Soliq statistikasi indd

2.3. Soliq stavkalari va ularning soliq tushumlari va
boshqa majburiy to‘lovlar hajmiga ta’siri
Soliqlarning stavkalari daromad (foyda, mol-mulk)ning 
budjetga soliq sifatida o‘tkazilishi lozim bo‘lgan muayyan ulushidir. 
Stavkalar odatda soliqqa tortish bazasiga nisbatan foiz sifatida 
belgilanadi.
Proporsional soliq stavkalari soliq obyektining miqdoridan 
qat’i nazar, foizda belgilanadi. Progressiv soliq stavkalari shkala 
ko‘rinishida o‘rnatiladi. Daromad summasining oshishi bilan hisob-
lanuvchi soliq miqdori ham oshib boradi. 
Soliq amaliyotida progressiv soliq stavkalarining ikki turi 
mavjud: oddiy va murakkab turlari. Murakkab turida soliq obyekti 
ikki qismga bo‘linadi. Bo‘lingan qismlar uchun alohida o‘suvchi 
soliq stavkalari belgilanadi. 2–1-chizmada soliq stavkalarini turlari 
aks ettirilgan.
2–1-chizma
Soliq stavkalarining turlari
Soliq stavkalari
Qat’iy belgilanuvchi 
stavka
Proportsional soliq
stavkasi
Progressiv soliq 
stavkasi
Pegressiv soliq 
stavkasi
Progressiv soliq stavkalarining kamchilik tomoni shundan ibo-
ratki, bunday soliq stavkalarining me’yordan ortiq midori iqtisodiy 
va mehnat faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Regressiv soliq stavkalari soliqqa tortish obyektining hajmi 
ortib borishi bilan qo‘llanila boshlaydi. Masalan ish haqi fondining 

---

47
kamayishi bilan soliq stavkalari qo‘llanilishi mumkin. Xullas, 
regressiv soliq stavkasida daromadning osishi bilan hisoblangan 
soliq miqdori kamayib boradi.
O‘zbekiston Respublikasi soliq kodeksining 27- moddasida soliq 
stavkalariga ta’rif berilangan. Mazkur moddaga asosan, stavka soliq 
solinadigan bazaning o‘lchov birligiga nisbatan hisoblanadigan 
foizlardagi yoki mutlaq summadagi miqdorni ifodalaydi.
Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarning stavkalari O‘zbekiston 
Respublikasi Prezidentining qarori bilan belgilanadi.
Har yili navbatdagi moliyaviy yil uchun budjet tasdiqlanganida 
soliq stavkalarining miqdori ham aniqlashtiriladi. Iqtisodiy 
jarayonni operativ boshqarish uchun soliq stavkalarining miqdoriga 
aniqlik kiritish O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga 
ham berilishi mumkin.
Soliq stavkalarining yuqori me’yorlarda belgilanishi qisqa 
muddatda soliqlar va boshqa majburiy tushumlar hajmini oshishiga 
olib keladi. Ammo, soliq stavkalarining me’yordan ortiq darajada 
oshirilishi soliq to‘lovchilar zimmasiga to‘g‘ri keladigan soliq 
yukining oshishiga olib keladi. Natijada korxona va tashkilotlarning 
tadbirkorlik faoliyati uchun zarur bo‘lgan moliyaviy resurslarining 
kattagina qismi immoblizatsiya bo‘lib, ularning moliyaviy ahvoli 
yomonlashuviga olib keladi. Bu esa, o‘z navbatida, korxona o‘z 
faoliyatini to‘xtatishga sabab bo‘lishi mumkin. Iqtisodiyotda 
faoliyat yuritayotgan korxonalar, tashkilotlarning va tadbirkorlik 
subyektlarning sonini kamayishi, ularning moliyaviy ahvolini 
yomonlashuvi uzoq muddatdagi soliq tushumlari miqdorini kama-
yishiga olib kelishi mumkin.
Soliq nazariyasida va amaliyotida soliq stavkalarining turlari va 
toifalari ko‘p. Ularni qat’iy, proporsional, progressiv va regressiv 
stavkalarga ajratilishi mumkin.
Soliq solishda proporsional stavka qo‘llanganda daromad miq-
dorining o‘zgarishi bilan ushlab qolinadigan soliq summasi ham 
teng ulushlarda o‘zgaradi. Proporsional stavka yuridik shaxslardan 

---

48
olinadigan foyda solig‘i, qo‘shilgan qiymat soliqlarini hisoblashda 
foydalaniladi.
Progressiv stavka qo‘llanilganda daromad miqdorining o‘sishi 
bilan soliq summasi ko‘payadi. Soliq solishning progressiv stav-
kasi jismoniy shaxslarning daromadlaridan olinadigan soliqni hi-
sob lashda qo‘llaniladi.
Regressiv stavka qo‘llanilganda daromadning o‘sishi bilan ush-
lanadigan soliq summasi kamayadi. 
Soliq stavkasi soliqqa tortiladigan obyektning birligiga nisbatan 
pul ifodasida (spetsi
fi
k stavka) yoki foizlarda (advaler stavka)larida 
belgilanishi mumkin. Soliq solishning spetsi
fi
k va advaler stavkalari 
aksizosti tovarlarni aksiz solig‘iga tortishda qo‘llaniladi.
Qat’iy stavkalar mutloq summada belgilanadi, masalan, yer 
solig‘i, yerosti boyliklardan olinadigan soliq stavkalari. Alohida 
faoliyat turlarini soliqqa tortish bo‘yicha qat’iy soliq stavkalari 
belgilangan.
Yuqorida takidlanganidek, soliq stavkalari O‘zbekiston Res-
pub likasi Prezidentining qarori bilan belgilanadi. Ammo, ayrim 
toifadagi soliq to‘lovchilarning daromadlarini va boshqa soliq 
ob yektlarini soliqqa tortish uchun qo‘llaniluvchi soliq stavkalari 
O‘zbekiston Respublikasi soliq kodeksida belgilab qo‘yilgan.
O‘zbekiston Respublikasining soliq kodeksida to‘lov manbayida 
soliq solinadigan daromadlariga soliq stavkalari belgilangan.
O‘zbekiston Respublikasi norezidentining doimiy muassasa 
bilan bog‘liq bo‘lmagan va to‘lov manbayida soliq solinadigan 
daromadlariga quyidagi stavkalar bo‘yicha soliq solinadi:
– dividendlar va foizlarga - 10 foiz;
– sug‘urta qilish, birgalikda sug‘urta qilish va qayta sug‘urta 
qilish shartnomalari bo‘yicha sug‘urta mukofotlariga - 10 foiz;
– xalqaro aloqa uchun telekommunikatsiyalar, xalqaro ta-
shishlarga (fraxtdan olinadigan daromadlarga) - 6 foiz;
– doimiy muassasa bilan bog‘liq bo‘lmagan daromdlari - 20 
foiz.

---

49
Ayrim toifadagi soliq to‘lovchilarning daromadalarini soliqqa 
tortishda imtiyozli soliq stavkalari ham qo‘llanilishi mumkin.
Jismoniy shaxslarning quyidagi daromadlariga belgilangan eng 
kam stavka bo‘yicha soliq solinadi:
– baland tog‘li, cho‘l va suvsiz hududlarda ishlaganlik uchun 
O‘z bekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgi lan-
gan koef
fi
tsiyentlar bo‘yicha qo‘shimcha to‘lovlar tariqasida olin-
gan daromadlarga. Bunda cho‘l va suvsiz joylarda, baland tog‘li va 
tabiiy-iqlim sharoiti noqulay hududlarda ishlaganlik uchun yuridik 
shaxslar xodimlarining ish haqiga koef
fi
tsiyentlar hisoblashning 
eng yuqori summasi hisoblash paytidagi holatga ko‘ra belgilangan 
eng kam ish haqining to‘rt baravari miqdorida belgilanadi;
– korxonalar, muassasalar, tashkilotlar tomonidan vaqtinchalik 
qishloq xo‘jaligi ishlariga yuborilgan jismoniy shaxslarning shu 
ishlarni bajarishdan olingan daromadlariga.
– mehnat sharoiti o‘ta zararli va o‘ta og‘ir ishlarda band bo‘lgan 
ayollarning daromadlaridan olish darajasi 20 foizdan oshmasligi 
lozim. Mehnat sharoiti o‘ta zararli va o‘ta og‘ir ishlar ro‘yxati qo-
nun hujjatlari bilan belgilanadi;
Soliq stavkalarini qo‘llash tartibi qaysi soliq turi bo‘yicha soliq 
miqdorini hisoblashga bog‘liq. Lekin, soliq stavkalarini qo‘llashning 
umumiy qoidasi ham mavjud. Deyarli barcha soliqlarni hisoblashda 
soliq stavkasi soliqqa tortiladigan baza miqdoriga ko‘paytiriladi.
Soliq stavkalarini qo‘llashning o‘ziga xosligi stavkaning qaysi 
guruhga mansubligi bilan belgilanadi. Masalan, progressiv soliq 
stavkalarni olingan daromad miqdorini oshishiga bog‘liq holda 
baland stavkani qo‘llash talab qilinadi. Aksincha, regressiv soliq 
stavkalari daromadning oshishi va ma’lum chegaraga yetishi nis-
batan past soliq stavkasini qo‘llashga asos bo‘ladi. 
Qat’i soliq stavkalarini qo‘llashning asosiy talablaridan biri 
– daromad olishdan qat’i nazar, soliq to‘lovchining belgilangan 
faoliyat bilan shug‘ullana boshlashi va soliq obyektiga ega bo‘lishi 
hi soblanadi. 

---

50
Shunday qilib, soliq stavkalarini qo‘llashdan oldin, soliq to‘-
lovchining toifasini bilishimiz, soliq to‘lovchining qanday faoliyat 
turi bilan shug‘ullanishini tushunishimiz, olingan daromad miq-
dorini va qilingan xarajatlarni to‘g‘ri hisoblashimiz, soliq obyektini 
va soliqqa tortish bazasini to‘g‘ri aniqlagan bo‘lishimiz, amaldagi 
soliq qonunchiligiga asosan soliq imtiyozlarini to‘g‘ri qo‘llay oli-
shimiz zarur.