Solmaz qaşqay

Partatuaya ərə verib verməmək məsələsini müzakirə edir
234
. 
Digər məlumatdan görürük ki, o kimmerləri öz tərəfinə çəkməyə cəhd 
göstərərək mannalılar əleyhinə çıxmaq qərarına gəlir. Lakin aşşurlular öz 
qüvvələrinə o qədər də əmin deyildilər. Aşşur hərbi başçılarından biri Asarxaddona 
müraciətnaməsində məsləhət görür ki, ordunun hamısını birdən Manna ərazisinə 
yeritməsin, təklif edir ki, hər ehtimala qarşı geri çəkilmək hadisəsi baş verərsə 
qoşunun sığına bilməsi üçün hərbi əməliyyatlar rayonunda qala tikilsin
235
. 
Ahşeri Aşşurbanapalın (e. ə. 669-627-ci illər) daha güclü təzyiqinin 
sınağından keçməli oldu. Həmin dövrdə Manna şübhəsiz, Aşşurdan o qədər də 
gücsüz deyildi. Əvvəlcə Aşşurbanapal hətta sülh müqaviləsi vasitəsilə Manna 
tərəfindən zəbt edilmiş Aşşur qalalarının qaytarılmasına cəhd göstərir. Orakula 
228
C. Benedict Warren. Two Urartian Inscriptions from Azerbaijan, səh 35-40. 
229
Q. A. Melikişvili. UKN, VDİ, 3, 1971, № 445, 446. 
230
AVİU № 68, b. v. 
231
AVİU № 65. 
232
И. М. Дьяконов. История Мидии, səh. 266 и след; И. Алиев. История Мидии, səh. 225. 
233
AVİU № 68 Q 7, 9, 10, 11, 12, 13, 14. 
234
AVİU № 68, 18, 19. 
235
AVİU № 69 (2). 

---

müraciətində Aşşurbanapal soruşur: «Xocələrin rəisi Nabuşarrunusur adamlar, atlar 
və Aşşur hökmdarı Aşşurbanapalın hərbi qüvvələri ilə (birlikdə) mannalıların 
tutduqları Aşşur qalalarını (qaytarmaq üçün getməyə yığışır); (əgər o getsə), istər 
xeyirxah sözlə, (dostluq) müqaviləsilə, (istər savaş, döyüş, dava etməklə), istər hər 
hansı bir insan hiyləhərliyi ilə, nə olur-olsun, bu qalaları o qaytaracaqmı-sənin 
böyük tanrılığına məlumdur»
236
. 
Lakin Aşşur torpaqları sülh yolu ilə qaytarılmadı. Ahşerinin və 
Aşşurbanapalın qoşunları arasınla döyüş baş verdi və mannalılar məğlubiyyətə 
uğradılar. «Saysız-hesabsız kiçik yaşayış məskənləri ilə birlikdə səkkiz 
möhkəmləndirilmiş şəhər Ayuciaş, Paşa (...) Su, Busutu, Aşdiaş, Urkiyamun, 
Sixua, Naziniri, o cümlədən Urmeyate, Uzbia qalalarını və paytaxt İzirtunu əhatə 
edən yaşayış məskənləri» oda tutuldu və qarət olundu
237
. 
Aşşurlular çoxdan onlara mənsub olan, lakin Mannalılar tərəfindən ələ 
keçirilmiş Allabria əyalətini və Aşşurla qonşuluqda yerləşən digər əraziləri 
özlərinə qaytardılar. Aşşurbanapal məlumat verir ki, o Ahşerinin əyalətlərini 
talayıb dağıtdı, onun bütün ölkəsini kiçiltdi, böyük qənimət və hədiyyələrlə sağ-
salamat Aşşura qayıtdı
238
. 
Bu məğlubiyyətdən sonra mannalılar Ahşerinın əleyhinə çıxdılar. 
Mənbələrin məlumatına görə «ölkə əhalisi» (nise mati)
239
onun meyidini öz 
şəhərinin küçəsinə tullayıb cəsədini sürütlədilər. Onun qardaşlarını, ailəsini, nəslini 
qılıncdan keçirdilər
240
. 
İ. M. Dyakonov bu üsyanı istismarçılar əleyhinə yönəldilmiş xalq üsyanı 
hesab edir
241
. İ. H. Əliyev onun səbəbini hökmdar hakimiyyətinin despotik idarəyə 
çevrilməsində görür
242
. Q. A. Melikişvili güman edir ki, narazılığa «Manna 
hökmdarlarının skiflər və kimmerlərlə iqtifaqa aludəçiliyi» və sonuncuların Manna 
torpaqlarında məskunlaşması səbəb olmuşdur
243
. 
236
AVİU № 75, (2). 
237
AVİU № 72, № 73. 23 
238
Yene orada. 
239
И. М. Дьяконов «Развитие земелыных отношений в Ассирии» (Л., 1949, səh. 112) əsərində belə 
hesab edir ki, aşşur termini olan nise mati («ölkə əhalisi») əhalinin sıravı kütləsini bildirir, o torpağa 
təhkim olunmuş qullara da aid edilirdi. И. Д. Амусин. «Народ Земли. (К вопросу, о свободных 
земледельцах древней Азии)». (―VDİ, 1955, N2, səh. 14-36) əsərində Bibliya materialları əsasında 
―ölkənin xalqı‖(am-xaares) adlanan adamların vəziyyətini təhlil etmişdir. İ. D. Amusin göstərir ki, bu 
termin əvvəllər hökmdarın təbəələri kimi çox geniş bir məna daşımışdır. Sonralar torpaqların 
təmərküzləşməsi prosesində am-xaareslərin bir hissəsi müflisləşir və ―əhalinin ən aşağı təbəqəsi 
dərəcəsinə enərək (―am-xaaresdən olan yoxsullar‖ adlanan) binəsibləşdilər. Am-xaares termini isə artıq
özü aşağı təbəqələrin istismar olunmasında iştirak edən ―torpaq sahiblərinin əsas qrupunu və ya 
təbəqəsini‖ bildirirdi. 
240
AVİU № 73, 73. 
241
И. М. Дьяконов, История Мидии, səh. 174 
242
И. Алиев. История Мидии, səh. 208. 
243
Г. А. Меликишвили. Некоторые вопросы истории Маннейского царство, səh.67. 

---

Bu üsyan Mannanın məğlubiyyətindən dərhal sonra baş vermişdir. Buna 
görə də bizə elə gəlir ki, ona öz mülklərini itirən Manna torpaq sahiblərinin 
narazılığı da səbəb ola bilərdi və çox güman ki, nise mati termini məhz belə torpaq 
sahiblərinə aid edilmişdir. 
Görünür bu üsyan Ahşerinin daxili vəziyyətindən çox, məhz onun hər 
şeydən əvvəl, xarici siyasətinə qarşı yönəldilmişdi. Axı, Aşşurbanapalın Ahşerinin 
bütün nəslinin «qılıncdan keçirilməsi» barədəki məlumatının əksinə olaraq Ahşeri 
öz oğlu Ualli ilə əvəz olunmuşdu. Ahşerinin əleyhdarları Aşşurlarla ittifaq 
tərəfdarları idilər və üsyan da onun köməkliyi olmadan hazırlana bilməzdi. 
Ahşerinnn hətta öz paytaxtı İzirtunu tərk etdikdən sonra da, bir kitabəyə görə 
İştatti
244
, digərinə görə isə Atran
245
qalasında möhkəmlənərək aşşurlara kəskin 
müqavimət göstərirdisə Ahşerini öldürən qiyamçılar aşşurlara daha çox kömək 
göstərmiş oldular. Ahşernnin oğlu Ualli Aşşurun qələbəsini etiraf etdi, aşşurluların 
iddia etdikləri bütün xəracları ödədilər və əlavə olaraq daha 30 at verdilər. O, oğlu 
Erisinini və qızını hökmdara girov göndərdi. Buna cavab olaraq Aşşurbanapal 
Mannaya özünün sülh elçisini göndərir
246
. 
Manna dövlətinin adı çəkilən mixi yazılı mənbələrdə göstərilir ki, o, e. ə. 
616-cı ildə Aşşurun Babillə son müharibəsinədək Aşşurun müttəfiqi olaraq 
qalmaqda idi. «Gedd salnaməsi» məlumat verir ki, Aşşuru ağır məğlubiyyətə 
uğradan Babil hökmdarı Nabopalasar (e. ə. 605-ci ildə ölmüşdür) aşşur əyanlarını 
və onlara köməyə gələn mannalıları əsir aldı
247
. 
Aşşuru qəti olaraq tamamilə məğlubiyyətə uğradan midiyalılar Yaxın 
Şərqdə rəqabətsiz bir qüdrətli dövlətin əsasını qoydular. Onlar Manna dövlətini çox 
güman ki, e. ə. 615-610-cu illər arasında darmadağın etmişlər
248
. Lakin hələ bir 
müddət Midiyadan asılı bir dövlət kimi də olsa Manna öz müstəqilliyini 
saxlamışdı. 
Mannanın adı çəkilən sonuncu yazılı mənbə Bibliyadır. İeremiya 
kitabında Urartu dövləti, Manna və skiflər e. ə. 593-cü ildə midiyalılarla birlikdə 
Babil əleyhinə çıxışa çağrılırlar
249
.