“Щяр бир алим гиймятлидир. Анъаг нязяриййяни тяърцбя иля бир

35

ELM DÜNYASI

/ Elmi­kütlәvi jurnal / №03 (03) 2013

---

Həm də kimyəvi kinetika ilə məşğul olan

böyük İsveç alimi reaksiya sürətinin temperatur

asılılığının izahı, aktiv, izafi enerjiyə malik və

kimyəvi qarşılıqlı təsirə daxil ola bilən

molekullar haqqında təsəvvürlər kimi mühüm

kəşflərini etmişdir.

Nobel laureatı alim aktivləşmə enerjisi AE

anla 

yışını irəli sürdü və reaksiyanın sürət

sabitinin A molekulların toqquşmalarını sayı

faktorundan, temperaturdan və AE-dən asılılıq

tənliyini təklif etdi.

Arrenius fizikanın bir çox sahələrində də

tədqiqatlar aparmışdır: 1883-cü ildə kürəvari

ildırım haqqında məqalə çap etdirdi, atmosferə

günəş radiasiyasının təsirini öyrəndi, buzluqlar

dövrünün iqlim dəyişmələrinə izah axtardı,

vulkanik  aktivliyin öyrənilməsinə fiziki-kim -

yəvi nəzəriyyələri tətbiq etməyə cəhd gös tərdi.

Arrenius, ilk dəfə olaraq, belə bir nə zə riyyə

irəli sürdü: atmosferdə  karbon qazı nın toplan -

ması orta temperaturun yüksəl mə sinə şərait

yaradır, başqa sözlə, istilikxana effekti

haqqında hipotezi söylədi. 

1901-ci ildə o özünün bir neçə əməkdaşı ilə

Ceyms Klerk Maksvellin kosmik radiasiyanın

hissəciklərə təzyiq etməsi haqqında hipotezini

təsdiq etdi. Arrenius bu hadisəni öyrənməkdə

davam etdi və bundan istifadə edərək Şimal

qütb şəfəqlərinin və günəş tacının təbiətini izah

etməyə cəhd göstərdi. O, həmçinin ehtimal

edirdi ki, kosmik fəzada işığın təzyiqi hesabına

sporlar və digər canlı toxumlar yarana bilər. 

Arreniusun bir sıra işləri təkamül astrofizi -

kasına həsr olunmuşdu. O, hesab edirdi ki,

Günəş sistemi ulduzlararası toqquşmalar

nəticə sində  yaranmışdır.

1902-ci ildə Arrenius immunokimya sahə -

sində tədqiqatlara başladı, canlı orqanizmlərdə

kimyəvi reaksiyaları öyrəndi. Həmçinin o, süni

dillər üzərində  düşünmüş, özünün ingilis dili

modifikasiyasını təklif etmişdir. 

Qeyd edək ki, Arreniusun  nəzəriyyələri

onun dövrünün alimləri tərəfindən tez-tez

tənqid olunurdu. Onu tənqid  edənlər arasında

məşhur kimyaçı alim Dmitri İvanoviç

Mendeleyev də var idi (məhlulların fiziki-

kimyəvi nəzəriyyəsini yaratmışdı). Mende 

-

leyev Arreniusun təkcə dissosiasiya haqqındakı

ideyasına qarşı çıxmamışdı, həmçinin məhlul -

ların təbiətinin başa düşülməsinə: həll olan və

həlledici maddələr arasında kimyəvi qarşılıqlı

təsirləri (su olduqda hidratasiya və ya ümumi

halda solvatasiya) nəzərə almayan təmiz

“fiziki” yanaşmanı da tənqid edirdi.

Arreniusun nəzəriyyəsi qatı elektrolit

məhlullarında özünü tam doğrultmurdu, çünki

o, ionlararası (elektrostasik) qarşılıqlı təsiri

nəzərə almamışdı.

Sonralar İ.A.Kabulkov, V.A.Kistyakovski,

Q.Lyuis, P.Debay və E.Hükel ionlararası qarşı -

lıqlı təsir faktorunu nəzərə alan düzəlişləri dis -

sosiasiya nəzəriyyəsinə daxil etdilər. 

Arrenius və Mendeleyevin baxışları sonra -

lar turşuların və əsasların proton nəzəriy 

-

yəsində birləşdirildi. Arrenius çoxlu sayda

təl tif  lərə və mükafatlara layiq görülmüşdü:

•

Nobel mükafatı;

•

London Kral Cəmiyyətinin Devi adına

medalı (1902);

•

Amerika Kimya Cəmiyyətinin Villard

Gibs adına ilk medalı (1911);

•

Britaniya Kimya Cəmiyyətinin

Faradey medalı (1914);

•

İsveç Kral Elmlər Akademiyasının üzvü;

•

London Kral Cəmiyyətinin xarici üzvü;

•

Almaniya Kimya Cəmiyyətinin xarici

üzvü;

•

Peterburq Elmlər Akademiyasının

xarici müxbir üzvü (1903-cü ildən);

•

SSRİ Elmlər Akademiyasının fəxri

üzvü (1926-cı ildən).

Arrenius 1927-ci il oktyabrın 2-də

Stokholmda vəfat etmişdir.