Siyosiy hokimiyat

Hokimiyat tushunchasiga oid yondashuvlar 

 

Hokimiyat  tushunchasi  siyosiy  fan  kategoriyalari  tizimida  markaziy 

o‘rinni  egallaydi.  Energiya  tushunchasi  fizikada,  pul  tushunchasi  iqtisodiy 

nazariyada  qanday  o‘rinni  egallasa,  bu  tushuncha  ham  siyosiy  fanda  xuddi 

shunday  o‘rinni  egallaydi.  Biz  quyida  hokimiyat  tushunchasiga  oid  eng 

muhim yondashuvlarni ko‘rib chiqamiz.  

1.  Hokimiyatning  eng  ko‘p  tarqalgan  ta’riflaridan  biri  -  pozitiv-

sotsiologik  talqindir  (nemis  faylasufi  va  sotsiologi  M.  Veber).  Bu  talqinda 

hokimiyat  biror  individning  muayyan  ijtimoiy  sharoitda  boshqa  individga 

o‘zining  irodasini  o‘tkazish  qobiliyati  sifatida  tushuniladi.  Hokimiyat 

munosabatlarining  asosini  o‘zaro  ta’sir  doirasiga  kiritish  munosabatlari 

tashkil  etadi.  Bunday  munosabatlar  hokimiyat  sub’ekti  va  ob’ekti  o‘rtasida 

qaror topadi. 

2.  Hokimiyatning  teologik  (diniy  nuqtai-nazaridan)  talqini  (B. 

Rassel). Bu talqinda hokimiyat muayyan mavsadga erishish, ko‘zda tutilgan 

natijalarga  ega  bo‘lishning  diniy  yoki  ilohiy  nuqtai-eazaridan  tafsiflanadi. 

Qisqa  qilib  aytganda,  hokimiyat-  bu  ko‘zlangan  maqsadlarini  ro‘yobga 

chiqarishdan  iboratdir.Teologik  ta’rifda  hokimiyat  keng  ma’noda  talqin 

etiladi. Bunda hokimiyat nafaqat kishilar o‘rtasidagi munosabatlarning, balki 

insonning  atrof-muhit  bilan,  xudo  bilan  o‘zaro  munosabatlarini  ham  o‘z 

ichiga oladi.  

3. Bixevioristik talqin. Bu talqinda hokimiyat sub’ekt xulq-atvorining 

maxsus  turi  sifatida  olib  qaraladi.  Bunda  birovlar  buyuradilar,  boshqalar 

bo‘ysunadilar.Bixevioristik 

yondashuv 

hokimiyatni 

tushinishni 

individuallashtiradi,  uni  real  shaxslarning  o‘zaro  harakatlaridan  iborat  deb 

qaraydi.Hokimiyatning  keng  tarqalgan  bixevioristik  talqinini  G.  Lassuel 

taklif  etgan.  U  hokimiyatning  paydo  bo‘lishi  uchun  dastlabki  impulslarni 

---

 

31

 

individga  insonga  xos  bo‘lgan  hokimiyatga  intilishlik  (iroda)  va  “siyosiy 

energiyaga”  egalik  qilishlik  beradi,  deb  hisoblaydi.  Inson  hokimiyatda 

hayotni  yaxshilash:  boylik,  obro‘  orttirish,  erkinlikka,  xavfsizlikka  va 

hokazolarga erishish vositalarini ko‘radi.  

4.  Hokimiyatning  psixologik  talqini  (  Z.  Freyd,  K.Gustav  YUng,  K. 

Xorni).  Bu  talqin  hokimiyatni  real  individlarning  xulq-atvori  sifatidagi 

bixevoristik  tushunishidan  kelib  chiqib,  ushbu  xulq-atvorning  sub’ektiv 

tomonini,  kishilar  ongi  va  ruhiyatida  ildiz  otgan  hokimiyatning  manbaini 

ochib  tashlashga  harakat  qiladi.  Bu  xildagi  eng  ko‘zga  ko‘ringan 

yo‘nalishlardan biri- psixoanalizdir. U hokimiyatga intilishni va, ayniqsa, uni 

egallashni  jismoniy  yoki  ma’naviy  zaiflikni  sub’ektiv  kompensatsiya  qilish 

vazifasini  bajaradigan  psixik  energiya  sifatida  talqin  etadi.  Hokimiyat 

irodalarning  o‘zaro  harakati-  birovlarni  bo‘ysunishga,  boshqa  birovlarning 

“Ixtiyoriy qo‘shilishga” tayyorgarligi sifatida vujudga keladi 

5. Hokimiyatning tizimli talqini. Bu talqin hokimiyatning bixevoristik 

va  psixologik  ta’riflaridan  farq  qiladi.  Agar  bu  ikki  yo‘nalish  real 

kuzatishlarga 

tayanib 

hokimiyatni 

tushunishda 

quyidan 

yuqoriga, 

individlardan  jamiyatga  qarab  borishni  talab  qilsa,  tizimli  usul  esa 

hokimiyatni  individual  munosabatlardan  emas,  balki  sotsial  tizimdan  hosil 

bo‘lganligidan  kelib  chiqadi.  U  hokimiyatni  tizimli  qabul  qilgan  jamoa 

maqsadlarini  ro‘yobga  chiqarishga  yo‘naltirilgan  majburiyatlarni  uning 

elementlari tomonidan bajarilishini ta’minlash qobiliyati sifatida olib qaraydi.  

6.  Hokimiyatning  tuzilmaviy-funksional  talqini  (Amerika  sotsiologi 

T.  Parsons).  Bu  talqin  hokimiyatni  keng  bo‘lmagan  sub’ektlarning 

munosabati,  sotsial  tashkilotning  xususiyati  sifatida,  insonlar  birligining 

o‘zini  o‘zi  tashkil  etish,  uyushtirish,  safarbar  qilish  uslublari  sifatida  olib 

qaraydi.  Insonning  jamoa  bo‘lib  yashashini,  ko‘p  kishilarning  birgalikdagi 

hayotini  hokimiyatsiz  tasavvur  qilib  bo‘lmaydi.  Jamiyat  turli  elementlardan 

iborat  bo‘lgan  yaxlitlikdir.  Uning  o‘zi  quyidan  yuqoriga  qarab  tuziladi, 

boshqaradigan va ijro etuvchi sotsial rollarni tabaqalashtiradi. Hokimiyat- bu 

resurslarni,  ta’sir  ko‘rsatish  vositalarini  safarbar  qilishga  imkon  beruvchi 

sotsial maqomlar, rollarning xususiyatidan iboratdir.  

7. Relyasion (fr.- munosabat) ta’rif. Bu ta’rif hokimiyatni ikki sherik 

o‘rtasidagi  munosabat  sifatida  olib  qaraydi.  Bunda  ulardan  biri  ikkinchisiga 

belgilovchi  ta’sir  o‘tkazadi.  Bu  holda  hokimiyat  uning  sub’ekti  va 

---

 

32

 

ob’ektining  o‘zaro  harakati  sifatida  namoyon  bo‘ladi,  sub’ekt  muayyan 

vositalar yordamida ob’ektni nazorat qiladi.  

Sharqona  talqin  (Kuntszi)  bo‘yicha,  hokimiyat  davlatda  mujassam, 

davlat  hokimityati  ota  hokimiyatiga,  hukmdor  va  fuqarolar  o‘rtasidagi 

munosabatlarga tengdir. 

Hukmdorning  otalarcha  g‘amxo‘rligi,  fuqarolarning  farzandlik  mehr-

muhabbati-hokimiyatining  asosiy  tamoyilidir.  Bu  tamoyilning  buzilishi 

hokimiyatning  emirilishi,  jamiyatda  tartibsizlik,  beqarorlikning  hukmronligi 

demakdir.  Mazkur  talqinga  binoan,  hukmdor-mamlakat,  el-yurt  xalqning 

otasidir.  Uning  muqaddas  burchi—mamlakatga  otalik  qilish,  ya’ni  xalqni 

to‘g‘ri yo’lga boshlash va yomon yo’ldan qaytarish, Vatanning farovonligini, 

tinch-  totuvligini,  osoyishtaligini  ta’minlashdir.  Xalq  esa,  hukmdorning 

farzandi  va  tayanchidir.  U  farzandlik  burchini  bajarishi,  ya’ni  hukmdorning 

ishonchini oqlashi, mas’uliyatli bo‘lishi, buyruqlarga, ko‘rsatmalariga so‘zsiz 

itoat etishi va uni bajarishi zarur. 

Islomiy  talqinga  ko‘ra,  butun  borliqdagi  eng  oliy  hokimiyat  Alloh 

taologa  tegishlidir.  Undan  boshqa  18  ming  olamda  oliy  hokimiyatga  ega 

bo‘lgan zot yo’q. 

Allohning  irodasiga  osmonlar-u  erdagi  barcha  narsalar,  hukmdorlar  ham, 

fuqarolar  ham  so‘zsiz  buysunadi.  Har  bir  inson,  jamiyatda  tutgan  o‘rnidan 

qat’iy  nazar,  barcha  yaxshiy-u  yomon  ishlari  uchun  yaratuvchi  oldida 

javobgardir. 

Allohning  yo’rig‘iga  amal  qilgan  kishilar  bu  dunyo-yu  u  dunyoda 

saodatmand bo‘ladi, uning irodasiga bo‘ysunmay, haddan oshib, havoi nafsga 

berilib  yurganlar  esa,  bu  dunyoda  g‘azabga  uchrab,  xor—zor  bo‘ladi,  u 

dunyoda azob- uqubatga duchor bo‘ladi. Mazkur talqinga ko‘ra, hukmdor—

Allohning  yerdagi soyasidir. Uning vazifasi Alloh xohish —irodasining aniq 

ado  etilishi  to‘g‘risida  g‘amxo‘rlik  qilishdan,  uning  yo’l-  yo’rig‘ni  joriy 

etishdan iboratdir. 

Har  bir  mo‘min  musulmon—Allohning  bandasidir.  Uning  vazifasi—

Alloh, uning Rasuliga va o‘z rahbarlariga itoat qilishdir. Dunyoviy hokimiyat 

—Alloh taolo ko‘rsatgan hidoyat yo’lidan boruvchi, u man etgan hodisalar—

zalolat,  razolat,  nohaqlik,  tartibsizlik,  yovuzlik,  tubanlik,  munofiqlik  bilan 

kurashuvchi va tinchlik, osoyishtalikni, farovonlikni ta’minlovchi vositadir. 

---

 

33

 

Ammo,  jamiyatlar  rivojlanishi  bilan  hokimiyat  tabiati,  mazmuni,  talqinlari 

ham  o‘zgarib  bordi.  Hokimiyat  ilohiy  emas,  ijtimoiy  hodisa  sifatida  qarala 

boshlandi. 

Yevropada  shakllangan  zamonaviy  siyosiy  tizimlarning  rivoji, 

hokimiyat mazmuni va shakllarida katta o‘zgarishlar yuz berishiga olib keldi. 

G‘arb  ijtimoiy  tizimlarida  hokimiyat,  xususan,  siyosiy  hokimiyat  eng  oliy 

ijtimoiy  qadriyat  darajasiga  ko‘tariladi.  Natijada,  bu  davrda,  yashab  ijod 

etgan  jamiyatshunos  olimlarning  ko‘pchiligi-hokimiyatni  ta’riflashga 

uringanlar. 

N.Makiavelli  hokimiyat  deganda,  davlat  hokimiyatini  tushunadi. 

Uningcha, hukumatning o‘z fuqarolarini boshqara olish qobiliyati-hokimiyat 

bo‘lib,  davlat,  siyosatning  maqsadi-barcha  vositalar  bilan  hokimiyatni 

kuchaytirishdir.  "Hokimiyatning quroli hukmronlikdir, hokimiyatning  asosi" 

yaxshi  «qonunlar»  va  "yaxshi  qo‘shindir".  Hokimiyat  odamlar  ehtiroslarini 

tinglovchi va ularda fuqarolik sifatlarini tarbiyalovchi kuchdir. 

T.  Gobbs  hokimiyatni  birinchi  marta  tushuncha  sifatida  ta’riflashga 

uringan.  "Inson  hokimiyati,  -  deb  yozadi  u,-  kelajakda  qandaydir  imtiyoz, 

foydaga erishish uchun undagi hozir mavjud vositalardir. 

Keyingi  bosqich—M.Veber.  Uning  tahlilida  hokimiyat  tushunchasi 

zamonaviy  aniqlikka  ega  bo‘ldi.  Veberda  hokimiyat  "Aktor  ijtimoiy 

munosabatda, qarshilikka qaramay, o‘z irodasini amalga oshirish ehtimoli, bu 

ehtimol  nimaga  asoslanishidan  qat’iy  nazar".  Veber  ta’rifida  hokimiyatning 

uch  eng  muhim  sifati  ko‘rsatiladi:  1)  hokimiyat  individlarga  xos  xususiyat 

emas,  ular  o‘rtasidagi  munosabatlar  doirasida  mavjud;  2)  hokimiyat 

imkoniyat,  ehtimollik  terminlarida  ta’riflanishi  kerak;  3)  hokimiyatning 

asosini  hamma  narsa,  xususiyat  yoki  munosabat  tashkil  etishi  mumkin. 

Gobbs kabi M.Veber ham hokimiyatni individlar o‘rtasidagi (ammo guruhlar 

yoki  jamoalar  o‘rtasidagi  emas)  atayin  assimetrik  (tengsizlik  asosidagi) 

munosabat,  deb  tushunadi.  Avtoritetdan  farq  qilib,  hokimiyat  ijtimoiy 

mavqelar yoki rollar bilan emas, individlarning shaxsiy sifatlari bilan bog‘liq. 

Ammo,  Veber  hokimiyat  tushunchasini  mavhum  hisoblab,  ko‘proq 

hukmronlik terminini ishlatishni ma’qul ko‘rgan. 

Hokimiyatning  zamonaviy  nazariy  tahlilida  ikki  asosiy  an’ana  yaqqol 

ko‘zga tashlanadi: 

---