Щяр бир алим гиймятлидир. Анъаг нязяриййяни тяърцбя иля бир
Yüklə 0,85 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Afət KAMALOVA, AMEA‐nın Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunun əməkdaşı 67 ELM DÜNYASI
- Bioetika – insanın həyatla ölüm arasında manipulyasiyası zamanı mənəvi‐etik‐hüquqi sərhədlər haqqında olan biliklər sistemidir.
- Avtoreqressiya 1970–1990‐cı illər
- Avtoreqressiya 1991–2009‐cu illər
- Eldar ŞAHBAZOV, professor, hüquq üzrə fəlsəfə doktoru, Aytən MUSTAFAYEVA 71 ELM DÜNYASI
|
66 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 Dəyərli kitablar Con Сюrl mənsub olan filosofların görüşlərinə görə, yalnız dildəki ifadələr fiziki fenomenlər sayəsində öz təsdiqlərini tapmalıdır. Bu isə dil‐düşüncə əlaqə ‐ sinə böyük zərbə vurmaq deməkdir. Məsələn, dildəki əmr cümlələri, yəni «icraedici» (perfor ‐ mative) cümlələri fenomenlər təsdiqləmir, əksinə bu mahiyyətdə olan cümlələr fenomenləri və dav ‐ ranışları yönləndirir. Təsadüfi deyil ki, bu fikri fəlsəfi aspektdən ilk dəfə təhlil edən J.L.Oustinin əsərinin adı da belədir: «Sözlərlə əşyaları necə yaratmaq olar?» (How to do things with words?) Son dörd yazının ilkində Con Sörl danışma fenomeninin hermenevtik mahiyyətini, ikinci ‐ sində analitik fəlsəfədə şüur və niyyət əleyhinə olan görüşlərin tənqidini, son iki yazıda isə həm nitq aktları, həm də niyyətlilik nəzəriyyəsində zehni həqiqət formalarının olduğunu iddia etməkdədir. Bu məqamda qeyd etməliyəm ki, Con Sörl şüurun mahiyyətini açıqlayarkən təbiət elmləri ilə sosial elmlərin mahiyyətcə fərqini də bu kontekstdə izah edir. Ona görə, təbiət elmləri həqiqətin dünyada immanent olan xüsusiyyət ‐ lərini hər hansı bir müşahidəçidən asılı olmadan mövcud olduğu şəkildə təsvir edir. Buna görə də cazibə qanunu, fotosintez və elektromaqnetik dalğalar tamamilə təbiət elmlərinin mövzula rı ‐ dır. Ancaq hamamda cakuzinin olması, beş dolların varlığı və ya bir stulun var olma kimi xü
susiyyətləri təbiət elmlərinin mövzularına daxil deyil. Qeyd olunan bu əşyalar fiziki xüsu ‐ siyyətlərə malik olsalar da, hamamda caku zinin olması və ya beş dollarlıq pul olma xüsu siy ‐ yətləri ancaq müşahidəçi və istifadəçi lərə bağlı olaraq dəyər qazanır və var olurlar. Məhz Sörl bunu izah edərkən şüurun, eyni zamanda niyyət ilə əlaqəsini də quraraq təbiət elmlə rin dən fərqli olaraq, humanitar‐sosial elmlərin niyyət daşıyan mahiyyətlərini vurğulayır. Bu mənada da hər hansı bir simvol ona simvolluğu aid edən müşahidəçiyə və istifadəçiyə görə simvol sayılır. Ümumiyyətlə, Con Sörl özünün bütün fəlsəfi yaradıcılıq sistemində XVII əsrdən, yəni Rene Dekartla başlayan fəlsəfi dünyagörüşünün müasir dövrdə parçalayıcı mahiyyətinə diqqət çəkərək texniki elmlərdən tutmuş humanitar elmlərə qədər şüur, ictimai münasibətlər, niyyət, dil fəlsəfəsi kimi ciddi elmi‐fəlsəfi mövzuları bu kitabında analitik şəkildə izah edir. Con Sörlün bu kitabda qeyd etdiyi ən əsas məqamlardan biri şüur və beyin əlaqəsinə dair görüşləridir. Belə ki Sörl müasir nevrobiologiya sahəsindəki inkişafı diqqətə alaraq fəlsəfə sahə ‐ sində də bu arqumentlərin tətbiq olunma sına çalışır. Hə a o, beyinin bir mexanizm oldu ğunu və bir prinsip olaraq beynimiz kimi düşüncə və zehni prosesə malik olan süni bir beyin yara ‐ dılmasını mümkün hesab edir. Məhz bu düşüncə tərzi modern fəlsəfədə ciddi müzaki rələrə səbəb olur. Haqlı olaraq bəzi müasir filosoflar düşün ‐ mənin beyini hərəkətə gətirdiyini və əhatə etdi ‐ yini vurğulayaraq, beyindəki neyronların hərə kətinə istinad edilərək həyatın tam olaraq açıqlana bil ‐ məyəcəyini ifadə edirlər. Çünki insanın xarici aləmlə qurduğu münasibət nəticəsində müxtəlif bilik növləri meydana çıxır. Həyatın özü insanın buraya istiqamətlənməsi və anlamaya çalışması sayəsində ona müəyyən biliklər verir. Təfəkkür pro sesi bu baxımdan insanı bir bütovlük çərçi ‐ vəsində qiymətləndirir.
/ Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 XX əsr və XXI əsrin əvvəllərini əhatə edən qısa tarixi bir dövr ərzində dünyada elmi‐ictimai proseslər sürətlə inkişaf etmiş və insanın normal həyat tərzinin təminatı, maddi nemətlər bolluğu yaradılması istiqamətində bir sıra mühüm nəticələr əldə olunmuşdur. Әyani misallarla bu proseslərin inkişaf sürətini göstərmək müm ‐ kündür.
Elmin inkişafında insan amilinin nə qədər mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyini ötən əsrin ikinci yarısında tibb sahəsində qazanılan nailiyyətlər sübut etmişdir. Belə nailiyyətlər sırasında əvvəllər sağal ‐ maz hesab olunan xəstəliklərdən əziyyət çəkən insanların müalicəsinin mümkünlüyü, ağır xəsarətlər almış şəxslərin qeyri‐müəyyən müd ‐ dətə komatoz vəziyyətdə saxlamaqla onla rın «ölmək hüququndan» məhrum edil məsi, ciddi fiziki qüsurlarla doğulan uşaqların həyatının uzadılması, qanın sepa rasiyası, daxili orqanla ‐ rın transplantasiyası, eyni zamanda süni orqan ‐ ların yaradılması, süni mayalanmanı və s. göstərmək olar. Bu uğurlar bir tərəfdən insanların həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi, sağlamlıqlarının möhkəmləndirilməsi, ömürlərinin uzadılması ilə nəticələnsə də, digər tərəfdən bir‐biri ilə münasibətdə müəyyən ziddiyyətlərin yaran ‐ masına və elmi, ictimai, sosial, mənəvi proses ‐ lər müstəvisində köklü dəyişikliklərin baş verməsinə səbəb olmuşdur. Həmin dəyişiklik ‐ lərin əksəriyyətinin məhz biologiyadan, xüsu ‐ silə də tibbi biologiyadan qaynaqlandığı zəru rətinə görə elm aləmində «bioetika» adla nan yeni anlayış və etik meyar formalaşmışdır.
Belə ki, məhz 1965–1990‐cı illərdə elmin, xüsusilə təbabət elminin inkişafı inqilabi nəti ‐ cə lərə səbəb olmuş, insanların nəinki müali ‐ cəsinə, sağlamlıqlarının bərpasına, eyni zamanda onların həyatı ilə manipulyasiya edilməsinə imkan yaratmışdır [13]. Bu isə yüzil liklər boyu formalaşan ümumbəşəri mənəvi dəyərlərlə kəskin təzadların meydana çıxmasına şərait yaratmışdır. Tibbin yeni nailiyyətləri və bu gün dün ‐ yada geniş vüsət almış genetik tədqiqatlar belə bir vacib və insanlıq üçün taleyüklü suala cavab axtarır: Elm, texnika sahəsində əldə olu ‐ nan yeniliklərin tətbiqi, onların insan həyatına, ətraf mühitə nüfuz etdirilməsi hansı mənəvi‐ etik prinsiplərə söykənməlidir və ən nəhayət, qazanılan, icrası mümkün olan ən son texno ‐ loji imkanların hər birinin həya tı mıza müda ‐ xiləsi nə dərəcədə zəruri və icazəlidir? Әlbə ə, belə vəziyyətdə bəziləri, bir qayda olaraq, «elmi tərəqqini dayandırmaq olmaz» deyir, bəziləri nəzarətsiz texniki tərəqqinin qurbanına çevrilməkdən ehtiyat edir. Bir baş ‐ qaları isə «təbiətə, ilkin yaşayışa qayıtmağa» cəhd göstərir. Elm ilə ziddiyyət təşkil edən bu fikirlərlə də tam razılaşmaq olmaz. Müasir elmin inkişafına inanaraq yerdə qalanlara «pisdir» demək də, onun səmərəsinə gözü bağlı inan ‐ maq da sadəlövhlükdür. Çünki prob lemin kökündə duran məsələ kor‐koranə elmi təd qi ‐ qatları dayandırmaq deyil – halbuki bu, müm ‐ künsüzdür – yeni metodların ekspe riment
mərhələsinə çatmasını, sonradan nor mal kom ‐ mersiya predmetinə çevrilməsini ciddi hüquqi nəzarət altına almaqdan ibarətdir. Eyni zamanda elmi və ictimai proseslərin inkişafında böhran və təzadların qaçılmaz olduğu göz qabağındadır. Proseslərə təsir edə bilən insan amili elmi təfəkkürə «ətraf mühit və dərketmə» kimi yeni kateqoriya gətirmişdir. Bir tərəfdən insan kosmik fəzanın fəth edilməsində fantastik nailiyyətlərinə sevinir, gələcəkdə enerji ehti ‐ yat larının digər planetlərdən Yer kürəsinə nəqli imkanlarına, Günəşin sonsuz enerji mənbə ‐ yinə malik olmasına inanır. Әgər dünən bu 68 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 ELMİ‐SOSİAL PROSESLӘRDӘ BİOETİK NORMALAR SİSTEMİNİN RİYAZİ ÜSULLARLA ӘSASLANDIRILMASINA DAİR düşüncələr xülya idisə, bu gün reallığa çevril ‐ mək dədir. Məsələn, 2008‐ci ildə Hindis tan alimlərinin elmin son nailiyyətləri əsasında hazırlanmış kosmik aparatlar vasitəsilə Ay sət ‐ hindən uzunmüddətli enerji ehtiyatına malik nümunələri Yerə gətirmələri bəşəriyyəti hey ‐ ran etmişdir. Amma digər tərəfdən, kosmik gəmilərin, süni peyklərin Yerin zərif ozon qatını dəfələrlə zədələmələri və bununla da biosferdə ekoloji tarazlığın pozulması gələcəkdə kosmik tədqi ‐ qatların hansı arzuolunmaz nəticələrə gətirib çıxaracağını bəri başdan ehtimal etməyə əsas verir.
Başqa bir misal. XX əsrin ikinci yarısında atom və hidrogen bombalarının yaranması, nüvə texnologiyalarının inkişafı, atom elektrik stansiyalarının inşası bəşəriyyəti enerji ilə təmin etməklə yanaşı, onu ekoloji, bioloji və huma ‐ nitar uçurum qarşısında qoymuşdur. Bu yaxınlarda «Nature Nanotechnology» jurnalı dünyanın 400‐dək alimi arasında keçirilən rəy sorğusunun heyrətamiz nəticələ ‐ rini açıqlamışdır. Məlum olmuşdur ki, onların hər biri «nano» eranın gəlişini ruh yüksəkliyi ilə qarşılasa da, sıravi istehlakçılarla müqayi ‐ sədə nanotexnologiya və gen mühəndisliyinin imkanlarından daha çox narahat olduğunu etiraf etmişdir. Onların fikrincə, yeni texno ‐ logiyaların insan orqanizminə və ətraf mühitə təsiri gözlənilməz nəticələrə səbəb ola bilər. Әn çox təhlükə yaradan amil isə genetik modi ‐ fikasiya olunmuş ərzaq məhsullarının yayıl ‐ masıdır. Bu təhdid əvvəllər nüvə enerjisinin yaratdığı qorxuya bərabər tutulur. Elə isə «nano» və elmin digər ən yeni nailiyyət ‐ lərindən bəşəriyyət nəyi gözləməlidir – vəd olunan cənnəti, yoxsa cəhənnəmi? Alimlərin bu barədə də fikri birmənalı deyildir. Məsələn, «Sun Microsystems» şirkə ‐ tinin təsisçilərindən olan Bill Coysun qəna ‐ ətinə görə, «əgər nanorobotlar özlərinə bənzər yeni robotlar törətmək imkanına malik olar ‐ larsa, bu proses əvvəl‐axır insanın nəzarə tin ‐ dən çıxacaqdır. Bu zaman «azadlığa qovuş muş» nanorobotlar xaotik şəkildə çoxalacaq, Günəş enerjisi ilə qidalanan və sayı milyardları ötən gözəgörünməz qiyamçılar ordusu onları əhatə edən hər şeyi özlərinə bənzəyən məxluqlara «çevirəcəklər». Nəticədə Yer planeti, üzərin ‐ dəki bütün canlı və cansız aləmlə birlikdə nəhəng selikli kütlə halını alacaqdır». ABŞ‐ın Massaçusets ştatı Universitetinin Elm və Mü ‐ hən dislik kafedrasının professoru, «Gözə gö ‐ rünməz maşınlar dövrünün müha ribəsi» adlı kitabın müəllifi Tomas Makkarti isə əmindir ki, «nanotexnologiyalar» yalnız föv qəl kiçik, mikro ölçülü döyüş silahlarını yarat maqla kifa yət ‐ lənməyib, onların istehsal va sitə lərini də dün ‐ yaya gətirəcəklər. Nəticədə düşmən ölkəsinin əhalisinə qarşı həqiqi soyqı rım törədiləcəkdir. Bu zaman gen mühən disliyi qalibləri məğlub ‐ edilməz edəcəkdir. Qeyd edilməlidir ki, 2002‐ci ildə ABŞ‐da nanofəlakətlərinin qarşısının alınması məqsə ‐ dilə xüsusi mərkəz təsis edilmişdir. Bu gün həmin mərkəz bu sahə üzrə Ümumdünya nə ‐ zarət təşkilatının yaradılması ideyasının təşəb ‐ büskarı kimi çıxış edir. Beləliklə, insana, ümu milikdə bəşəriyyətə təhdid məqsədilə istifadə edilə biləcək elmi nailiyyətlərə nəzarət (inzibati, hüquqi, etik) məsələsi bu gün xüsusilə aktual mövzuya çevrilmişdir. Burada həm etik, həm də hüquqi aspektlər bir‐biri ilə sıx şəkildə uzlaşmışdır. Müasir təbabətdə, gen mühəndisliyində, insan orqanlarının trans ‐ plan tasiyasında, biotexnologiyalarda baş verən misilsiz texnoloji nailiyyətlər elmin bioetika kimi zəruri sahəsinin formalaşmasına tələbat və zəmin yaratmışdır. Bioetika problemlərinin ilk və geniş müza ‐ kirəsi hələ 1946‐cı ildə Almaniyanın Nürnberq şəhərində olmuşdur [1]. BMT‐nin İnsan Hü ‐ quq ları üzrə Ümumi Bəyannaməsini (1948‐ci il), həmin qurumun iqtisadi, sosial, mədəni, vətəndaş və siyasi hüquqlar haqqında beynəl ‐ xalq paktları (1966‐cı il), Әsas hüquqlar haq ‐ qında Xartiyanı (2000‐ci il) və ümumi xarakter daşıyan digər beynəlxalq sənədləri də nəzərə alaraq, bu problemlərə dair aşağıdakı xüsusi beynəlxalq aktlar hazırlanmış və qəbul edil ‐ mişdir: Təbabət və biologiyanın nailiy yətlə ri ‐ nin tətbiqi ilə əlaqədar İnsan hüquqları və ləya
qətinin müdafiəsi barədə Konvensiya (1997‐cı il), İnsan hüquqları və biotəbabət haqqında Konvensiya (1997‐ci il) və onun əlavə protokolları, İnsanın genomu, İnsan haqları haqqında Ümumi Bəyannamə (1997‐ci il),
/ Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 İnsanın genetik məlumatları haqqında Bey nəl ‐ xalq Bəyannamə (2003‐cü il), İnsanın klon ‐ laşdırılması haqqında Bəyannamə (2003‐cü il), Kənd təsərrüfatı və qida məhsullarının isteh ‐ salı üçün bitkilərin genetik resursları haq ‐ qında Beynəlxalq Müqavilə (2001‐ci il), İndiki nəsillərin gələcək nəsillər qarşısında məsuliyyəti haqqında UNESCO‐nun Bəyannaməsi (1997‐ci il), UNESCO‐nun mədəniyyət müxtəlifliyi barə ‐ sində Ümumi Bəyannaməsi (2001‐ci il) və s. [5,6,7,14] Lakin bununla belə, bilavasitə bioetika üzrə məsələləri tənzimləyən ilk hüquqi akt yalnız 2005‐ci ilin oktyabr ayının 21‐də qüv ‐ vəyə minmişdir. Həmin vaxt UNESCO‐nun Baş Konfransının 33‐cü sessiyasında İnsan hü ‐ quqları və bioetika haqqında Ümumi Bəyan ‐ namə qəbul edilmişdir. Sənədin mahiy yətini əks etdirən müddəalarında (maddə 1) qeyd edilir ki, bəyannamə təbabət və həyat elmi ilə bağlı olaraq insana tətbiq edilən texno lo
‐ giyaların sosial, hüquqi və ekoloji aspekt lərini nəzərə almaqla, buradakı etik məsə lə lərə toxu ‐ nur.
Bəyannamədə əsas bioetik prinsiplər, məlu ‐ mat landırma, könüllü razılıq, şəxsi həyatın toxunulmazlığı, informasiyanın qapa lılığı, hər hansı bir diskriminasiyanın yolve rilməzliyi, o cümlədən yeni müddəalar, məsə lən, sosial məsu ‐ liyyət prinsipi (maddə 14) geniş əks olun muş ‐ dur. Sənəd müvafiq prinsipləri açıq la maq la yanaşı, onların praktikada tətbiqinə isti qamətlən diri ‐ lərək qərarların qəbulunda «peşəkarlığa, düz ‐ gün lüyə, ardıcıllığa və aşkar lığa» çağırır. O, eyni zamanda elm və texni kanın müxtəlif sahələ ‐ rin dən olan nüma yəndələrdən ibarət etika üzrə müstəqil plüra listik komitələrin yaradıl ‐ masını da tövsiyə edir [5]. Göründüyü kimi, son illər bioetika məsə ‐ lələrinin həllində böyük irəliləyiş əldə olun ‐ muş, beynəlxalq statusa malik ciddi sənədlər qəbul edilmişdir. Bununla belə, qeyd olunmalıdır ki, yuxa ‐ rıda adları çəkilən hüquq aktları forma və məzmun etibarilə qarşıya qoyulan məqsədlər çərçivəsində günün tələblərinə cavab vermir və bu sahədə hüquq normalarının formalaş ‐ masını tam təmin etmir. Məlumdur ki, bu proses öz mahiyyəti etibarı ilə stoxastik olmaqla yanaşı, riyazi ehtimalın statistik üsulları da onun tədqiqinə tətbiq olunmalıdır. Deməli, inkişafda böhran və fəla ‐ kət arasında olan, insan amilini nəzərə alan yeni hüquqi normaların yaradılmasına və elmi cəhətdən əsaslandırılmasına böyük ehtiyac ya ‐ ranmışdır. Başqa sözlə desək, elmi‐ictimai pro ‐ sesləri idarə etmək məqsədilə yeni hüquq normalarının işlənməsi tələb olunur. Məntiqi (yəni S‐vari) əyri əsasında təkamül prosesini modelləşdirən diferensial tənliyinin həllinə nəzər salaq [4,8,9,10,15,16]: Burada α və β parametrləri qiymətlən ‐ dirilir, yəni α inkişaf prosesinin sürətinin, β isə prosesi tormozlaşdıran amilin göstəricisidir. Bu tənliyin həlli nəticəsində proqram dəsti işlənmiş və hal‐hazırda ondan istifadə olunur. Fəlsəfi baxımdan bu, xeyir və şər qüvvələri nəzərə almaqla prosesin nə dərəcədə təkamül xarakteri daşıdığını göstərir. Məqsəd isə yuxarıda qeyd olunan proses ‐ lərin tənzimlənməsinin hüquqi normalarının işlənməsində klassik riyazi anlayışlara söykə ‐ nən üsullardan istifadə etməklə, hüquqi nor ‐ malar üçün yeni tətbiqi proqram dəstinin yaradılmasıdır. Әvvəlcə statistikaya nəzər salaq. XX əsrdə elmin son nailiyyətləri əsasında yaradılmış nüvə silahları və sonralar nano səviyyəsində yaradılmış texnologiyaların inkişaf tempi, yəni müəyyən zaman çərçivəsində tezliyi və amplitudası böhran və fəlakətlərin yaranması tezliyi ilə müəyyən mütənasibliyə malikdir. 70 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 2
Avtoreqressiya 19701990-cı ill r 0 0,05
0,1 0,15
0,2 0,25
0 5 10 15 20
k.1 başlanğıc proqnoz
Şəkil 1 Avtoreqressiya 1970–1990‐cı illər Daha doğrusu, elm inkişaf etdikcə baş verən böhran və fəlakətlər arasında olan kor ‐ relyasiya təhlili əsasında müəyyən edilmişdir ki, bu əmsal 0,5‐dən böyükdür. Belə vəziyyət isə əlaqələrin inkişafının xaotiklikdən qayda ‐ laşmağa və xaotikliyə daha yaxın olduğunu göstərir. Bu isə yenə də proseslərin yeni hü ‐ quqi normaların yaradılmasının tənzimlən ‐ məsi və idarə olunmasını tələb edir. Hüquq normaları çərçivəsinin işlənməsi üçün «qızıl kəsik» prinsipi adlandırılan me ‐ yar dan istifadə olunması təklif olunur. Bunu ilk dəfə olaraq Leonardo da Vinçi «ilahi mütə ‐ nasiblik» adlandırmışdır. Hüquq normalarının vaxtında işlənməsi prinsipinin dünənini, bu gününü və sabahını nəzərə almaqla, müstəqil ekspert qiymətlən ‐ dirilməsi ilə inkişafla böhran arasında prose ‐ sin elə bir kəsiyi müəyyən edilməlidir ki, bu, ədədi olaraq 1,61 nisbətində olsun. Həmin ədəd bu səpkidə hüquq normalarının çərçivə ‐ sini müəyyənləşdirir. Bu məqsədlə AMEA İnsan Hüquqları İnsti ‐ tutunda müstəqil ekspertlər tərəfindən aparıl ‐ mış tədqiqatlar nəticəsində yeni normaların işlənməsinin elmi əsası təklif edilmişdir. Yuxarıda qeyd olunan prinsip üzrə [10] elmin inkişafını sürətləndirən (α) və onu «tormozlaşdıran» (hüquqi çərçivəyə salan nor ‐ mativ aktlar nümunəsində) (β) parametrləri nəzərə alınmaqla, hüquq normalarının yeni səpkidə işlənməsi üçün məntiqi inkişaf – təkamül (S‐vari əyri) modeli və «qızıl kəsik» dən ibarət yeni normativ meyar təklif olunur və konkret statistik materialda tətbiq olun ‐ muş dur [2, 8, 11, 14]. Statistik tədqiqatlar avtoreqressiya və logis tik (S‐vari) əyrilərini modelləşdirən xüsusi tətbiqi proqramlar dəsti vasitəsilə kompü terdə aparılmışdır. Bioetika sahəsində hüquqi normaların işlənib beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən qəbul olunması avtoreqressiya modeli (üsulu) üzrə əvvəllər 1970–1990‐cı illər arasındakı dövr (şək. 1), sonra isə 1991–2009‐cu illərdəki dövr araş dırılmışdır. Şəkil 1‐dən göründüyü kimi, 1970–90‐cı illərdəki dövrdə qəbul olunmuş qanunların inkişafında müəyyən qayda müşahidə olun ‐ mur, yəni xaotiklik hökm sürür. Avtoreqressiya 1991–2009‐cu illər Әksinə, 1991–2009‐cu illər dövründə qəbul olun muş hüquqi sənədlər nöqteyi‐nəzərindən həm ilkin (göy xə ), həm də proqnoz əyrilə ‐ rindən görünür ki, onlar daha mütərəqqi və qaydalaşmağa meyillidirlər. Avtoreqressiya 1991–2009‐cu illər Şəkil 3‐də həmin qanunların məntiqi və yaxud logistik (S‐vari əyri) modeli üzrə təhlili bir daha sübut edir ki, bioetika sahəsində baş verən inkişaf məntiqi təkamül xarakterə malik ‐ dir.
Bu qayda universal xarakter daşımaqla bu və ya digər sahələrin hüquq normalarının işlənməsində də orijinal elmə əsaslandırılmış model kimi qəbul oluna bilər. Eldar ŞAHBAZOV, professor, hüquq üzrə fəlsəfə doktoru, Aytən MUSTAFAYEVA 71 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 0 0,01
0,02 0,03
0,04 0,05
0,06 0,07
0,08 0,09
0,1 0 5 10 15 20
0,000
0,010 0,020
0,030 0,040
0,050 0,060
0,070 0,080
0,090 0,100
0 2 4 6 8 10 12 14 16 S-
k.3
başlanğıc proqnoz
Şəkil 2 başlanğıc S əyrisi Şəkil 3
NӘTİCӘ Bu sahədə aparılmış riyazi tədqiqat üsul ‐ ları bioetik normalar sisteminin yaradılmasına təkan verməklə, aşağıdakı elmi nəticələrin alın masına imkan vermişdir. 1. Bioetik normalar sisteminin yaradıl ma ‐ sında keyfiyyət göstəricilərinin kəmiyyət gös ‐ təricilərinə keçidinin riyazi üsullarla analizi və sintezi aparılmışdır. 2. Bu sahədə hüquqi normaların işlənməsi prosesinin inkişaf sürəti α və prosesi tormoz ‐ laşdıran β parametrləri ilə təhlilin təka mül (S‐vari) modeli ilə aparılması şərh edilmiş. 3. Riyazi avtoreqressiya modellərindən istifadə etməklə tarixin müəyyən dövrləri üçün prosesin keçmişini nəzərə almaqla təhlil və proqnoz verilmişdir. 4. «Qızıl kəsik» modelindən istifadə etməklə bu prosesin inkişafını sürətləndirən və tor ‐ mozlaşdıran parametrlərin şərhi verilmişdir. ӘDӘBİYYAT 1. Barondess J.A.Care of the medical ethos: reflections on social darwinism, racial hygiene and the holocaust. Ann Intern Med, 1998, p. 91–98. 2. Акулич И.Л. Математическое прог рам ‐ мирование в примерах и задачах. Учебное пособие для студентов экономи ческих специальностей вузов. М., Высшая школа, 1986, 320 стр. 3. Белоусова Ю.Б. Этическая экспер тиза биомедицинских исследований. М., 2006. 4. Гилл Ф., Мюррей У., Райт М. Прак ти ‐ ческая оптимизация. Пер. с англ. М., Мир, 1985, 509 стр. 5. Декларация о политике в области обеспечения прав пациента в Европе. h p:// www.medsoc.ru /info/zakon/file/ ‐ decla raciya.doc 6. Европейская Хартия Прав Паци ‐ ентов h p://www.medlaw.kz/service 7. Конвенция о защите прав и дос ‐ тоинства человека в связи с применением достижений биологии и медицины: Кон ‐ вен ция о правах человека и биомедицине. h p://sudmed‐smu.narod.ru/akts/rights/ convright.html 8. Коршунов Ю.М и др. Математи чес кие основы кибернетики. Энергоато миздат, 1972. 9. Максимов Ю.А., Филлиповская Е.А. Алгоритмы решения задач нелинейного программирования. М., МИФИ, 1982. 10. Максимов Ю.А. Алгоритмы линейного и дискретного программирования. М., МИФИ, 1980. 11. Корн Г., Корн Т. Справочник по мате ‐ матике для научных работников и инже ‐ неров. М., Наука, 1970. — С. 575‐576. 12. Кузина С. К 2100 году мир изме ‐ нится до неузнаваемости. Чудеса и ужасы нанотехнологий. Комсомольская правда, 3 сентября, 2009, с. 16. 13. Седова Н.Н. Основные направление научных исследований в области меди ‐ цинского права и биоэтики// Вестник Вол ‐ гоградского Государственного Меди цинс кого Университета, 2005, №11. 14. Фейгенбаум М. Универсальность в поведении нелинейных систем // Успехи физических наук. 1983. Т. 141, № 2. С. 343. 15. Хайтун С.Д. Проблемы количест вен ‐ ного анализа науки. / Под ред. Академика А.Х. Мирджанзаде. М., Наука, 1989, 280 с. 16. Худайбергенов А.М., Захидова М.З., Вихров И.П. Развитие биоэтики в аспекте защиты прав участников в исследованиях. h p://www.avuz.uz/2007/12/19/razvitie‐ biojetiki‐v‐aspekte‐zashhity.html
Yüklə 0,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|