Sizsiz (roman-xatirə) Həyatım ağrıyır (povest-xatirə)
*** Onun yalnız bicə güclü düşməni var – özü. ***
Yüklə 3,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
*** Onun yalnız bicə güclü düşməni var – özü. *** Keçmiş SSRİ-dəki stalinistlərlə xaricdəki stalinistlərin fərqi ondadır ki, birincilər alçaq, ikincilər axmaqdırlar. Birincilər hər şeyi bil-bilə riyakarlıqla bütün bildiklərinə göz yumurlar, ikincilər isə heç nə bilmirlər, ya bilmək istəmirlər. Milyonlarla məhv edilmişlər, güllələnmişlər, sürgünlərə göndərilmiş, məhbəslərə atılmışlar, ölüm düşərgələri – QULAQ… Birincilər: "nə olsun, yuksək məqsəd yolunda bu qurbanlar labüddür" – deyir. İkincilər: "Bizim bundan xəbərimiz yoxdursa, deməli, bunlar olmayıb" – fikrindədirlər. *** Moskvada – senzura tətbiq olunur. Demokratik Qərb riyakarlıqla bundan narazıdır. Yaxşı, mən də senzuranın əleyhinəyəm, amma axı məhz mətbuatın özbaşınalığı bu atmosferi yaratdı, gərginləşdirdi və bütün bunlar Parlamenti topa tutmaqla nəticələndi. Qərb də bunu (yəni topa tutmanı) anlaşıqlı qarşıladı. Qəribədir. Qanlı nəticəni anlamaq, qəbul etmək, amma ona gətirən səbəbləri, hadisələrin gedişatnı başa düşməmək. Rusiyada da, bütün keçmiş SSRİ məkanında da nüvə potensialından daha təhlükəli olan hamının hamıya 666 qarşılıqlı nifrətidir. Bax bu partlaya bilər, daha doğrusu, artıq partlayır. Partlayışı hazırlayan isə məsuliyyətsiz, təhrikçi və təxribatçı mətbuatdır. Odur ki, mətbuata təzyiqlər haqqında təəssüflər riyakarlıqdan başqa bir şey deyil. Ümumiyyətlə, mən get-gedə daha çox dərk edirəm ki, Qərbin demokratiyaya aludəçiliyi daha çox demokratiyanın zahiri, dekorativ atributlarına aiddir. Sxolastik demokratik düşüncə doqmatik totalitarizmdən, ehkamçı kommunist fikir tərzindən az fərqlənir. Əlbəttə, fikir, əqidə azadlığına hörmətlə yanaşmaq lazımdır, amma əgər bu faşizmdirsə, yalnız kimsə həmin əqidəyə tapınır deyə onu məqbul saymaq olarmı? Demokratiyanın və söz azadlığının süyər yeri də elə budur. Mücərrəd şəkilə yozulan söz azadlığı naminə azadlığı o şəxslər də qazanır ki, əslində elə bu azadlığın düşmənidirlər. Demokratiyanın bu anadangəlmə Axilles dabanından istifadə edərək əksəriyyət demokratik quruluşun özünə qarşı çıxa bilər. Çoxluq demokratiya istəmirsə, demokratiyanı zorla qəbul etdirmək – demokratiyadırmı? Bu çıxmazdan çıxış varmı? Məncə, yoxdur. Ancaq intuisiya ilə bu balansın dərk olunmasına ümid bəsləmək olar – yəni diktator-demokratın, həqiqətən də, demokratik dəyərlərə sadiq olduğuna və onlara namusla xidmət etməsinə ümid etmək… Müəyyən dərəcədə Kamal Atatürk bunun örnəyidir. Demokratiyanın diktaturası, ya demokratik diktatura… Yeltsin necə, buna örnək ola bilərmi? Yəni ağlı və iradəsi çatacaqmı ki, bu dəyərləri ilk növbədə özünün ətrafındakılardan qoruya bilsin – axı ətrafında Qraçov kimi acgözlər, Qdlyan kimi fırıldaqçılar, Staravoytova kimi siniklər var ki, hamısı təpədən- dırnağa satılmış adamlardır. Onlar üçün demokratiya yalnız bir oyun kartıdır. O biri tərəfdən də general Lebed kimi mağara adamlarının fikrincə, Rusiyanın imperiya amalı heç də demokratiyaya zidd deyil. Belələrinin zehnində demokratiya patrisilər üçündür (Lebedi patrisi sifətində təsəvvür etmək çətin olsa da). Və bütün başqa xalqların müqəddəratını bir xalq həll
667 etməlidir.
Ölüm məni təkzibolunmazlığı ilə qorxuzur. Həyat – daima seçimdir, öz-özünlə, öz taleyinlə daimi mübahisələrdir. Ölüm – sonuncu və mübahisəsiz qərardır, alternativsiz seçimdir. Şübhələrin, tərüddülərin, "nə edim, necə edim?"lərin sonudur.
Stalin tarixin ən uzunölümlü müstəbididir. Fiziki ölümündən 40 il sonra yenə qatillik işini davam etdirir – dünyanın ölüm səpən bir çox terrorist təşkilatlarının bayraqlarında Staliin adı var. Hələ keçmiş SSRİ-dəki qana və qisasa susamış stalinçiləri demirəm. *** Yenidən gənc olmaq istərdim. Amma tək özüm yox, bütün yaxınlarımla, əzizlərimlə, sevdiklərimlə birlikdə.
Qalib gəlmiş inqilabçılar elə zəfərlərinin səhəri günü qələbənin dadını və ləzzətini duyurlar – dəbdəbəli mənzil, ləziz təamlar, gözəl qadınlar, pul, sərvət, əmr, göstəriş, fərman vermək, insanların talelərini müəyyənləşdirmək imkanları… Qabaqcadan şüurlu surətdə bunun naminə mübarizə etməmişdilərsə də, indi birdən-birə bütün bunlara malik olanda nəfsini saxlamaq çətindir. Və az bir zaman ərzində bu "gözəl" həyat tərzinə vərdiş edəndən sonra yerlərini dar edə biləcək dünənki silahdaşlarının belə boğazlarını üzməyə hazırdırlar ki, üstündə quş südü olan masa arxasında, ya hərəmxana yataqlarında şərikləri qalmasın. *** Rusiyanın bugünkü siyasi həyatında faşizmin mixəyi rəngiylə qırmızı rəng tay-dəyişik düşüb. Elə bil, öküz-daltonik mixəyini qırmızı, qırmızını mixəyi görür. 668 *** Platonovu oxuyuram. Aydındır ki, nəyə görə Stalini "Şəkkak Makar" belə qəzəbləndirib. Burda ikibaşlı-filan mətləb yoxdur. Hər şey iki dəfə iki kimi aydındır. Rəhbərə və onun sisteminə birbaşa, açıq işarə vurulur. Bir-birindən nə qədər fərqlənsələr də, Platonovun, Zoşşenkonun və Bulqakovun bir ümumi cəhətləri var: sovet quruluşunu, sovet cəmiyyətini dəbdəbəli – patetik şəkildə tərənnüm edən rəsmi ədəbiyyata qarşı onlar bu quruluşu, cəmiyyəti gülünc və zavallı görkəmdə, idiotizm və absurd şəklində təsvir edirdilər. Müəyyən dərəcədə bu xüsusiyyət Mayakovskinin satirik pyeslərində, İlf və Petrovun romanlarında, Erenburqun yazılarında da var.
Ürəkləri nifrət, gücsüz həsəd və kinlə dopdolu insanlarla necə dialoq qurmaq olar? Ürəyin də müəyyən sahəsi var – əgər bu sahəni ədavətlə, qisasçılıqla, xıltla, hamıya və hər kəsə düşmənçiliklə doldurmusansa, orada mərhəmətə, sevincə, məhəbbətə yer qalmır. Hətta tənhalıq hissinə də yer yoxdur, çünki kinli adam tək deyil – kini-küdurəti həmişə onunladır, gecə-gündüz onunla danışır, onu müəyyən hərəkətlərə təhrik edir. Qisasçı da tək deyil – içində alovlanan intiqam duyğusunu məqamı gələnəcən gizlətsə də, bu od onu içəridən qarsıyır. Bu gün dəbdə olmayan Maksim Qorkinin şeytan haqqında bir hekayəsi var. Şeytan insanın ürəyindən bütün bəd hissləri bir- bir çıxarır və ürək bomboş qalır. Orada pis niyyətlərdən başqa heç nə yoxmuş. Neyləyim ki, kin saxlaya bilmirəm, məni hər gün mətbuat səhifələrində zəhərləyənlərə, mənə qarşı hər cür əclaflıqlar edənlərə qarşı ədavət hissi duymuram. Doğudur, hər gün bir qaşıq zəhər udduqca şəkərim qalxır və ilk impuls olaraq bu haqsız hücumlara cavab vermək, zərbə vurana zərbə vurmaq istəyi olur. Amma bu hiss çox tez keçir. Bəlkə də bu pisliyi yadda saxlamamaq, unutqanlıq xasiyyətimin zəif və mənfi
669 cəhətidir. Aldıqları yaralar qərtmək bağlasa da, bu yaraları qoruyub saxlayan, sağalmağa qoymayan adamlara çox rast gəlmişəm. Onlar məqam gözləyir ki, bu yaraların qərtməyini qopartsınlar və yaraları yenidən qanayanda "qana qan" deyə intiqam alsınlar. Amma bu sağalmamış yara axı irinləyə bilər, bütün bədəni zəhərləyə bilər. İçərində konservləşdirilmiş zəhərlə necə yaşamaq olar axı? Bunu heç vaxt başa düşməmişəm.
İstanbulda dəniz ən gözlənilməz yerlərdə birdən-birə qarşına çıxır. Bax eləcə Dərbənddə də müxtəlif yerlərdə qədim qala divarlarının qalıqlarıyla rastlaşırsan. Bir də əski qəbiristanlıqlarla. Dərbənddə müasir binaların arasıyla gedirsən və birdən-birə əski qəbiristanlıq çıxır qarşına, ya da qala divarı. İstanbulu gəzirsən. Boğazdan bax indicə aralanmısan, tamam əks istiqamətdə irəliləyirsən və qəfilcən yenidən dənizin başqa bir sahilinə çıxırsan. *** Kübar məclislərini (ya snobların tusovkalarını) burunlayırlar. Amma axı Balzakın da, Marsel Prustun da əsərlərinin əsas materialı məhz bu məclislər, oradakı söhbətlər, münasibətlər, olaylar və insanlardır.
Yazıçıya verilən ən böyuk cəza – əsərlərinin nəşr olunmamasıdır, yəni yaradıcılığına ölüm hökmüdür.
O, əlbəttə, dahi dirijordur, amma nə yazıq ki, orkestrində biri xaric çalır, o biri pis çalır, başqa birisi heç çala bilmir, birinin isə, ümumiyyətlə, notdan xəbəri yoxdur. *** Onu rejissorla da müqayisə etmək olar. Elə bir quruluşçu rejissorla ki, ən zəif aktyorlarla, ən zəif pyes əsasında dahiyanə tamaşa qoyur. *** 670 Müasirliyi çox gözəl duyur, amma tarixilik hissi o qədər sərrast deyil.
O, konformistdir, həmişə necə lazımdırsa, o cür danışır və hərəkət edir, nəticədə hər şeyə malikdir. Mən ayrı cür yaşayıram və heç nəyim yoxdur. Bəs nədən mən onu yox, o məni qısqanır? Gör nə günə qalmışıq ki, təmiz yaşadığımız üçün bəraət istəyirik. Gör nə zamanda yaşayırıq ki, alçaq ola bilmədiyin üçün sənə ağız büzürlər. Xeyirxahlarım belə: "Güclü olmaq lazımdır" – deyirlər. Onların aləmində güclü olmaq – zirək olmaq, məkrli olmaq, sifətini hər gün dəyişməkdir. Vicdan sklerozu ilə yaşamaqdır. İstəmirəm, bu cür güclü olmaq istəmirəm, zəifəm, qoy zəif qalım. *** Rusların xarici siyasətini heç cür anlaya bilmirəm (Elə daxili siyasətlərini də). Bir yandan NATO-nun Şərqə doğru irəliləməsinin əleyhinədirlər. O biri tərəfdən Belorusiyayla birləşib NATO-ya daha yaxın olmağa cəhd edirlər. Axı Polşa mütləq NATO-nun üzvü olacaq. Müstəqil Ukrayna və Belorusiyanı neytral bufer ölkələri kimi saxlamaqdansa Rusiya onları da həzm-rabedən keçirib NATO-yla həmsərhəd olmaq istəyir.
1993-cü il yanvarın 28-də "Yol" qəzetində gənc Azərbaycan şairi yazır ki, Azərbaycan adlı yer olmamalıdır və bu söz unudulmalıdır. Hər yan böyük Turanın içində əriməlidir. Elə düşünür ki, Böyük məmləkətsiz böyük ədəbiyyat yarana bilməz. Mirzə Cəlil demiş, "Ax yazıq vətən, ax biçarə vətən! Sənin yer üzündən silinməyini bir yandan Zori Balayan istəyir, bir yandan da Turan xülyasına qapılmış öz övladın".
671 Romiklə Yusif gəlmişdilər. Gecə ağlıma gəlmiş fikirləri onlarla bölüşdüm. Yazıq Azərbaycan – bir vaxtlar onu millət anlayışını qəbul etməyən İslam ümmətçiliyində əridib itirmək istəyirdilər. Sonra rus imperiya düşüncəsinə xidmət edən sover beynəlmiləlçiliyi adıyla assimilə etməyə çalışdılar. İndi də türkçülük içində yox etmək istəyirlər. Niyə görə yakut, ya xakas (onlara hörmət bəsləsəm də) mədəniyyət, mentalitet, adət-ənənə, psixoloji cəhətdən mənə talışdan, ləzgidən, tatdan və kürddən daha yaxın olmalıdır? Azərbaycan xalqı, heç şübhəsiz, türk mənşəli xalqdır, amma bizi məhz Azərbaycan türkü kimi formalaşdıran cəhət tarixi ömrümüzdə başqa etnik elementlərlə qaynayıb qarışmağımızdır. Bu, qarşılıqlı zənginləşməyə səbəb olub. Tam saf, təmiz irqlər, millətlər yoxdur. Məsələ yalnız bir millətin etnogenezində başqa ünsürlərin iştirak dərəcəsində, iştirak ölçüsündədir. "Xalçanın hikməti" adlı essemdə yazmışdım ki, Azərbaycan xalqı türk atanın və yerli ananın övladıdır. Bu düstur türk düyasının dostu və dərin bilicisi, böyük türkoloq Lev Qumilyovun da xoşuna gəldi. Leninqradda rəhmətlik Aydın Məmmədovun vasitəsiylə bu böyük alimlə tanış oldum. Evlərinə getdik. Kommunal mənzildə yaşayırdı. Mənə bağışladığı kitabının üstündə: "Aslandan Anara" yazmışdı. (Axı adı Levdir). Amma atası Nikolay Qumilyovun kitabına avtoqraf qoymağa razı olmadı. Aydınla mənə baxıb – "tarixinizi ayrı yerə aparmayın, elə sizin sifətlərinizə baxmaq kifayətdir ki, Selcuqların xələfləri olduğunuz aydın görünsün". Mənim "türk ata, yerli ana" fikrim haqqında onun rəyini soruşduqda "tamamilə doğrudur" – dedi. Sonralar bu düstur nə şəkildəsə Türkiyədə də qəbul olundu. İstanbulda "Ata yurddan Ana Yurda" adlı dərgi çıxmağa başladı. O vaxt, sovet dövründə mən Türk atamız məsələsini "Qobustan" toplusunda, Dədə Qorqudla bağlı işlərimdə və "Dədə Qorqud dünyası" essemdə daha çox qabartmağa çalışırdım. Amma indi elə bir dövr gəlib ki, yerli ana elementləri haqqında da danışmaq lazım gəlir. Birtərəfli
672 yanaşma əvvəllərdə olduğu kimi indi də Azərbaycan türklərini tarixi yetimə çevirə bilər.
*** Gecə ağlıma bir fikir də gəldi: Mirzə Cəlilin "Anamın kitabı" pyesi məşhur üçlüyə – "türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək" düsturuna qarşı yönəlmiş əsər deyilmi? *** Moskva və Leninqrad demokratlarının zəif damarı odur ki, səmimi şəkildə totalitarizm əleyhdarları olsalar belə, hələ də totalitar düşüncənin əsiridirlər. Bu onda görünür ki, Qorbaçova müxtəlif iradlar tutarkən yeni bir büt yaradırlar, mənfi işarəli bir büt. Yəni hər şeyi onun fərdi keyfiyyətləriylə, qərarsızlığıyla, səbatsızlığıyla, güzəştə meylli olmasıyla bağlayırlar və cəmiyyətin bütün qlobal, total problemlərinin bir nəfərdən, onun şəxsiyyətinin mənfi cəhətlərindən asılı olduğunu iddia edir, yəni yeni kult uydururlar. Unudurlar ki, Qorbaçov siyasətçi kimi müəyyən şərtlər çərçivəsində, bir- birinə qarşı duran qüvvələrin kontekstində, oturuşmuş dövlət- inzibati, partiya-siyasi mexanizmlər sistemində fəaliyyət göstərir. Bir fərdin səlahiyyətləri nə qədər geniş olur-olsun, məsələ tək bir adamdan asılı ola bilməz. Bu yalnız Stalin dövründə, Stalin şəxsiyyətinə görə mümkün olan şeydir. İndi isə söhbət real vaxt kəsiyində bir şəxsin – nə qədər yüksək vəzifə tutur- tutsun, obyektiv hərəkət etmək imkanlarından gedir. Sol radikallar tələb edir ki, mühafizəkarlara qarşı qəti addımlar atılsın, amma bu addımlar necə olmadır - zorakı, inzibati, cəzalandırıcı? Axı cəmiyyətin bir kəsiminin baxışları bizə nə qədər mürtəce, mühafizəkar, mağara təfəkkürü kimi görünsə də, bu, cəmiyyətin müəyyən kəsiminin baxışlarıdır. Bu kəsimin təfəkkürünü dəyişmək çətindir, ondan da çətin onları başqa cür düşünməyə məcbur etməkdir. Onda nə qalır?
673 "Düşmən təslim olmursa onu məhv edirlər? "Belədə bu düşüncə tərzinin Stalin sistemindən təfavütü nədədir? Konkret, yaxın və lokal örnəkdə demokratların səhvləri daha aydın görünür. Mən israrla təkid edirəm ki, demokratlar Dağlıq Qarabağ hadisələrinə birtərəfli münasibətlə, məsələnin mahiyyətini bilmədən və buna varmaq istəmədən yanaşdıqları üçün Azərbaycanda nəinki Kommunist hakimiyyətinin möhkəmlənməsinə şərait yaratdılar, hətta bir növ dini-təməlçi meylə də səbəb oldular. *** Əgər iki ildən artıq müddətdə respublikalardan biri gərginlik şəraitində yaşayırsa, onun Konstitusiyayla təmin olunmuş ərazi bütövlüyünə təcavüz edilirsə, öz milli ərazisiylə daxil olduğu ittifaqın müqaviləsi pozulursa, daha betəri, Konstitusiyanın və Müqavilənin bu maddələrinin özləri şübhə altına alınırsa, respublikaların öz sərhədləri daxilində inzibati hüquqları tapdanırsa, hansı suverenlikdən dəm vurmaq olar? Aşkarlığı da yalan və təhqirlər üçün istifadə etmək mümkündür. Yenidənqurma sərhədlərin yenidən biçilməsi deyil – bu tezis dəfələrlə ən yüksək dövlət kürsülərindən səslənir, ən mühüm sənədlərdə əks olunur, amma məsələnin guya ki, ədalətli həllini istəyənlər tərəfindən israrla rədd edilir. Çünki onlar ədalətli həlli yalnız öz xeyirlərinə olan qərar kimi qavrayırlar. Axı şübhəli, bəzənsə tam mifik tarixi qaynaqlara istinad edərək tək respublikaların deyil, dünyadakı bütün dövlətlərin sərhədlərini təftiş etmək olar. Bəzən elə xəritələrə isnad olunur ki, o xəritə yaranan dövrün təsəvvürlərində yer kürə deyil, üç öküz buynuzu üzərində dayanmış səth imiş. Əgər yenidənqurmanı inqilab sayırlarsa, onun Vandeyası Dağlıq Qarabağdır. Erməni xalqının tarixi iztirablarını və ağrılarını başa düşürük. Amma məgər Azərbaycan xalqı tarix boyu daha artıq müsibətlər, faciələr yaşamayıb? Daha az əzab-əziyyət çəkib?
674 Parçalanıb, əzəli torpaqlarını itirib, qırılıb, sürgün olunub, ən ləyaqətli oğulları qanına qəltan olunub. İndi nə etməli, həmişə keçmişə yas tutmalı, ağlamalı, ağı deməliyik? Heç gələcəyi düşünməməliyik? Yadda saxlamaq bir şeydir, kin saxlamaq başqa şey. *** Məhəbbət – qəfilcən nədənsə aşiq olduğun adamı uydurmaqdır.
Balzak deyəndə ki, ancaq qadının son eşqi kişinin ilk məhəbbətiylə müqayisə oluna bilər, haqlı deyildi. Görünür, bu sözü gəncliyində deyib, o vaxt ki, yaşca ondan çox böyük olan qadını sevirmiş. Bəlkə də ahıl çağında, Qanskayaya aşiq olanda başa düşüb ki, kişinin son məhəbbəti daha güclü olur. Amma bəlkə bilmirmiş ki, bu son məhəbbətidir. Həm də axı kim təyin edə bilər ki, hansı məhəbbət məhz son eşqdir. Bunu yalnız ölüm müəyyənləşdirə bilər. Ölüm öncəsi məhəbbət – son məhəbbətdir. Ölümlə məhəbbət necə də yaxındırlar. Süleyman peyğəmbər demişkən: "Ölüm kimi güclüdür məhəbbət".
Sartr maoçu və xunyevbinçi şıltaqlıqlarına rəğmən, şübhəsiz, ağıllı adam idi və o, sosializmin acı təcrübəsini də yüksək qiymətləndirirdi. Yeri gəlmişkən, Qərbin başqa tanınmış yazıçısı və ictimai rəyə təsir göstərən mütəfəkkiri Alberto Moravia da Çin "mədəni inqilabını" müsbət dəyərləndirirdi, İmran Qasımov onunla İtaliyada görüşmüşdü və söhbətlərini mənə də danışmışdı. Nədir bütün bunlar – toxluq və rifah içində həyat sürən Qərb intellektuallarının ictimai firavanlıqdan doyub macəralara uyması? Bəlkə də yox, bazar qanunlarından bezmiş Qərb demokratlarının acı təcrubəsi? Ümumiyyətlə, Qərb intellektuallarının sosialist təcrübəsinin SSRİ-də reallaşan variantına münasibətləri dərin təhlil tələb edir. "Bu rejimin cinayətlərindən xəbərimiz olmayıb, yalnız Soljenitsin QULAQ- 675 la gözlərimizi açdı" desələr də, hər halda çox şeydən daha öncə də xəbərdar idilər. Niyə bəzilərinin gözü Soljenitsinin şəhadətlərindən daha qabaq açılmışdı, bəziləri isə indinin özünəcən çox şeyi görmür, ya görmək istəmir. Niyə Alber Kamyu XX qurultaydan və 56-cı ilin Macarıstan hadisələrindən sonra SSRİ-ni ittiham etməyə özündə güc və cəsarət tapdı, Stalin təbliğatının gah qaragüruhçu, gah da sülh uğurunda alovlu mübariz kimi təqdim etdiyi Jan Pol Sartr isə Nobel mükafatından imtina edə bildi, amma Xruşşov sifətli sosializmdən üz döndərmədi. Niyə Andre Jid 30-cu illərdə SSRİ-yə gəlib bu quruluşun qüsurlarını görə bilmişdi, Lion Feyxtvanger isə həmin elə 30-cu illərin Stalin məhkəmələrində iştirak edib onlara haqq qazandırırdı? Niyə Herbert Uels Lenini ancaq mülayim və məsum Kreml xəyalpərvəri kimi görürdü, Anri Barbüs Stalinin gözüylə baxırdı cahana? Nədən Bernard Şou və Pablo Pikasso, Lukino Viskonti və Bertold Brext sosialist idealına inanırdılar? Niyə? Doğrudanmı, tarixin marksist təsnifatı gerçəkdir – həyat yalnız siniflərin mübarizəsidir, bəşəriy-yətin bir ictimai formasiyadan başqasına yüksəlişidir və bütün bu düzünəqulu yolun ən uca zirvəsi – sosializm-kommunizmdir? Bütün yanlışlıqlarına, amansız səhvlərinə, qanlı və cinayətkar keçmişinə baxmayraq, Sovet sosializmi dünyanın inkaşafında daha yüksək mərhələdir? Yaxud bütün nailiyyətlərinə (onları da danmaq olmaz) baxmayaraq tarixin faciəvi yolazmasıdır? Görünür, həqiqət bu iki əks fikrin arasındadır. Hər halda bir müstəqim cavab yoxdur, cavab axtarışları var. Andre Jid yaxşı deyib: "Həqiqəti axtaranlara inanın, həqiqəti buldum deyənlərə şühhəylə yanaşınU. Şübhə faydasız deyil. "Şəkkaka lənət" – sırf dini düşüncənin məhsuludur. Marksizm də bütün ateist şüarlarına baxmayaraq, məhz bu dini təfəkkürü qəbul etmişdi və həmin təlimə zərər vuran da elə bu oldu. Dinə qarşı amansız mübarizə apara-apara marksizm onun bir çox cəhətlərini mənimsədi – dinin
676 peyğəmbərlərini öz peyğəmbərləriylə əvəz etdi, cənnət vədlərini və cəhənnəm hədələrini – xoşbəxt kommunizm gələcəyi vədləriylə və Sibirin "buzlu cəhənnəmiylə" yerdəyiş etdi. Həm də ki, kommunizm cənnəti ancaq elə boş vəd, Sibir cəhənnəmi isə tam real bir qılınc idi – hamının başı üstündən asılmışdı. Hər ikisini kütlənin beyinlərinə eyni dini üsullarla yeridirdilər – dualar – şüarlar, möüzələr – çıxışlar, rituallar – iclaslar, mitinqlər və s. Bu anlamda demokratiya – dinin yaşaması, dini ritualların icra edilməsi, dini etiqada hörmət bəslənməsi üçün hər bir şəraiti yaratsa da, hər şeydən əvvəl ictimai şüuru dini ehkamlardan azad edir.
Gecə vahimələrim müharibə dövrünə düşmüş uşaqlığımla bağlıdır. İşıq çıxmasın deyə qara kağızlarla örtülmüş pəncərələr uşaqlıq xatirələrimdə radio-reproduktorun dairəvi qara diskiylə eyniləşir. Bu saçabənzər qara dairədən bir-birindən pis xəbərlər gəlirdi –təntənəli matəm məlumatları – təhvil verilmiş şəhərlər, düşmənin irəliləməsi. Bütün bunlar da o qara kağızlarla örtülmüş pəncərələrin ardında baş verirdi. Uzun zaman eyni bir yuxunu görürdüm: ayın soyuq gümüşü kül rəngli ziyasında Bakıdakı Hökümət evinin sütunları. Sütunların arasında dolaşan kölgələr və məhz elə bu sütunların arasından kimsə gecənin bir aləmində mənə telefon edir. Bax elə həmin dəqiqədəcə evimizdə telefon səslənir. Bu azı iki-üç dəfə təkrar olundu. İndi yadımda deyil, əslində də telefon zəng edirdimi, ya elə bu da yuxuda idi, amma hər halda, mənə elə gəlirdi ki, zəng məhz bizə olunurdu. O vaxtdan gecə zənglərindən oddan qorxan kimi qorxuram. Nədəndir bu qorxu? Haçansa böyüklərdən eşitmişdim ki, hökümət evini alman əsirləri tikirmiş. O əsir əsgərlər ki, vaxtilə qara örtüklü pəncərələrin ardından, dairəvi reproduktordan 677 irəliləyib az qala evimizin içinə girəcəkdilər. Kimdənsə onu da eşitmişdim ki, bu tikinti zamanı ölən əsirlərin meyitlərini həmin binanın divaları arasına hörüblər. Mənə elə gəlirdi ki, məhz bu divara hörülmüş meyitlərin kölgələri gecələr sütunların arasıyla gəzişir və aylı gecələrdə mənə zəng edirlər. Bir başqa vahimə də beləydi. Gecələr mən yuxudaykən kimsə başımın üstündə durub aramla, yeknəsəq tonla sayırdı – bir, iki, üç, dörd, beş və s. Bu gecə vahimələrindən bəzilərini çox sonralar "Əlaqə" povestində qələmə alıb onlardan xilas oldum. Qəribə olsa da "Əlaqə"-nin süjetini əvvəldən axıra yuxuda görmüşdüm. Elə bil, kimsə bu mətni mənə diqtə etmişdi. Yuxudaydımı bu, yarıayıq vəziyyətdəydimi, bilmirəm. Elə "Qırmızı limuzin", "Vahimə" hekayələrinin süjetlərini, "Otel otağı" povestinin finalında mehmanxana nömrəsində özgə paltarları asılmış şifoneri də yuxuda görmüşəm. Butun bunlar sanki hazır halda beynimə pərçim edilmişdi, sonra oyaq vaxtı onları işləmiş, təkmilləşdirmişəm, ayrı-ayrı detalları əlavə etmiş, personajları səciyyələndirmiş və əsas da yaşadığım vaxtın, zamanın işarələrini bu fabulaya uyğunlaşdırmışam. Bu cəhətdən o da maraqlıdır ki, həmin süjetlər və detallar, lap elə "Otel otağı"ndakı şifoner məsələsi yuxuma girəndən çox illər, azı iyirmi il sonra istifadə olundu. Elə bil bu detal məqamını, müəyyən tarixi hadisələrlə bağlı bir süjetin içində yer almaq üçün vaxtının gəlməsini gözləyirmiş.
Yüklə 3,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|