. XIX əsrin riyaziyyatçıları həndəsə prin ‐ sip lərini ümumləşdirdilər və bizim qavra ‐ yışımızda bir çox mə umları dəyişdilər. Nəticədə bir nöqtədən bir neçə paralel düz xə in keçirilməsi, bu düz xətlərin sonsuz ‐ luqda birləşməsi mümkün oldu. Başqa sözlə, yeni həndəsədə paralel düz xətlərin sadəcə mövcudluğuna son qoyuldu. Meydana çıxan vəziyyəti araşdırmağa çalışaraq, bir çox aparıcı riyaziyyatçılar öz elm sahələrinin taleyi və problemləri haq ‐ qında düşünməli oldular. Bu narahat çılığı XX əsrin görkəmli alman mütəxəssislə rin ‐ dən biri belə ifadə edir: «Məntiq riya ziyyat elminin ideyalarını sağlam və güclü saxla ‐ mağa imkan verən, həmin elmin gigi yena ‐ sıdır». Gözləmək olardımı ki, riya ziy yat da həndəsə kimi bu qədər müdafiəsiz qala bilər? Görkəmli ingilis riyaziyyatçısı və filosofu Bertran Rassel göstərməyə çalışır ki, bəzi çox sadə müddəalar formal məntiq nöqteyi‐ nəzə rindən qiymətləndirilə bilməz. Bunu izah etmək üçün o, bir vərəqin hər iki tərə fində belə bir cümlənin yazılmasını təklif edir: «Bu vərəqin əks tərəfində yazılan müddəa səhvdir». (Hər iki tərəfində belə bir cümlə yazılmış vərəqi sonsuz olaraq çevirmək olar) 1900‐cü ildə görkəmli alman riyaziy yat ‐ çısı David Gilbert, öz kolleqalarına müraciət edərək, sadaladığı 23 problemin həllinin bu elmin gələcək inkişafından asılı olduğunu söylədi. Gilbertin əsas və prinsipial mövqeyi o idi ki, riyaziyyat mükəmməl (yəni onunla bağlı 78 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 olan bütün suallara cavab verə bilən) və daxilən uzlaşmış elm olmalıdır. O, əmin idi ki, hər bir riyazi suala onun çətinlik dərəcə ‐ sindən və onunla bağlı olan fikir ayrılı ğın ‐ dan asılı olmayaraq, gec ya da tez dəqiq cavab (müsbət və mənfi) tapıla bilər və tapıl ‐ malıdır. Məhz bu müddəanı öz «natamamlıq nəzəriyyəsi» ilə Gödel təkzib etdi. O gös tərdi ki, həndəsənin bütün qaydalarını özündə əks etdirən bütün uzlaşmış formal riyazi sistem ‐ lər özündə G‐təsdiqləmənin riyazi ekvi‐ valentini ehtiva edir. Bu kəşf iki nəzəriyyə şəklində ifadə olunmuşdur: 1. Әgər aksiomatik çoxluq nəzəriyyəsi uzlaş dı rılmışdırsa, onda burada təsdiq edil ‐ məsi, inkar edilməsi mümkün olmayan teo ‐ remlər mövcuddur. 2. Aksiomatik çoxluq nəzəriyyəsinin uzlaş ‐ masını təsdiq edən konstruktiv prosedurlar mövcud deyil. Gödel göstərir ki, hər bir riyazi sistemdə təsdiq olunması mümkün olmayan dəqiq fikirlər var və nəticədə hər bir belə sistem natamamdır. Gilbert göstərdi ki, onun elmində qeyri‐ müəyyənliyə yer yoxdur və hər bir riyazi məsələ riyazi üsulla həll oluna bilər. Gödel isə sübut edir ki, Gilbert səhv edir və heç bir, hə a ən çətin riyazi sistem də uzlaşmış ola bilməz.
Rəqəmlər nəzəriyyəsi üzrə görkəmli mütə ‐ xəssislərdən biri German Veyl yazırdı: «Bir halda ki, riyaziyyat aydın ziddiyyətli deyilsə, Allah mövcuddur, lakin şeytan da mövcud‐ dur, çünki biz bu ziddiyyətsizliyi sübut edə bilmirik». Gilbert daha məntiqli idi və vəsiy ‐ yət etmişdir ki, onun qəbirdaşının üstünə bu sözlər yazılsın: «Biz mütləq bilməliyik və biliyə yiyələnəcəyik». Gödel uzun və çətin ömür sürür. O, çox məhsuldar işləyirdi. Ancaq natamamlıq nəzəriyyəsi onun əldə etdiyi ən parlaq nailiyyəti olaraq qalır. O, 71 yaşında faktiki olaraq acından vəfat edir. Böyük riyaziyyatçı, yəqin ki, öz ölümünü dəhşətli və mənasız hesab etməzdi. O, həmişə əmin idi ki, həyatda, elmdə və hə a kainatda bütün proseslər sıx qarşılıqlı əlaqəlidir və başa düşüləndir. Psixoloji cəhətdən maraqlıdır ki, məhz riyaziyyatın ən dərin əsaslarında ciddi qeyri‐ müəyyənlikləri aşkar edən bir insan belə fəlsəfi baxışlara malikdir. Onun kəşflərinin insan idrakının sərhədlərini məhdudlaşdır ‐ masına baxmayaraq, Gödel ağlın fasiləsiz inkişafına əmin idi. Adi həyatın mənasız ‐ lığını isə böyük alim belə izah edirdi: «Bu həyat sadəcə olaraq, digər mövcudluq for ‐ ma larına keçid üçün hazırlıqdır».
/ Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 MÜNDӘRİCAT «Azərbaycan Milli Ensiklopediyası» Elmi Mərkəzinin yeni binası açılmışdır. Prezident İlham Әliyev açılışda iştirak etmişdir .................................................................................................................2 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının illik ümumi yığıncağı keçirilmişdir ..........................................................................5 Akademik Tofiq Nağıyev «Dövlət mükafatı»na layiq görülmüşdür.........................................................................................................12 Azərbaycan Respublikasının Təhsil naziri Mikayıl Cabbarovla müsahibə...........................................................................13 Şeyxülislam Hacı Allahşükür Paşazadə haqqında..........................................26 Kəşfül‐Həqayiq (Hacı Mir Məhəmməd Kərim əl‐Bakuvi) ............................27 Nobel mükafatından imtina etmiş dünya şöhrətli fransız yazıçısı, filosofpublisisti və ictimai xadimi Jan Pol Sartr ...............................34 Fənlərarası tədqiqatlar: problemi dərketmə fəlsəfəsinə dair ........................38 İnsan genomu .......................................................................................................43 Nə üçün necə fikirləşirik? Jan Pier Şönjü və Pol Rikörün dialoqu ............................................................................................47 Üzvi kimya və Həyat...........................................................................................54 Çakra: psixi enerji mərkəzi.................................................................................59 Con Sörl. «Şüur və dil» .......................................................................................66 Elmi‐sosial proseslərdə bioetik normalar sisteminin riyazi üsullarla əsaslandırılmasına dair ........................................68 100 dollar dəyərləndirilmiş mərcin Nobel mükafatına layiq görülməsi ...............................................................................74 Әdəbiyyat üzrə ilk qadın Nobel mükafatçısı...................................................76 Yüklə 0,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|