Soliq akademiyasi m. I. Kutbitdinova «institutsional iqtisodiyot»

8.4. Davlat «chegarasi»
Firmaning bozorga nisbatan ekspansiyasi chegaralari kabi davlatning ham
o`sish chegaralari mavjud. Agar shartnomalar bajarilishining kafili funksiyalarini
bajarish uchun to`liq davlat monopoliyasi qonunga bo`ysunishning yuqori
xarajatlari shaklini qabul qiluvchi yuqori transaksiya xarajatlariga olib kelsa, u
holda davlat barcha o`zaro munosabatlarda emas, balki faqat uning ayrimlarida
kafil sifatida ishtirok etadi, deb taxmin qilish o`rinli. Boshqa bitimlarda ular
amalga oshirilishini kafolatlashning muqobil mexanizmlari amal qiladi. Davlat
kafolatlanadigan bitimlar doirasi nima bilan belgilanadi?
Ushbu doira ularning davlat tomonidan kafolatlanishi shartnoma
tomonlarining muqobil kafillarga murojaat etishida yuzaga keladigan xarajatlarga
qaraganda kam xarajatli bitimlar bilan chegaralanadi. Shu boisdan uchun firma
uchun ifodalangan «o`zi qilish yoki bozorda xarid qilish» degan savol davlat uchun
quyidagicha ifodalanadi: «o`zi kafolatlash yoki nazorat qilish huquqini boshqa
kafillarga o`tkazish». Masalan, ayrim mamlakatlarda ijtimoiy va tibbiy sug`urta
bilan bog`liq barcha bitimlar davlat tomonidan kafolatlanadi, ayni paytda boshqa
mamlakatlarda ijtimoiy va tibbiy sug`urta xususiy firmalarga topshiriladi. Ta’lim
haqida ham shunday deyish mumkin. Bu hol bitimlarni kafolatlashning muqobil
mexanizmlarini taqqoslashda ular tomonidan muayyan iqtisodiy, ijtimoiy va
siyosiy sharoitlarda yuzaga keladigan transaksiya xarajatlarining o`zaro nisbatini
e’tiborga olish lozim. Demak, davlatning mutlaq chegarasi mavjud emas,
shuningdek muayyan tarixiy haqqoniylikka nisbatan olinmasa, iqtisodiy va
ijtimoiy hayotga davlat aralashuvining optimal o`lchamlari ham mavjud emas.
Ushbu xulosa Duglas Nort tomonidan keltirilgan tarixiy istiqbolda davlat
rolining tahlili bilan tasdiqlanadi. O`zining eng mashhur «Iqtisodiy tarix tarkibi va
undagi o`zgarishlar» kitobida u ikkita iqtisodiy inqilob haqida aytib o`tgan. Nort
bo`yicha birinchi iqtisodiy inqilob dehqonchilik resurs bazasini oshirishning asosiy
manbasi bo`lgan insoniyatning ko`chmanchi hayotdan o`troq hayot kechirishga
o`tishida yuz berdi. Aynan shu vaqtda yerga nisbatan mulkchilik huquqlarini
kafolatlash mexanizmi sifatida davlat qurilishining dastlabki shakllari paydo
bo`ldi. «Mutlaq mulkchilik huquqlari [yerga nisbatan] mulkdor uchun [undan
foydalanish] samaradorligi va unumdorligini oshirishga to`g`ridan-to`g`ri
rag`batlarni ta’minlaydi. Shunday qilib, qishloq xo`jaligida ishlab chiqarishning
o`sishi birinchi iqtisodiy inqilobning natijasi bo`ldi.
Ikkinchi iqtisodiy inqilob XIX asr boshida, sanoat inqilobining avj olishidan
oldin yuz berdi. Aniqrog`i, ikkinchi iqtisodiy inqilob sanoat inqilobi uchun zamin
yaratdi, chunki u ixtirolar va amaliy ishlanmalarga nisbatan mulkchilik huquqlari
bilan bog`liq shartnomalarni davlat kafolatlari sohasiga kiritishdan iborat edi.

---

116
«Ixtirolarga nisbatan mulkchilik huquqlari ilmiy-tadqiqot va ixtirochilik
faoliyatidan erishiladigan samarani oshirdi hamda ilmiy bilim bilan texnika
o`rtasidagi masofani qisqartirdi. Patent huquqi, sanoat sirlarini qonuniy
himoyalash, tovar belgilaridan foydalanishni qonun bilan tartibga solish texnik
ixtirolarning paydo bo`lishi va keng tarqalishi, ya’ni fanni ishlab chiqarish bilan
birlashtirish uchun zamin yaratdi. Davlat tomonidan intellektual mulkni
himoyalash muammosining hal etilishi uning rolining navbatdagi tubdan o`zgarishi
bo`lishi mumkin, ushbu masalaning dolzarbligi madaniyat va san’atning
rivojlanishiga to`sqinlik qiluvchi «qaroqchilik»ning turli shakllari tarqalishi bilan
shartlanadi.
Xulosa
Shaxslar, kuch ishlatishni amalga oshirish uchun monopoliya asosida davlat
mulkchilik huquqlarini ularning o`zlariga qaraganda samaraliroq tafsirlashi va
himoya qilishini kutgan holda, o`z faoliyatini nazorat qilish huquqlarining bir
qismini davlatga topshirishadi. Shuning uchun institutsional nuqtai nazardan
davlatning asosiy funksiyasi - mulkchilik huquqlarini tafsirlash va himoya
qilishdan iborat. Davlatning optimal o`lchamlari ularda davlat kafil sifatida boshqa
kafillar (bitim tomonlari, arbitr, ijtimoiy guruh)ga qaraganda samaraliroq faoliyat
ko`rsatadigan bitimlar doirasi bilan belgilanadi. Davlatning optimal o`lchamlari
mutlaq emas, balki tarixan shartlangan.