Sirtqi va maxsus sirtqi talabalari uchun O`slubiv qo`llanma Samarqand – 2019 kirish

Tabiatshunoslik o’qitish metodikasi fanining qisqacha tarixi.
Tabiatshunoslik metodikasi tabiatshunoslikning o’quv predmeti sifatida rivojlanishi bilan bog’liq bo’lgan o’zining tarixiga ega.
Birinchi metodist deb Vasiliy Fyodorovich Zuyevni (1754-1794) hisoblash mumkin, u xalq bilim yurtlarida tabiatshunoslik darslarini olib bordi, o’qituvchilar seminariyasida leksiyalar o’qidi. 1786 yili V.F.Zuyev «Tabiiyot tarixining ko’rgazmalari» («Nachertaniye yestestvennoy istorii») nomli darslikni nashr qildi, unda tabiiyotni o’rganish izchilligi, qazilmalar dunyosi (jonsiz tabiat), o’simliklar dunyosi (botanika), hayvonlar dunyosi (zoologiya) ko’rsatilgan. Bu darslik o’quv predmeti sifatida tabiiyotga asos soldi.
V.F.Zuyev maktab o’quvchilarining tabiiy obyektlarini o’rganishlarini talab qildi, chunki u minerallarni, o’simlik va hayvonlarni bevosita sezgilar orqali qabul qilib olinishini yuqori baholar edi. Bundan tashqari, o’z o’lkasining tabiatini o’rganish albatta kerak deb ko’rsatdi, bu kitob o’qitishning hozirgi o’lkashunoslik tamoiliga muvofiq keladi. Biroq bu ilg’or g’oyalar fanda sxolastik metodlar hukmron bo’lgan sharoitda, o’quvchilardan faqat darslik matnini mexanik ravishda yod olish talab qilingan bir vaqtda amalga oshirilishi mumkin emas edi.
XIX asr o’rtalarida ilg’or pedagogik fikrlarni ifodalovchilardan biri Konstantin Dmitriyevich Ushinskiy (1824-1870) bo’ldi. U kuzatish metodini tabiatni bilib olishda eng samarali metod sifatida ajratdi, «Ona tili», («Rodnoye slovo») va «Bolalar dunyosi» («Detskiy mir») nomli o’qish kitoblariga tabiatshunoslik bilimlarini bayon qilganda kuzatish va tajribalar o’tkazishni talab qiluvchi tabiat to’g’risida boy material kiritdi.
K.D.Ushinskiy bolalarni tabiat bilan tanishtirishni o’z joyi, o’z o’lkasini o’rganish bilan boshlashni taklif qildi, bunda kitobni o’qish yoki o’qituvchi axborotidan olingan ta’surotlarni bola kuzatishlari yordamida tekshira olsin. Ushinskiy ta’kidladiki, o’z joyi tabiatini o’rganishning bosh metodlaridan biri kuzatishdir, chunki ular kuzatuvchanlikni vujudga keltirishga yordam beradi.
«Bolalar dunyosi» kitobida Ushinskiy bolalarni nutq rivojlanishining asosida yotuvchi oddiy mantiqiy ishlarga o’rgatish uchun tabiatni qanday kuzatish zarurligini ko’rsatib berdi. Mustaqil qabul qilinganlargina o’quvchilar xotirasida mustahkam saqlanib qolishini tasdiqlab, u pedagogik jarayondagi kuzatish metodining rolini misli ko’rilmagan darajada yuqoriga ko’tardi.
Kuzatishlar, tajribalar va ekskursiyalar bilan tabiiyot o’qitish sistemasini birinchi bo’lib Aleksandr Yakovlevich Gerd (1841-1888) taklif qildi. U ta’kidladiki, ko’rgazmali o’qitish bola idrokining bor (real) holatiga muvofiq bo’lishi kerak. Gerd shunday sistemani bunyodga keltiradiki, unda tabiiyotni o’rganish jonsiz tabiatdan boshlanadi, u boshlang’ich sinflarda jonsiz tabiat kursini o’qitish metodikasini ishlab chiqdi. U «Tabiiyot qisqa kursi» («Kratkiy kurs yestestvoznaniya») nomli darslik, shuningdek, «Yer, havo, suv» («Zemlya, vozdux, voda») nomli o’quv, qo’llanma va ularni o’qitishga oid «Boshlang’ich maktabda predmetli darslar» («Predmetnye uroki v nachalnoy shkole») nomli metodik qo’llanma (1883) yozdi. Bu kitob uzoq vaqtlargacha jonsiz tabiat kursi bo’yicha asosiy qo’llanma bo’lib keldi.
XX asr boshlarida boshlang’ich maktabda tabiyot o’qitilishida uch yo’nalish belgilandi. Chunonsi, Dmitriy Ivanovich Taxomirov «Boshlang’ich maktabda rus tili darslarida nimani va qanday o’qitish kerak» («Chemu i kak uchit na urokax russkogo yazka v nachalnoy shkole», 1901) kitobida tabiyotni izohli o’qitishga kiritish o’rniga asosiy o’quv predmeti sifatida ajratib chiqarishni taklif qildi. Tabiiyotni izohli o’qitish o’quvchilarga qancha bo’lmasin tabiat to’g’risida bir butun tasavvur bera olmagan, chunki ular tabiat to’g’risida tarqoq ma’lumotlar olar edilar, xolos. Shuningdek, ular tabiat jismlari va hodisalari to’g’risida aniq bilimlar olmas edilar, chunki tabiat jismlari va hodisalari bilan tanishtirish bir tomonlama, kitob tilida – og’zaki metodlar bilan olib borilgan. Bu yo’nalishga Vladimir Aleksandrovich Gerd (1870-1926) o’zining «Boshlang’ich maktab kursidagi tabiiyot alohida predmet sifatida» («Yestestvoznaniye kak otdelny predmet v kurse nachalnoy shkol», 1917) nomli kitobida jiddiy qarshi chiqdi. U, D.I. Tixomirov takliflarini tanqidiy tahlil qilib, tabiiyot darslarini izohli o’qish darslari bilan almashtirish mumkin emas, degan xulosaga keldi. Bunda V.A.Gerd boshlang’ich maktabda tabiyotni alohida predmet qilib ajratish zarurligini ishonchli ravishda isbot qildi. Uning fikricha faqat shu sharoitdagina dasrlarda shu predmetga xos metodlardan foydalanish va shu asosda bolalarga tabiat to’g’risida butun tasavvur berish hamda tabiat hodisalarining farqiga bora olish o’quvini hosil qilish imkoniyati tug’iladi. Bu predmetni joriy qilinishi bilim xarakteri, material hajmi hamda o’rganish izchilligini tuzishni, shuningdek o’quv soatlari ajratilishini va kursning umumiy sistemasida darslar vorisligini ta’minlashni talab qiladi.
Bu masalaga Vasiliy Prokofyevich Vaxterov bir muncha boshqacharoq qaradi. «O’qitishning predmetli metodi» («Predmetny metod obucheniya») nomli kitobida tabiiyotni og’zaki o’qitishni qoralab, u tabiatni kuzatishlar, tajribalar, tabiat narsalarini namoyon qilishga tayanib o’rganishning ya’ni predmetli o’qitishning muhimligini isbot qildi. Biroq bu boshlang’ich maktabda tabiiyotni maxsus o’quv predmeti qilib ajratishga qarshi chiqdi, «predmetli o’qitishga («predmetnogo obucheniya») alohida o’quv predmeti sifatida qarash mumkin emas» deb ta’kidladi.
Bu uch yo’nalish: «tixomirovcha» - boshlang’ich maktabda tabiiyotni o’rganishni izohli o’qitishga kiritish; «vaxterovcha» - tabiiyot bo’yicha uni maxsus predmet sifatida ajratmasdan alohida predmet darslari o’tkazish va «gerdcha» - tabiiyotni o’quv rejasida maxsus predmet sifatida ajratish 1917 yilgacha bo’lgan davrda qaror topdi.
1917 yildayoq V.A.Gerdning «Boshlang’ich maktab kursida alohida predmet sifatida tabiiyot» («Yestestvoznaniye kak otdelny predmet v kurse nachalnoy shkol») nomli kitobi nashr etilgan edi, unda muallif tabiiyotni boshlang’ich maktabda maxsus predmet sifatida o’qitish zarurligini isbot qilgandi.
M.N.Skatkin tabiiyot metodikasi bo’yicha 50-yillarda chiqqan ishlarida kichik yoshdagi o’quvchilarning tabiatshunoslik bilimlarini o’zlashtirishlariga ta’sir ko’rsatuvchi boshqa metodlar bilan bir qatorda kuzatish metodiga ishora qiladi, uning yordamida tabiat to’g’risida aniq tasavvur va tushunchalar shakllanishini ta’kidlaydi. U o’quvchilarning o’qituvchi rahbarligidagi kuzatishlaridan keyin jonli tabiat burchagida yoki bevosita tabiatda mustaqil kuzatishlar olib borishlarini taklif qiladi. Mustaqil kuzatishlar o’tkazish oldidan o’qituvchi kuzatishning maqsadi, mazmuni va metodikasini tushuntirib berish kerak.
M.N.Skatkin o’z tadqiqotlarida tabiatshunoslik bo’yicha sinfdan tashqari ishlar tashkil qilish metodikasi hamda tabiatni o’rganish bo’yicha mashg’ulotlarda bolalarning bilish faoliyatini faollashtirish masalalariga katta e’tibor berdi.
Tabiatda, o’quv-tajriba uchastkasida va sinfda kuzatish va tajribalar o’tkazish zarurligi to’g’risida P.A.Zavitayevning «Boshlang’ich maktabda tabiyot bo’yicha kuzatish va tajribalar» («Nablyudeniya i opt po yestestvoznaniyu v nachalnoy shkole») nomli kitobida ham fikr yuritiladi. Unda o’rganilayotgan har qanday hodisa haqidagi tasavvurlarni kitoblardan material o’qish bilan to’ldirish hamda mustahkamlashni talab qiluvchi kuzatish va tajribalarning aniq metodikasi bayon qilinadi.
Ekskursiyalar, predmetli darslar va kuzatishlar o’tkazish metodikasini yorituvchi boshqa nashrlar ham vujudga keldi. Jumladan, A.K.Verzinaning ishi nashr qilindi, unda 1-4 sinflarda ob-havoni kuzatish sistemasi taklif qilingan, kuzatish natijalaridan ona tili va rus tili, arifmetika, jug’rofiya va tabiiyot darslarida, maktab o’quv-tajriba uchastkasidagi amaliy mashg’ulotlar jarayonida foydalanish uslublari keltirilgan.
1959 yildan boshlab, har yili 1-4 sinf o’quvchilari uchun «Kuzatish kundaliklari» («Dnevniki nablyudeniy») nashr qilinmoqda, uning muallifi V.A.Valerianova o’quvchilarning ob-havoni, o’simlik va hayvonlar hayotidagi o’zgarishlarni, qishloq xo’jaligida odamning mehnat faoliyatini muntazam ravishda kuzatishlarini tashil qilishda o’qituvchiga yordam berish vazifasini qo’yadi.
Tabiiyot metodikasiga mashhur metodist S.A.Pavlovich (1884-1976) katta hissa qo’shdi, uning ishlari boshlang’ich maktabda tabiiyot darslarini metodik jihatdan to’g’ri tashkil qilishga yordam berdi. Uning «Boshlang’ich maktabda tabiiyot o’qitish amaliyoti» («Praktika prepodavaniya yestestvoznaniya v nachalnoy shkole», 1939), «Jonsiz tabiat to’g’risidagi tushunchani qanday o’qitish kerak» («Kak prepodavat nachalnye znaniya o nejivoy prirode», 1948), «Tabiatshunoslik bo’yicha kitob. Tabiatning asoslari va metodikasi» (1969) nomli ishlari ancha mashhurdir. S.A.Pavlovichning tabiiyot va tabiatshunoslik darslarini o’quv qurollari bilan jihozlash to’g’risidagi kitoblari hozirgi vaqtda ham o’z ahamiyatini yo’qotgan yo’q.
Vasiliy Aleksandrovich Suxomlinskiy o’zining «Yuragimni bolalarga beraman» («Serdse otdayu detyam») nomli kitobida bolalarni tabiiyotni bilib olishga tabiatning o’zida o’rgatishni, ularda hissiyot va xayolni rivojlantirishni taklif qildi. U, o’qituvchi bolalarning ruhiy dunyosini bilishi, ularning aqliy rivojlanishiga, bilimga qiziqish uyg’onishiga har jihatdan yordam berish kerak, deb hisobladi. Suxomlinskiy tafakkurni rivojlantiruvchi birinchi darsni tabiat quchog’ida o’tkazilishini astoyidil tavsiya qildi. U bolalarni olti yoshdan maktabda o’qishga tayyorlashdan boshlovchilardan biri edi. Uning bolalarni o’qitishga tayyorlashda oila bilan maktabning aloqasiga mo’ljallab ishlab chiqqan sistemasi hozirgi zamon pedagogikasining katta yutug’idir.
1969 yildagi o’rta umumta’lim maktabi islohotidan keyin tabiatshunoslik 2 va 3-sinflarda mustaqil predmet sifatida o’qitila boshladi va faqat 1-sinfda tabiatshunoslik materialidan o’qish va nutqni rivojlantirish darslarida foydalanildi.
Umumta’lim va hunar maktablarini isloh qilishning asosiy yo’nalishlari munosabati bilan tabiatshunoslikni o’qitish masalalari yangicha hal qilindi. 1986 yildan e’tiboran bolalar 6 yoshdan boshlab o’qitila boshlandi, maktabda o’qitish muddati esa 11 yilgacha ko’paytirildi. Shunday qayta qurish 1-2-sinflarda «Atrof olam bilan tanishtirish» nomli yangi o’quv predmetini kiritish imkoniyatini berdi, u 3-4-sinflarda «Tabiatshunoslik» predmetiga o’tadi.
Kursni o’rganish ikki yo’nalishda olib boriladi. Birinchisi, bolalarni odamlarning ijtimoiy hayoti va mehnati bilan tanishtirishni, xulq-atvor madaniyatini tarbiyalashni nazarda tutadi. Ikkinchisida,tabiat bilan bevosita muloqotda uning bilan tanishtirish, tabiat obyektlari va hodisalari to’g’risida tasavvurlar shakllantirish, tabiatga mas’uliyat bilan munosabatda bo’lishni, tabiatdagi xulq-atvor madaniyatini tarbiyalash, tabiat muhofazasida baholi qudrat faoliyat tashkil qilinishi mo’ljallanadi. Tabiat bilan tanishtirish ekskursiyalarda, o’quv sayrlarida, amaliy ishlarda kuzatishlar o’tkazish asosida amalga oshiriladi. Tabiatni, unda sodir bo’layotgan o’zgarishlarni kunda kuzatib borilishini tashkil qilish katta ahamiyatga ega. Bolalarning amaliy faoliyati (ijtimoiy foydali ishlar, mehnat, o’yin) jarayonida odam mehnatini o’rgansh bu ikki yo’nalishni bog’lovchi zvenodir.
1 va 2-sinf kursining mazmuni «Bizning uy va jonajon tabiat», «Bizning maktab (bolalar bog’chasi) va jonajon tabiat», «Jonajon mamlakat» mavzularida ochib beriladi. Bu mavzular asta-sekin yaqindan uzoqqa borish bilan atrofimizdagi olam to’g’risidagi tasavvurlarni to’plash, boyitish va sistemalashtirishga imkon beradi.
«Atrof olam bilan tanishtirish» predmeti boshlang’ich maktabning boshqa predmetlari bilan chambarchas bog’liqdir. Tabiat va jamiyat hayotini, odamlar mehnatini kuzatish ona tili, mehnat ta’limi, tasviriy faoliyat, matematika kabi predmetlarning o’quv materialini yaxshiroq tushunib olishga yordam beradi. Bu dasrlarda, atrof olam bilan tanishtirish bo’yicha mashg’ulotlarda tabiat to’g’risida o’quvchilar oladigan tasavvurlar kengaytiriladi, boyitiladi, katta amaliy yo’nalishga ega bo’ladi.
«Atrof olam bilan tanishtirish» kursining davomi hisoblangan «Tabiatshunoslik» o’z ichiga tabiat fanlarining har xil sohalarini oladi. 3-4 sinflarda tabiatshunoslikni o’rganish jonsiz tabiat bilan jonli tabiat bir butunlikni tashkil qilishi, shuning uchun ham ular o’zaro bog’liq ekanligi to’g’risidagi tasavvur va tushunchalarni izchillik bilan rivojlantirishni nazarda tutadi.
Ushbu qabul qilingan dasturlar, bu islohotlardan keyin Respublikamiz mustaqllik e’lon qilingan va uning dastlabki yilarigacha amal qildi.