ŞİRİn bünyadova

NƏTİCƏ 
Bəşər  övladı  dünyada  yarandığından  bəri  insanlar  arasındakı 
nikah  və  ailə  münasibətləri  məsələlərinə  maraq  böyük  olmuşdur. 
Xalqın  yaratdığı  çoxəsrlik  mədəniyyətin  təkamülünü  izləmək,  tari-
xin  gedişində  baş  verən  köklü  dəyişiklikləri  (etnik  proseslərdəki, 
dil,  mədəniyyətdəki  və  s.  sahələrdə)  tədqiq  etmək,  etnik  tariximizi 
araşdırmaq  vacib  məsələlərdən  biridir.  Bu  məsələ  etnoqrafiyanın 
ayrıca  bir  problemi  kimi  qiymətləndirilə  bilər.  Göstərilən  sahədə 
zəngin  biliyə  malik  olmaq  etnoqrafiya  elminin  hərtərəfli  tədqiqini 
təmin etməyə xidmət edir. Bizi əhatə edən real aləmdə mövcud olan 
faktları  öyrənərək,  müşahidə  edərək  analoji  cəhətdən  müqayisə 
edərək  biliklərimizi  dərinləşdirə  bilərik.  Bu  xüsusda  da  təqdim 
olunan  dövrün  orta  əsrlərin  tarixi-etnoqrafik  mənzərəsini  tədqiq 
edərkən  bir  sıra  məsələlər  sırasında  ailə  və  nikahın  araşdırılması 
müəyyən nəticələrə gətirib çıxarır.  

 
340 
 
Araşdırdığımız  dövrü  qısaca  olaraq  xarakterizə  edərkən  müx-
təlif  xarakterli  faktlar  əsasında  dövrün  ictimai-siyasi  və  iqtisadi 
inkişafında  ziqzaqlı  hərəkətliliyin  olduğunu  müşahidə  edirik.  Bu 
məsələlər də ailə münasibətlərinə öz təsirini göstərirdi. 
Orta  əsrlər  bəşəriyyətin  irəliyə  doğru  inkişafında  ibtidaidən 
aliyə bir pillə yüksəliş idi. Bu zaman əmək bölgüsü artmışdı. Elmin 
müxtəlif sahələrində və mədəniyyətdə irəliləyiş özünü bariz şəkildə 
göstərirdi.  Bundan  əlavə,  sənətkarlıq  yüksək  inkişaf  edərək  yeni-
yeni sahələrin əmələ gəlməsini təmin etmişdi. Bütün bu göstərilən-
lərin təbii proses kimi cəmiyyətin inkişafına böyük təkanı oldu.  
XII  əsr  Azərbaycanda  intibah  dövrünün  başlanğıcı  kimi  qəbul 
edilir.  Bildiyimiz  kimi,  intibah  mədəniyyətə  yeni  çalarlar  gətirdi. 
İqtisadi  və  mədəni  həyatda  dirçəliş  özünü  bariz  şəkildə  göstərdi. 
Lakin  tədqiq  olunan  orta  əsrlər  dövrü  keşməkeşli  bir  dövrdür.  Bu 
müddətdə aramsız hücumlar Azərbaycanın iqtisadi və mədəni həya-
tına güclü zərbə vurur, sənətkar ailələrinin yurdlarından köçürülərək 
doğma vətənlərindən didərgin düşməsinə səbəb olurdu. Bu da etnik 
zəmində  yeni  tayfaların  məskunlaşmasına  səbəb  olurdu.  Tarixi 
proseslər  axınında  ərazimizin  orta  əsrlərin  müxtəlif  dövrlərindən 
etibarən  başqa  xalqların  hücumlarına  məruz  qalması  nəticəsində 
(sasani, ərəb, səlcuq, monqol və s.) etnik tərkibi artaraq dəyişmiş bir 
sıra tayfalar məqsədli şəkildə Azərbaycana köçürülərək burada yurd 
salmışlar.  Köçürmə  siyasətinin  tətbiqi  demək  olar  ki,  bütün  orta 
əsrlər boyunca davam etmişdir.  
Təqdim  olunan  kitabda  ənənəvi  məişət  mədəniyyətinin  əksi, 
qəti qərarlaşmış adət və ənənələrin təsviri, xalqın spesifik xüsusiy-
yətləri yer almışdır. Burada təqdim olunan geniş materiallarda xal-
qımızın  həyatında  müstəsna  yer  tutan  çoxəsrlik  xalq  yaradıcılığı 
nümunələri nümayiş etdirilir. Bununla yanaşı, tədqiqatda etnoqrafi-
ya elminin nailiyyətlərinə geniş yer verilmiş, onun tədqiqat obyekti-
nə daxil olan mühüm məsələlərin əks olunduğu mənbələr araşdırıl-
mışdır. Orta əsrlərin yaşam tərzini, məişətinin bəzi xüsusiyyətlərini 
özündə əks etdirən miniatür sənəti nümunələrinə də yer verilmişdir.  

 
341 
 
Əsər boyu xalqımızın  orta əsrlərdəki  həyat  tərzi  öz əksini tap-
mış  və  Azərbaycanın  tarixi  etnoqrafiyasının  orta  əsrlərinin  tədqiq 
olunmasının  əhəmiyyəti  vurğulanmışdır.  Dövrün  ailə  məişətindəki 
bir sıra xüsusiyyətləri araşdırılmışdır.  
Problem  məsələlər  üzrə  tədqiqatın  gedişində  əsas  nəticələr 
aşağıdakılardan ibarətdir: 
Hər bir dövrdə məhz həmin zamana xas olan özünəməxsus sə-
ciyyə daşıyan cəhətlər və tarixi mühit mövcuddur. Bəşəriyyətin ta-
rixi  inkişafının  müxtəlif  dövrlərində  ictimai,  siyasi  və  mənəvi  abı- 
havanın eyni olmadığı bir reallıqdır. Ona görə də orta əsr Azərbay-
can  ailəsinin  vəziyyəti  barədə  məlumat  alarkən  bütövlükdə  tədqiq 
olunan tarixi dövrün gerçəkliklərini və özünəməxsus xüsusiyyətlərə 
malik  olduğunu  nəzərə  almaq  vacibdir.  Ailə  məişəti  məsələlərində 
orta  əsrlərin  tədqiq  olunan  zamanında  feodal  dövrünə  xarakterik 
olan xüsusiyyətlər kitab boyunca öz əksini tapmışdır. Məlum məsə-
lədir ki, cəmiyyətdə artıq tam qərarlaşmış qədim adət və ənənələrlə 
yanaşı,  bir  sıra  məsələlərlə  bağlı  islam  dini  ayinləri  də  icra  olu-
nurdu. İslam dini  yayıldığı bütün  ərazilərdə həyatın müxtəlif sahə-
lərinə nüfuz edə bilmişdi. Hətta cəmiyyətin hüquq normaları da bu 
dinin əsasında tənzimlənirdi. Şəriətə uyğun olaraq fəaliyyət göstər-
mək əsas nümunəyə çevrilmişdi.  
Tayfaların  vahid  birlik  halında  birləşməsi,  ümumi  bir  ərazinin 
sabitləşməsi,  ictimai  əlaqələrin  inkişaf  etməsi,  təsərrüfat  və  mədə-
niyyət ümumiliyi xalqın formalaşmasını zəruriləşdirən amillər sıra-
sındadır. 
Azərbaycan  xalqının  sınaqlarından  keçdiyi  uzun  tarixi  inkişaf 
yolunda onun ailə məişəti ilə əlaqədar olan bir sıra adət və ənənələri 
mövcuddur. Bu zəngin irsin hərtərəfli öyrənilməsi etnoqrafiya elmi-
nin daha da inkişaf etdirilməsi baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb 
edir.  Azərbaycan  xalqının  varlığını  qoruyan  həmişəyaşar  adət  və 
ənənələrinin  öyrənilməsi  etnoqrafiyanın  diqqət  mərkəzində  duran 
məsələlərdən  biridir.  Adət  və  ənənələr  xalqın  simasını  əks  etdirən 
aynasıdır və əksini olduğu kimi göstərir. Mahiyyətindən asılı olma-
yaraq,  sevinc  və  kədər  gətirdiyinə  baxmayaraq,  bu  adətlər  uzun 

 
342 
 
əsrlər  öncə  formalaşaraq  böyük  zaman  keçmiş  və  xalqın  ruhunu 
özündə  yaşadaraq  dövrümüzə  qədər  gəlib  çatmışdır.  Ənənə  tarixi 
mirasdır. 
Ailə  məsələlərində  indiyədək  tədqiq  olunmayan  dayəlik  insti-
tutu lazımi səviyyədə araşdırılmışdır. Etnoqrafik baxımdan ilk dəfə 
araşdırılan dayəlik institutunun orta əsr Azərbaycan ailələrində yeri 
və  rolu təqdim olunmuşdur. Etnoqrafik ədəbiyyatda qismən nəzər-
dən qaçan hamam mədəniyyəti öz əksini tapmışdır. Əsərdən məlum 
olur  ki,  toylarda,  bayramlarda  xalqın  bədii  yaradıcılıq  nümunələri 
olan  tamaşa  və  əyləncələr  nümayiş  etdirilir.  Bunlarda  ictimai  və 
məişət  mövzuları  ön  plana  çəkilirdi.  İnsanların  fəaliyyətinin 
məhsulu  olan  bu  cür  davranışlarda  onların  dünyagörüşləri  giley-
güzarları, arzu və istəkləri öz əksini tapırdı. Belə nümunələr öz sa-
bitliyi  ilə  fərqlənir,  xalqın  həyat  tərzinin  ayrılmaz  bir  parçasına 
çevrilirdi. Konkret şəxslər tərəfindən icra olunsa da, ənənəyə çevri-
lərək xalqın həyat tərzinə dərindən nüfuz edə bilirdi. 
Qonaqpərvərliyin  orta  əsrlərdə  icrası  zamanı  qonaqların  qarşı-
lanması,  saxlanması  və  yola  salınması  ilə  bağlı  əməl  olunan  qay-
dalar ilk dəfə olaraq hərtərəfli  araşdırılmışdır. Azərbaycan xalqının 
mənəvi  dəyərlərinin,  o  cümlədən  xalqımızın  genişürəkliliyinin,  in-
sanpərvərliyinin  göstəricisi  olan  qonaqpərvərlik  adətinin  bütün  cə-
hətləri  əhatəli  şəkildə  ilk  dəfə  olaraq  işıqlandırılaraq  əhəmiyyəti 
vurğulanmışdır.  
Etnoqrafik elmi tədqiqatın gedişində orta əsr ailə münasibətləri 
və ailə məişəti ilə bağlı bu günlə səsləşən müasir dövrlə müqayisəli 
təhlil  nəticəsində  müxtəlif  problem  məsələlərin  açıqlanmasına  nail 
olunmuşdur.  
Orta əsrlər bəşəriyyətin inkişafında mühüm mərhələ təşkil edir 
və maraqlı bir dövrü təcəssüm etdirir. Bu dövr həm tarixi, həm də 
etnoqrafik  baxımdan  özünəməxsusluğu  ilə  fərqlənir.  Onun  insanla-
rın mənəvi yüksəlişində özünəməxsus keyfiyyətlərin qazanmasında 
müəyyən  izləri  vardır.  Ailə  münasibətlərində  yeni  xüsusiyyətlərin 
formalaşması,  yeni  din  olan  İslama  inamın  kök  salması  müşahidə 
olunur. 

 
343 
 
Tədqiq  olunan  dövr  etnik  psixologiyanın,  etnopedaqogikanın, 
vahid ərazi daxilində iqtisadi, məişət və mədəni birliyin, özünəməx-
sus  adət  və  ənənələrin  çoxdan  bəri  qərarlaşaraq  möhkəm  sabitləş-
məsi kimi əlamətlərin xarakterik olduğu bir zamandır.  
Xalqımızın görkəmli şair və mütəfəkkirlərinin mütərəqqi görüş-
lərini əks etdirən əsərlərində ictimai ədalət, kamil insan, qadını bir 
varlıq kimi səciyyələndirmək, əxlaqi dəyərlərin yer alması zamanın 
tərbiyəvi  məsələlərinin  tərənnümüdür.  Bu  əsərlərin  ailə  ilə  bağlı 
digər  məsələlərlə  yanaşı,  eyni  zamanda  xalqımızın  tərbiyə  məsələ-
lərinin öyrənilməsində müstəsna rolu vardır. Nəzərə almalıyıq ki, bu 
tərbiyə  məktəbi  zamanın  sərhədlərini  aşaraq  bu  gün  də  qorunub 
saxlanılmış  və  əbədilik  qazanmışdır.  Yüksək  mənəvi  sifətlər,  elmə 
və biliyə həvəs aşılamaq, övlad sevgisi, vətən məhəbbəti, valideyn 
qayğısı, böyüklərə hörmət, qonaqpərvərlik kimi keyfiyyətlər əsrlər-
dən gələn bir miras kimi gündəlik həyatda yaşadılır.  
Orta əsr şair və mütəfəkkirlərinin əsərləri onu deməyə əsas verir 
ki, onların əsərlərində yer alan xalqa məxsus dəyərlər, düşüncə tər-
zi,  xarakterik  xüsusiyyətlər  Azərbaycan  xalqının  qədim  zamanlar-
dan  bu  ərazilərdə  hakim  olduğu  barədə  zəngin  məlumat  verir.  Bu 
əsərlər  xalqın  simasının,  onun  mahiyyətinin  orta  əsrlərdəki  tarixi 
inkişaf  mənzərəsini  canlandırır.  Bu  zəngin  irsin  hərtərəfli  öyrənil-
məsi  etnoqrafiya  elminin  daha  da  inkişaf  etdirilməsi  baxımından 
mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycan xalqının varlığını qoruyan 
həmişəyaşar  adət  və  ənənələrin  öyrənilməsi  etnoqrafiyanın  diqqət 
mərkəzində  duran  məsələlərdən  biridir.  Azərbaycan  xalqı  öz  etnik 
xüsusiyyətlərini bu gün də qoruyub saxlayır.                           
Orta  əsrlərin  ailə  məişətini  tədqiq  edərkən  əhalinin    güzəranı 
aydın görünür. İstər hökmdar, istərsə sənətkar, kəndli və s. ailəsi hər 
biri öz çərçivəsində təsvir olunur. Ailənin insan taleyindəki əvəzsiz 
rolu  göstərilməyə  çalışılmışdır.  Azərbaycanın  orta  əsr  ailəsinin 
öyrənilməsi bir çox cəhətdən həm də Şərq xalqlarının tədqiq olun-
masıdır.  

 
344 
 
Orta  əsrlərin  daxili  mahiyyətinə  bir  nəzər  salmaq,  dövrün  ailə 
məsələlərini  araşdırarkən  həmçinin  mövcud  elmi  bilikləri  və  xalq 
inamlarını nümayiş etdirmək monoqrafiyanın əsas qayəsidir.  
İnsanların şüurlu fəaliyyətinin nəticəsində maddi şəraitə uyğun 
olaraq  onlar  öz  tarixi  həyatlarını  yaşayırlar.  Orta  əsr  cəmiyyəti  də 
insanların  inkişafında  obyektiv  qanunauyğun  bir  prosesdir.  İnsan-
ların əlaqə və münasibətlərində, tarixən müəyyən olunmuş ünsiyyət 
forması və fəaliyyət üsullarında ailənin mərkəzi  mövqeyini zərurət 
kimi  səciyyələndirmək  olar.  Tədqiq  olunan  dövr  ailənin  yarandığı 
deyil, feodalizm cəmiyyətindəki inkişaf mərhələsinə aiddir. Burada 
həmin cəmiyyətin tələb etdiyi qaydalar mövcud olmuşdur.  
Tədqiqatın nəticəsində ailə münasibətləri hərtərəfli araşdırılmış, 
ad  qoyma,  dayəlik,  nikah  əqdi,  sünnət,  qonaqpərvərlik,  talaq,  ha-
mam mədəniyyəti, çilə kəsmək ayini xüsusilə tədqiq olunmuşdur. 
Mənbələrdən geniş faydalanmaqla ailə məsələlərində orta əsrlə-
rin əsas istiqamətlərini nişan vermək, yeni dövrlə müqayisədə təka-
mül  prosesini  işıqlandırmağa  nail  olmaq,  ümumiləşdirmə  apararaq 
əlaqələndirmək və elmi münasibət nümayiş etdirmək ciddi axtarışlar 
nəticəsində mümkündür. 
Dəyərli bir əsər təqdim etmək üçün orta əsrlərin əsas məziyyət-
lərini oxuculara çatdırmaq, müəyyən dəyişikliklər olsa da, əzəli ma-
hiyyətindən  qopmayan  və  xalqın  canına-qanına  hopan  adət  və  ən-
ənələrin işıqlandırılmasına nail olmaq, mənəvi  aləmi  qiymətləndir-
mək, etnopsixoloji məqamları dərk etmək, bəzən etnogenetik əlaqə-
lərə yer vermək əsərin əsas qayəsini təşkil edir. Ailə məişətilə əlaqə-
dar olan adət və ənənələrin tarixi bir sınaq meydanı keçdiyi bəllidir.  
Daim inkişafda olan bəşəriyyətin mühüm məsələsi kimi tərbiyə  
prosesi    hər  bir  xalqın  ailə  münasibətlərində  əhəmiyyət  kəsb  edir. 
Ailə tərbiyəsi bütün dövrlər üçün gərəkli olmaqla daim aktuallığını 
qoruyub saxlayan bir problemdir. İnsanlar hələ yarandıqları zaman-
dan  etibarən  öz  təcrübələrini  gənc  nəslə  çatdırmağa  çalışmışlar. 
Zaman  keçmiş,  təcrübələr  artmış  və  tərbiyə  özü  bir  problem  kimi 
ailənin  əsas  məsələsinə  çevrilmişdir.  Nəslin  davamçısı  kimi  uşaq-

 
345 
 
lara  təlim  və  tərbiyə  aşılanması  ailə  məişətində  mühüm  şərt  kimi 
qabarıq şəkildə özünü göstərir. 
Araşdırma  məqsədinə  uyğun  olaraq  elmi  tələbatdan  doğan  bir 
məsələ kimi varisliyi təsdiq etmək baxımından orta əsrlərin mahiy-
yətinə nüfuz etmək, o dövrlərdən bu günə gəlib çatan adət və ənənə-
lərin  köklərini  araşdırmaq  və  mənalandırmaq,  olduğu  kimi  təqdim 
etmək  əsərin  əsas  amalı  olmuşdur.  Hər  bir  cəmiyyətin  özəyi  olan 
ailələr  birgəyaşayış  qaydaları  ilə  bir-birilə  bağlı  münasibətlər 
sistemi yaradır.  
Mədəni-tarixi inkişafın olması həyatın başqa sahələrində olduğu 
kimi,  ailə-nikah  münasibətlərinin  də  dəyişməsinə  müəyyən  təsir 
göstərmişdir.  Bu  münasibətlər  xüsusən  qadınla  kişi  arasındakı 
əlaqələrə sirayət etmişdir. Lakin dəyişikliyə uğramayan qaydalar da 
hökm  sürür  ki,  bu  da  özünü  elçilik,  toy  mərasimlərinin  davam 
etməsində  göstərir.  Yaranmaqda  olan  yeni  ailə  münasibətlərində 
mənəvi, mədəni, psixoloji və digər xüsusiyyətlərin ön plana çıxması 
özünü  büruzə  verir.  Bu  xüsusiyyətlərin  birgə  varlığı  zəminində 
müasir  dövrdə  uyğunlaşma  prosesi  gedir.  Xüsusən  belə  ənənə 
formalaşmağa  başlamışdır  ki,  valideynlər  övladlarının  maraqlarına 
bütünlüklə tabe olmaqdan imtina edirlər. Deyilənlərə onu əlavə edə 
bilərik ki,  sosial  şəraitin  dəyişməsi  ilə bərabər  ailə daxili  qarşılıqlı 
münasibətlərdə də müəyyən dəyişikliklər aydın sezilir. 
Orta əsrlər cəmiyyətinə xarakterik olan teoloji dünyagörüşü za-
manın təfəkkür tərzinin aynasıdır. Bir olan Allahın insanlar tərəfin-
dən fövqəl varlıq kimi qəbul edilməsi ümumiyyətlə, cəmiyyət tərə-
findən qanuniləşdirilmiş  ümdə məsələ kimi  təzahür edir. Hər şeyin 
onun iradəsilə baş verdiyinə inam hökmranlıq edir. Bu onu deməyə 
əsas  verir  ki,  cəmiyyət  tarixinin  inkişaf  mərhələləri  insanların  fəa-
liyyət dairəsi ilə əlaqədar olaraq münasib dünyagörüşünü formalaş-
dırmışdır,  düşüncə  tərzini  reallaşdırmışdı.  Mənəvi  mədəniyyət  ele-
mentləri istər-istəməz inkişaf edərək dəyişikliklərə məruz qalmışdır. 
Antik  dövrün  təfəkküründən  orta  əsr  təfəkkürü  nəzərə  çarpılacaq 
dərəcədə  fərqlənmiş  bu  da  ailə  münasibətlərinə  müyyən  təsirini 
göstərmişdir.   

 
346 
 
Qədim  dövrlərdən  fərqli  olaraq  orta  əsrlərdə  irəliləyiş  və  inki-
şafdan asılı olaraq köklü dəyişikliklər baş verir. Bu təkamül istehsal 
prosesinin  inkişaf  səviyyəsindən  xeyli  dərəcədə  asılıdır.  İnsanlar 
bitib  tükənməyən  tələbatlarının  ödənilməsi  yolunda  daim  axtarış-
larda təkmilləşirlər. Bu da öz növbəsində təfəkkür tərzinə təsir gös-
tərir. Zaman fərqini ortaya çıxarmaq, cəmiyyətin məzmununu açıq-
lamaq  əsas  qayəmizdir.  Məsələnin  qoyuluşu,  ədalətli  elmi  fikrin 
təminatı əlimizdə olan faktlardan çıxış edərək bəşər tarixində digər 
xalqlar  arasında  azərbaycanlıların  yerini  müəyyən  etmək  baxımın-
dan təqdim olunan monoqrafiya mühüm yer tutur. 
Əsərin  yazılmasında  məqsədimiz  xalqımızın  ailə  münasibətlə-
rinə və onun məişətinə xarakterik olan ənənəvi xüsusiyyətlərlə bağlı 
məsələlərin  oxuculara  çatdırılmasıdır.  Olub  keçənlərə  bir  aydın 
nəzər  salmaq,  orta  əsrlər  dövrünə  işıq  tutmaq,  bir  sıra  adət  və 
ənənələri  üzə  çıxarmaq,  tarixi  keçmişimizdən  boylanan  və  bu  gün 
də icra olunan ayin və mərasimlərin qədimliyini dilə gətirmək əsas 
vəzifəmizdir.  Keçmişdən  bu  günə  keçidin  əlaqəsini  təhlil  edərkən, 
mütərəqqi əhəmiyyət kəsb edən ənənələrdən faydalanmaq və yurda 
sevgi, vətənə məhəbbət aşılamaq əsərin ümdə qayəsidir.    
 
 
 

 
347 
 
XÜLASƏ 
Orta  əsrlər  Azərbaycan  ailəsi  və  ona  dair  müxtəlif  məsələlərin 
tarixi-etnoqrafik  baxımdan  araşdırılması  mühüm  əhəmiyyətə  ma-
likdir. Belə ki, ailə həmişə hər bir cəmiyyətin həyatında çox mühüm 
rol oynamış və onun ən kiçik, lakin ən fundamental vahidlərindən, 
eləcə də vacib ictimai dəyərlərindən biri hesab olunmuşdur.  
Monoqrafiyada orta əsrlər Azərbaycan ailəsi və ailə münasibət-
ləri  çoxsaylı  tarixi  məxəzlər  əsasında  araşdırılmış,  eyni  zamanda 
onun inkişaf xüsusiyyətləri və xarakterik cəhətləri ilə bağlı geniş el-
mi  təhlillər  aparılmışdır.  Monoqrafiyanın  üstün  cəhətlərindən  biri 
bu əsərin orta əsr Azərbaycan ailəsi və onunla bağlı məsələlərin hər-
tərəfli araşdırılması ilə bağlıdır. Qeyd edək ki, bu məsələnin tədqiqi 
ilə  bağlı  indiyədək  müəyyən  boşluqlar  olmuş  və  aparılan  araşdır-
malar, əsasən XIX əsrin sonları və XX əsrin əvvəllərini əhatə edir.  
Əsərin  əsas  məqsədi  ailənin  orta  əsrlərdəki  yeri  və  vəziyyətini 
araşdırmaqdan  ibarətdir.  Belə  ki,  qədimdə  baş  verənləri  bu  günü-
müzlə müqayisəli şəkildə təhlil edərkən bir sıra  məsələlər lazımınca 
dəyərləndirildikdə,  onların  bəzilərinin  keçmişdən  bizə  miras  qaldı-
ğını  və  nələrin  isə  tarix  səhnəsindən  silinib  getdiyini  daha  yaxşı 
müəyyənləşdirə bilirik. Bu baxımdan da tariximizin bir parçası olan 
orta  əsrlər  dövrü  ailəsinin  araşdırılması  elmi  cəhətdən  olduqca 
zəruridir. 
Orta  əsrlərdə  ailələrin  tərkibi  üzvlərinin  sayından  asılı  olaraq 
müxtəlif  olurdu.  Böyük  ailələrdə  patriarxal  adət  və  ənənələr  hökm 
sürürdü.  Ailənin  qurulmasında  bir  sıra  mərasimlər  icra  olunurdu. 
Qızbəyənmə,  elçilik  və  nişanlanma  adətləri  toy  mərasiminə  qədər 
icra olunan ilkin mərhələni təşkil edir. Bu işdə əsas rol anaya və ba-
cıya (bəzi hallarda isə yaxın qohumlara) məxsus idi. İkincisi isə, oğ-
lanlar  özləri  görüb  bəyəndikləri  qızlara  elçi  göndərilməsini  arzu 
edirdilər. Nəhayət, yaxın dostlar və ya qohum ailələr xalq arasında 
mövcud olan göbəkkəsmə (beşikkərtmə) adəti ilə körpə yaşlı uşaq-
larını erkən vaxtlardan etibarən deyikli elan edirdilər və məlum ol-
duğu kimi, burada əsas seçim valideynlərdən asılı olurdu. İndiyədək 

 
348 
 
davam  edən  nişan  mərasiminin  xarakterik  xüsusiyyətləri  əsasən 
ondan  ibarətdir  ki,  o  hər  iki  tərəfin  yaxın  qohumlarının  iştirakı  ilə 
keçirilir.  Qıza  üzük  və  şal  aparılır.  Azərbaycan  xalqının  qədimdən 
bəri  yaşadıb  mühafizə  etdiyi  zəngin  və  rəngarəng  toy  adətləri 
içərisində  xınayaxdı  mərasimi  özəl  xüsusiyyətləri  ilə  seçilir.  Bu 
qızın  ata evindəki  yaxın  qohumları və rəfiqələri ilə birgə keçirdiyi 
qız toyu sayılır. Mərasim zamanı hər iki tərəfin iştirakçıları əllərinə 
xına yaxır, deyib, gülüb əylənirdilər.  
Azərbaycan xalqının ailə münasibətlərində  ən mühüm  yeri toy 
vasitəsilə həyata keçirilən nikah tutur. Toy əsrlər boyu Azərbaycan 
xalqının yüksək səviyyədə qeyd etdiyi təntənəli şənlik olub ailənin 
əsasını  təşkil  edən  və  nikahın  rəsmiləşdirilməsini  təsdiqləyən  bir 
mərasimdir. 
Azərbaycanda əsasən monoqam ailə üstünlük təşkil edirdi, lakin 
yüksək  təbəqənin  nümayəndələrinin  daha  artıq  arvadı  olduğu  da 
məlumdur.  
Ailənin  bir  sıra  funksiyaları  vardır.  Onlardan  biri  də  dünyaya 
gətirilən  övladın  tərbiyə  olunması  məsələsidir.  Əsərdə  Azərbaycan 
xalqının  əsrlərdən  bəri  süzülüb  gələn  tərbiyə  məsələləri,  metod  və 
vasitələri təqdim olunur.  
Əsərdə ilk dəfə olaraq, dayəlik, Azərbaycanda hamam mədəniy-
yəti, qonaqpərvərlik adəti tədqiq olunur. Yüksək təbəqə dayə və qa-
ravaş  saxlayırdı.  Ən  yüksək  səviyyədə  qonaqpərvərlik  icra  olu-
nurdu.  Hamam  özünəməxsus  funksiya  daşımaqla  yanaşı,  həmçinin 
informasiya mübadiləsinin gerçəkləşdiyi görüş yeri kimi də mahiy-
yət kəsb edirdi.  
Əsərdə, eyni zamanda çillə kəsmək, adqoyma, sünnət, talaq və 
dəfn mərasimi haqqında da ətraflı məlumatlar verilmişdir.  
 
 
 
 
 
 

 
349 
 
SUMMARY 
The  exploration  of  middle  ages  Azerbaijan  family  and  the 
different tasks concerning it from the historical-ethnographical point 
have  very  great  importance.  In  fact,  the  family  as  one  of  the  most 
important social values always played great role in all societies and 
was considered the smallest but main part of society.   
The middle ages Azerbaijan family and family relationship was 
investigated  on  the  base  of  various  historical  sources  and  also  its 
development  peculiarities  and  characteristic  features  was  analyzed 
in this monograph. The strongest point of monograph is that author 
tried to give a comprehensive investigation of Azerbaijan family in 
medieval  ages  and  the  issues  concerning  it.  Actually,  there  always 
have  been  certain  gaps  in  investigation  of  this  question.  Indeed, 
most of the researches done by scientists cover mainly end of XIX 
and beginning of XX century.  
The  main  goal  of  this  paper  is  to  find  out    the  main  role  and 
position  of  family  in  medieval  ages.  When  doing  comparative 
analyses  of  customs  and  traditions  in  past  and    present  we  just 
notice that some of them were inherited from the ancient times but 
some of them were lost.  Therefore the investigation of Azerbaijan 
family in medieval ages is very important from the historical point.  
Depending on family members  families in  medieval  ages  were 
different.  Patriarchal  customs  and  traditions  dominated  in  big 
families.  There  were  some  ceremonies  in  forming  a  new  family. 
The first period like “Qızbeyenme” - getting familiar with maiden, 
“elchilik”  –  “match-making”  and  engagement  were  the  processes 
before  wedding  party.  Mothers  or  sisters  (sometimes  other  close 
relatives) played the leading role in these ceremonies.   
Second,  boys  want  to  send  match  making  to  those  girls  they 
love. Finally, close friends or relatives declare boy and girl engaged 
when they are still babies and the chose was made by their parents.  

 
350 
 
The  main  feature  of  engagement  party  is  that  bride’s  and 
groom’s  close  relatives  took  part  in  this  event.  The  groom’s 
relatives take scarf and wedding ring.  
Khina party is also one of the ancient festivals before wedding 
party  that  Azerbaijan nation  preserved  from  ancient  time.  It  is like 
the  wedding  party  but  only  for  females.  During  the  party  close 
friends and relatives of bride take part and put khina to their hands, 
dance and sing songs.  
The  cornerstone  in  family  relationship  is  of  course  wedding 
ceremony.  For  centuries  the  wedding  ceremony  was  the  main 
ceremony that was celebrated in a happy way for making marriage 
official.  
Though  in  Islamic  families  a  man  can  marry  4  times  there 
wasn’t such custom in  Azerbaijani families. But we can see a few 
example of this in rich families.  
The family has a lot of functions. One of them is the problem of 
bringing  up  a  child.  In  this  paper  author  tried  to  give  profound 
information about methods and means of bringing up the child that 
was existed and preserved till our days. 
The  understandings  of  “nursery”,  “bath  culture”  and  traditions 
of hospitality was first time explored in this article it. As we know, 
the elite people had nannies and housemaids 
at their home for their 
children. The hospitality was in high level. Bath-house was not just 
a  place  for  taking  shower  and  rest,  but  also  it  was  a  place  of 
meetings and exchanging information.  
There was given detailed information about Azerbaijan people’s 
ancient  traditions  such  as  “chille  kesmek”,    “adqoyma”  (naming), 
“sünnət” (ritual circumcision), “talaq” (to divorce) and “funeral”.