Sintaksis. Ikkinchi darajali gap bo’laklari hol va uning ifodalanishi

Ravish(vaziyat, tarz) holi	Fe`l kesimdan anglashilgan harakatning qay tarzda bajarilishini ifodalaydi	Qanday? Qanday qilib? Qay holda?	Ravish, -ib, taqlid so`zlar
Tez o`qidi. Yugurib keldi. G`ir-g`ir esdi
2	O`rin holi	Kesimdan anglashilgan harakat-holatning bajarilish o`rnini bildiradi.	Qayerda? Qayerdan? Qayerga?	O`rin oti+da,+dan, o`rin ravishi+ga sari, tomon, +ga qarab	Bozordan oldim. Bog`ga chiqdim. Dala tomon ketdi. Dalaga qarab ketdi
3	Payt holi	Fe`l kesimdan anglashilgan harakat holatning bajarilish paytini bildiradi	Qacghon? Qachongacha? Qachondan? Qachondan buyon?	Payt oti+da, dan, payt ravishi, +gacha, gancha	Tongda, ayozda, hozirdan tayyorlan. Hozirgacha o`tiribdi. Charchagancha ishla.
4	Sabab holi	Fe`l kesimdan anglashilgan harakat holatning sababini bildiradi	Nimaga? Nima uchun? Nima sabab?	-ligi(sabali, uchun, tufayli,) –ligidan, -ib	Yaxshi o`qiganligidan institutga kirdi
5	Maqsad holi	Fe`l kesimdan anglashilgan harakat holatning maqsadini bildiradi	Nima maqsadda? Nima uchun?	-gani, -sin deb, -i(sh) maqsadida, uchun	O`qigani ketdi. O`qish maqsadida ketdi.
6	Daraja-miqdor holi	Fe`l kesimdan anglashilgan harakat holatning daraja-miqdorini bildiradi	Qancha, nechta, qanchalab, qay darajada? Necha marta?	Miqdor-daraja ravishi, son, sifat, marta so`zli birikma	Qop-qop terishdi. Bir marta ko`rgan afzal. Siz qancha terdingiz? Men o`ylagan darajada qildi. Juda ko`p qayg`urdim.

ТO‘LDIRUVCHI VA UNING IFODALANISHI
Gapning kesimi bilan bog‘lanib predmetlik ma’nosini ifodalovchi va kimni? nimani? kim (bilan, orqali, uchun), nima (bilan, orqali, uchun) so‘roqlariga javob bo‘lgan ikkinchi darajali bo‘lakka to‘ldiruvchi deyiladi. Men undan (kimdan?) so‘radim: Mehringni qo‘yib, bunchalar saralab gul (nimani) terding kimga? Gulidan (nimadan) ko‘zini (nimani) uzmayin singlim. Asta javob berdi: — O‘qituvchimga (kimga).
Тo‘ldiruvchi kesimdan anglashilgan harakat-holat, belgi-xususiyat bilan bog‘langan predmetni bildirganligi tufayli ot, olmosh va otlashgan so‘zlar bilan ifodalanadi.
Тo‘ldiruvchi doimo gapning kesimi bilan bog‘lanadi. Agar u bog‘langan so‘z kesim bo‘lib shakllana olmagan bo‘lsa, ana shu so‘z bilan birgalikda kesimga nisbatan bitta gap bo‘lagi vazifasida keladi. Bunday vaqtda u gapning emas, bo‘lakning bo‘lagi bo‘ladi. Masalan, Onamdan eshitgan gaplarni aytdim. Bu yerda onamdan eshitgan gaplarni birikmasi nimalarni? so‘rog‘iga javob bo‘lib, kesimga bir butun holda bog‘lanadi. Bu birikmali to‘ldiruvchi o‘z ichida qismlarga bo‘linadi: onamdan eshitgan (qanday) gap. Qanday? so‘rog‘iga javob bo‘luvchi onamdan eshitgan birikmali aniqlovchi o‘z ichida yana tarkibiy qismlarga bo‘linadi: onamdan (kimdan?) eshitgan. Shunday qilib, to‘ldiruvchilar kesimga to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘-lanish-bog‘lanmasligiga ko‘ra ikki guruhga bo‘linadi: a) mustaqil to‘ldiruvchilar; b) nomustaqil to‘ldiruvchilar.
Тo‘g‘ridan to‘g‘ri kesimga tobe bog‘lanib kelgan to‘ldiruvchilar mustaqil to‘ldiruvchilar sanaladi. Masalan, seni sog‘indim gapida kimni? so‘rog‘iga javob bo‘luvchi seni so‘zi kesim vazifasida keluvchi sog‘indim bo‘lagiga bog‘lanib, mustaqil to‘ldiruvchi vazifasida keladi.
Тo‘g‘ridan to‘g‘ri kesimga tobe bog‘lanib kelmagan to‘ldiruvchilar nomustaqil to‘ldiruvchi hisoblanadi. Shuning uchun u biron bir ikkinchi darajali bo‘lakning tarkibiy qismi — bo‘lakning bo‘lagi vazifasini bajaradi. Masalan, Dangasaning non yeyishini ko‘r gapida dangasaning non yeyishini birikmasi nimani? so‘rog‘iga javob bo‘lib, birikmali to‘ldiruvchi vazifasida keladi. Birikmali gap bo‘lagi esa kimning? va nimani? so‘roqlariga javob bo‘luvchi aniqlovchi (dangasaning) va to‘ldiruvchi (non)larni o‘z ichiga oladi. Bu bo‘lak tarkibidagi non bo‘lagi nomustaqil to‘ldiruvchi, bo‘lak-ning bo‘lagidir.
Тo‘ldiruvchilar kesim bilan qanday bog‘lovchi vosita yordamida bog‘lanishiga ko‘ra ikki xil bo‘ladi:
a) kelishikli to‘ldiruvchilar; Senga (kimga?) aytar gapim bor b) ko‘makchili. Sen bilan (kim bilan?) olam munavvar
To‘ldiruvchi ikkiga bo‘linadi: 1) vositasiz to‘ldiruvchi; 2) vositali to‘ldiruvchi.
Tushum kelishigi orqali ifodalangan to‘ldiruvchi vositasiz, qolgan shakllardagi to‘ldiruvchilar vositali sanaladi. Ukamni ko`rdim.(vosirasiz). Senga oldim (vositali). To’ldiruvchilar boshqa gap bo’laklari kabi, birikmali holda ham qo’llanadi: Men uning go’zal siymosida qalbim ko’zgusini, visol orzusini, umidim gulshanini ko’rardim. O’qituvchining pedagogik mahorati u tarbiyalagan shogirdlarining bilimdonligi bilan o’lchanadi. Bola bir guruh jangchuilarni botqoqlikdan xatarsiz o’tkazib qo’yganligini aytdi.