Solmaz qaşqay
Yüklə 0,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
II FƏSİL E. Ə. I MİNİLLİYİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ CƏNUBİ AZƏRBAYCAN ƏRAZİSİNİN ETNİK TƏRKİBİ Yazılı mənbələrdə Urmiyayanı hövzə ərazisindən e. ə. III minilliyin ikinci yarısından bəhc olunur. Göstərilən əraziyə aid ən qədim etnik ad kuti adıdır. Mənbələrdə ilk dəfə yad edildikləri dövrdə əsas məşğuliyyətləri maldarlıq olan kutilərdo artıq tayfa ittifaqı təşəkkül tapmışdı 43 . E. ə. XXIII əsrin sonlarında kutilər tayfa başçısı Enridavazirin (Erridupizir) rəhbərliyi altında akkad hökmdarı Naram-Sueni (e. ə. 2236-2200-cü illər) darmadağın edib şumerlərin Nippur şəhərinədək irəlilədilər; burada akkad dilində kitabə qoyuldu. Kutilər tam yüz il Beynənnəhreyndə öz hakimiyyətlərini bərqərar etdilər. Ümumiyyətlə, kutilərin iyirmi «hökmdarı», çox güman ki, tayfa başçısı Mesopotamiyada 91 il hakimiyyət sürmüşlər 44 . On doqquzuncu kuti hökmdarı Siumun (e. ə. 2116-e. ə. 2110-cu illər) hakimiyyəti dövrü ilə tarixi müəyyənləşdirilən Umma şəhərindən tapılmış kitabə kutilərin Mesopotamiyanın cənubunda mövqelərının hələ güclü olduğunu göstərir. Lakin, hökmdar Tirikanın dövründə (e. ə. 2109-cu il) Uruk şəhərinin hökmdarı Utuxeqal (təqribon e. ə. 2116/2111—2109/2103) tərəfindən kutilərin hakimiyyəti devrildi və sonralar onlar elə bir təhlükə təşkil etmədilər 45 . Daha sonralar, Aşşur hökmdarı Assarxaddon dövrünədək Urmiyayanı hövzə ərazisi «kuti torpaqları» adını etnik və ya dövlət qurumu adı kimi yox, ənənəvi coğrafi termin kimi saxlayırdı. Lakin, şübhəsiz ki, kutilərin ayrı-ayrı qrupları bu ərazidə yaşamaqda davam edirdi. Kuti dilindən bizə ancaq şumer hökmdar siyahılarında və bəzi digər mənbələrdə qeyd olunan şəxs adları məlumdur. İ. H. Əliyev kuti dilini Qafqaz-hürri dil qrupuna, aid edir 46 . İ. M. Dyakonov belə hesab edir ki, kuti dili, «hardasa müəyyən dərəcədə, bütün Zaqroş əyalətinə yayılmış elam dilləri qrupuna yaxın» ola bilərdi. Digər tərəfdən o, kuti dilinin mürəkkəb fonetik tərkibə malik olan hürri dili ilə yaxınlığı imkanını da güman edir 47 . Son illərin araşdırmaları onu Şərqi Qafqaz dilləri ailəsinə aid etməyə imkan verir 48 . 43 И. Алиев. О первых племенных союзах на территории Азербайджана. Баку, 1959, səh. 3 və s. Bununla yanaşı İ.H. Əliyev onların əkinçilik və maldarlıqla da məşğul olduqlarını qeyd edir. 44 И. М. Дьяконов. История Мидии, səh. 107 45 F. Thureau-Dangin. La fin de la domination Gutienne. RA, IX, 1912.. 46 И. Алиев. История Мидии. səh. 67; yenə onun. О первых племенных союзах на территории Азербайджана.. səh.42. 47 И. М. Дьяконов. История Мидии,, səh .110 48 И. М. Дьяконов. С. А. Старостин. Хуррито-урартскте и восточно-кавказские языки. Древний Восток. Этнокультурные связи. XXX, M., 1988, səh. 166. Q. A. Melikişvili kuti dilini «zaqroş-elam» qrupuna aid edir 49 . Urmiya gölündən cənub-şərqdə yerləşən əyalətlər haqqıpda məlumat verən e. ə. III minilliyin sonlarına aid akkad mənbələrində lullubum (Lullupum, Luilume, Lullu) tayfasının adı çəkilir 50 . Onlar ilk dəfə Sidurru başda olmaqla Lullubumun dağlıları üzərindəki qələbədən xəbər verən Naram-Suenin kitabəsində xatırlanırlar. Görünür, bu tayfa xeyli güclü imiş və Aşşur hökmdarları onlarla daima müharibə aparmalı olmuşlar. Mesopotamiya hökmdarlarının zəifləməsindən istifadə edən lullubular bu ərazidə öz hökmranlıqlarını bərqərar etmişdilər. Onlara tabe ərazilər Urmiya gölündən Fars körfəzinədək uzanırdı. Lullubu hökmdarı Anubaninin əski akkad dilində olan qayaüstü yazısı (müasir Zohab şəhəri yaxınlığında) gəlib çatmışdır 51 . Barelyefdə yazı ilə yanaşı ilahə İştarın önündə əsirləri tapdalayan hökmdarın özünün də təsviri verilmişdir. Yazıda adları çəkilən tanrıların adından görünür ki, lullubular şumer-akkad allahlar panteonuna sitayiş etmişlər. Lullubuların Mesopotamiyada ağalığı dərin iz buraxmış və onların adı «lullu» və ya «nullu» formasında düşməni bildirən ümumi bir söz kimi qonşu xalqların dillərinə daxil olmuşdur. Bizə gəlib çatmış lullubu hökmdar kitabələri lullubu dilində yox, əski akkad dilində tərtib edilmişdir. Buna görə də biz lullubu dilinın lüğət tərkibi (təkcə son aşşur «lüğət»ində qeyd edilən ki-ü-ru-um «allah» sözündən başqa) haqqında fikir yürütmək imkanından məhrumuq; onun dil mənsubiyyəti ancaq aşşur mənbələrinin verdiyi onomastik material əsasında müəyyənləşdirilir. Lullubu dili Zaqroş-elam dilləri qrupuna aid edilir. Q. A. Melikişvili lullubu və elam dillərinin qohumluğu mülahizəsinin xeyrinə əlavə məlumatlar gətirir. O, öz növbəsində «zaqroş-elam qrupu» dillərini müasir Qafqaz dilləinə yaxın hesab edir. Urmiyayanı hövzə əhalisinin etnik cəhətdən formalaşmasında e. ə. III minilliyin sonlarından məlum olan hürrilər mühüm rol oynamışlar. Onlar Mesopotamiyanın şimalından və Suriyadan tutmuş Urmiya gölünədək Ön Asiyanın geniş bir ərazisində yayılmışdılar. Həmin ərazidə, habelə Zaqafqaziyanın və Şimal- Qərbi İranın xeyli hissəsində yayılmış Kür-Araz mədəniyyətini hurrilərin səpələnmələri ilə əlaqələndirirlər 52 . 49 Г. А. Меликишвили. Наири-Урарту. Səh. 120. 50 Lullubuların adı çəkilən bütün mixi yazılı mənbələri cəlb etməklə lullubu tayfalarının tarixi H. Glengel tərəfindən tədqiq edilmişdir. Bax: // Klengel. Lullubum. Ein Beitrag zur Geschichte der altvorderasiatischen Gebirgsvolker, "Milteihmgen des Institute fur Orientforschung", XI, 3, 1966, p. 349-371. 51 G. A. Barton. The royal Inscriptions of Sumer and Akkad. New-Havan, 1929, p. 142-150. 52 Kür-Araz mədəniyyəti abidələri /səthi çox parlaq şüyrələnmiş dar dibli, yarımşarvari qara rəngli qulplu saxsı qablar, qatışıq tərkibli metal əşyalar/ əvvəllər eneolit dövrunə aid edilirdi /Bax: Б. A. Куфтин. Урартский «колумбарий»у подошвы Арарата и куро-аракский энеолит. ВМГ, XIII, Tbilisi, 1944/. Sonralar yeni abidələrin üzə çıxarılması, xüsusilə Naxçıvan zonasında Kültəpədə aparılan qazıntılar sayəsində ayrı-ayrı dövrlərin stratiqrafik ardıcıllığı müəyyənləşdirildi və həqiqi eneolit Hürri dilində müxtəlif dövrlərə aid bizə xeyli miqdarda yazılı abidələr gəlib çatmışdır 53 . Hürrilər e. ə. II miıilliyin ortalarında Şimali Mesopotamiyada qonşu dövlətlərə uzun müddət böyük təsir göstərən güclü Mitanni (hett mənbələrində; Aşşur mənbələrində isə Naniqalbat) dövlətini təşkil etmişlər. E. ə. XIII əsrdə Mitanni dövləti hett dövlətindən asılı vəziyyətə düşdü; sonralar isə ərazisi Aşşur dövlətinin tərkibinə qatıldı. Çox güman ki, Mitanni adı Herodotun saspirlər və alardoilərlə yanaşı çəkdiyi matienlər tayfasının adında saxlanılmışdır 5454 . İndiki Urmiya gölünün antik mənbələrdəki adı-Matiana, Mantianada elə bu addan intişar tapmışdır. E. ə. I minilliyin əvvəllərində hürrilər artıq iri siyasi birlik təşkil etmirdilər. Ancaq ucqarlarda hürridilli xırda hakimliklər qalmışdı. Son illərdə aparılmış linqvistik tədqiqatlar nəticəsində hürri və ona yaxın olan Urartu dilinin Şimali Qafqaz dillərinın şərq qoluna mənsub olduğunu sübut edən yeni dəlillər əldə edilmişdir 55 . E. ə. I minilliyin əvvəllərində Urmiya gölündən cənubdakı ərazi Zamua adı ilə tanınmağa başladı 56 . Bu ad lullubu tayfalarından birinə mənsub yerli ad hesab edilir 57 . Sonralar həmin ərazi hissələrində mannalılar yüksəldi. Bu ad altında şübhəsiz ki, ayrı-ayrı qohum tayfalar birləşir 58 . Lakin, xeyli sonralar da, hətta Manna dövləti özünün yüksəliş dövrünə çatdıqda da bu ərazi «Lullubu» adını təbəqəsi /dairəvi və düzbucaqlı planda tikililər, kobud hazırlanmış naxışlı keramika və suni qatışığı olmayan misdən hazırlanmış nadir metal məmulatı və s/ aşkar edildi. Qafqazda və eləcə də digər vilayətlərdə yayılmış bu mədəniyyət erkən tunc dövrünə /e. ə. IV minilliyin sonu - e. ə. III minilliyin sonu/ aid edilir. /О. A. Aбибуллаев. Энеолит и бронза на территории Нахичеванской АССР. Баку, 1982, səh. 24-79/. 53 И. M. Дьяконов. Языки древней передней Азии.., M., 1967, səh. 114-115 54 Herodot, III, 94 55 И. М. Дьяконов. С. А. Старостин. Хуррито-урартскте и восточно-кавказские языки, səh. 164- 165 56 II Aşşurnasirapal əvvəllər Lullubular ölkəsinin adını Zamua ölkəsi ilə yanaşı çəkir (ARAB I, 355), lakin sonrakı məlumatlarda isə onlar artıq sinonim kimi çıxış edirlər. 57 Г. А. Меликишвили. Наири-Урарту. Səh. 124. 58 И. М. Дьяконов. История Мидии. səh. 101; И. Алиев. История Мидии, səh. 67; E. A. Qrantovski Zamua adının Urmiyayanı əyalətləri əhatə etməsi, Daxili Zamua adının isə sonralar yaranmış Manna ilə uyğun gəlməsi fikri ilə razılaşmır (Ранняя история иранских племен Передней Азии, səh. 121). Bu mübahisədə əsas dəlil zamualılar və aşşurlar arasında döyüş baş vermiş «Daxili Zamua dənizi»nin Urmiya və Zəribər gölü ilə eyniləşdirilməsidir. «Daxili Zamua dənizi»ni Zəribər gölü ilə eyniləşdirən E. A. Qrantovski hesab edir ki, Zamuanın bir hissəsi olan Daxili Zamua Süleymaniyyədən şimali-şərqdə yerləşmiş və bu ərazi Mannanın tərkibinə daxil olmamışdır. Lakin Daxili Zamua Urmiya gölünədək uzanmasa da, sərhədləri vaxtaşırı Aşşur sərhədlərinə çatan Mania ölkəsinin tərkibinə daxil olmalı idi (AVİU, 3, № 73). Bundan əlavə bizə elə gəlir ki, Aralıq dənizi, Fars körfəzi, Nairi və Urmiya gölləri barədə təsəvvürə malik olan aşşurlar heç cür Zəribər kimi kiçik bir gölü «Daxili Zamua dənizi» (ad hətta hökmdar titulaturasına daxil idi) adlandıra bilməzdilər. Doğrudur, L. D. Levinin hesab etdiyi kimi İran ərazisində su hövzəsi o qədər azdır ki, hər bir göl xatırlanmağa layiqdir. saxlamışdı. O, arxaik forma kimi Aşşur hökmdarlarının orakullara müraciətində və ya sinonim kimi özlərinin Urmiyayanı əyalətlərə hərbi yürüşlərini yüksək üslubda təsvir etdikdə işlədilirdi. E. ə. I minilliyin əvvəllərindən yazılı mənbələrin təsdiq etdiyi kimi indiki Cənubi Azərbaycan ərazisində dövlət qurumu prosesi başlayır. Mixi yazılı mənbələrdən bizə müxtəlif tayfaların adları, daha güclü qonşulardan asılı vəziyyətə düşüb tədricən qaynayıb-qarışan çoxlu kiçik birliklər məlumdur. E. ə. IX əsrdən bu ərazidə Manna hökmdarlığı fərqlənməyə başlayır. Sonralar o, Cənubi Azərbaycanın demək olar ki, bütün ərazisini birləşdirdi, aşşurların və urartuluların işğalçılıq cəhdlərinə qarşı fəal mübarizə apardı. E. ə. I minilliyin əvvəllərini R. Girşman İran yaylası tarixində «qaranlıq dövr» adlandırır. E. ə. I minilliyin ilk əsrləri arxeoloji baxımdan müxtəlif mədəniyyətlərə məxsus ünsürlərin qaynayıb-qarışması, keramika və metal məmulatının hazırlanma texnikası və üslubunda yeni cizgilərin meydana çıxması ilə səciyyələnir. Yazılı mənbələrdə bu, əvvəllər burada yaşamış etnik qrupların dillərindən fərqlənən dildə meydana çıxmış yeni şəxs adlarında və etnotoponimik adlarda öz əksini tapmışdır. Bütün bu dəyişikliklər e. ə. I minilliyin əvvəllərindən bu əraziyə sonrakı yüzilliklərdə daha əhəmiyyətli rol kəsb edən müxtəlif etnik qrupların soxulması ilə əlaqədar idi. Tədqiq etdiyimiz əraziyə bu tayfaların gəlmələri nəticəsində atçılığın inkişafı ilə bağlı təsərrüfatın yeni formaları da təkmilləşməyə başlayır. Bu dövrdən başlayaraq atdan minik vasitəsi kimn istifadə edilməsi mühüm hadisə idi 59 (hərbi işdə sürətli süvari qoşun döyüş arabalarından daha çox effektli idi). Göstərilən vəziyyət irandilli qruplara (güman edildiyi kimi ilk dəfə atdan minik vasitəsi kimi istifadəni onlar tətbiq etmişlər) yerli əhali qarşısında üstünlük verdi və onların geniş yayılmalarına şərait yaratdı; bu da diyarın etnik xəritəsinin dəyişməsinə səbəb oldu. Göstərilən ərazi əhalisinin etnik xarakteristikasını vermək üçün irandilli tayfaların İran yaylasına soxulması dövrünü və onların keçib gəldikləri yollar məsələsini izah etmək vacibdir. Bu məsələ barədə müxtəlif mülahizələr mövcuddur. Tədqiqatçıların bir qismi bu tayfaların Orta Asiyadan çıxmalarını, digərləri isə Qafqazdan keçərək gəldiklərini göstərirlər. III Salmanasarın e. ə. 834-cü ilə aid salnamələrində ilk dəfə «Amaday»— midiya tayfa birliyinin adı çəkilir. Bu aşşur hökmdarı onlara qarşı hərbi yürüş edir. Həmin dövrdə midiyalılar Həmədanla Zəncan arasındakı rayonda yerləşirdilər. 59 Onu qeyd etmək lazımdır ki, at Ön Asiyada e.ə. III minillikdən məlum idi. Hələ Şumer mətnlərində ANSE. KUR. RA (―dağ eşşəyi‖) loqoqramması vasitəsilə atın adı çəkilir. Elə həmin dövrdən at dördtəkərli arabaya və ikitərəfli yüngül döyüş arabasına qoşulurdu. Bax: A. Kattenhiveç. Hippologia Hethitica, p. 9 – 12; И. М. Дьяконов. Армицы на Ближнем Востоке: конец мифа с. 41 və s. Onlar tədricən şərqdən-qərbə doğru irəliləyərək öz aralarında apardıqları mübarizədə zəifləmiş Qədim Şərq dövlətlərinin ərazilərini ələ keçirdilər 60 . Aşşur mənbələrindən məlum olan Şimali-Şərqi İran ərazisində Urmiya gölü ətrafındakı ərazidə İran etimologiyalı şəxs adlarının təhlilinə əsaslanan E. A. Qrantovski göstərir ki, irandilli əhali Şimali-Qərbi İranda ən azı e. ə. IX-VIII əsrlərdə yayılmışdı. Bu nəticə, ona irandilli tayfaların Orta Asiyadan yox, şimaldan, Qafqazdan keçərək Qərbi İrana doğru irəliləmələrini sübut etməyə imkan verir. 61 T. Sulimirski Zaqafqaziya ərazisindən cənub rayonlara irəliləyən köçəri tayfaları skiflərlə eyniləşdirir 62 . O, skiflərin Zaqafqaziya və Qərbi İrana gəlmələri tarixini daha əvvələ çəkməyi irəli sürür. Yazılı mənbələrin verdiyi məlumatlara, həmçinin Qara dənizyanı bozqırlarının və Qafqazın 63 skiflərə aid edilən arxeoloji materiallarına əsaslanaraq skiflərin gəlmələri arasında iki yüz il fərq olduğunu göstərən T. Sulimirski kərtmə qəbirlər mədəniyyətini erkən skif mədəniyyəti saymağı təklif edir 64 . O, katakomba mədəniyyəti adamlarını kimmerlərlə eyniləşdirir; katakomba qəbirləri mədəniyyətinin sonunu isə təqribən e. ə. 700-cü ildə kimmerlərin Urartu dövləti sərhədlərində görünmələri dövrünə aid edir 65 . Ağ bəzəkli keramika ilə müşahidə olunan Gəncə-Qarabağ mədəniyyətinin yaranmasını o, Zaqafqaziyada yeni tayfaların görünməsi ilə əlaqələndirir və belə nəticəyə gəlir ki, yerli Zaqafqaziya elementlərinin mövcudluğu ilə yanaşı, bu mədəniyyət onu Şimali Qafqaz bozqırları mədəniyyəti ilə bağlayan xüsusiyyətə də malikdir 66 60 Hind-İran tayfalarının Orta Asiya yolu vasitəsilə Ön Asiyaya soxulmaları barədə xeyli geniş ədəbiyyat mövcuddur. Bir çox görkəmli alimlər bu nəzəriyyəni müdafiə edirlər: E. Herzfeld. The Persian Empire. Wiesbaden, 1968; В. В. Бартольд. Соч., t. 1, səh. 109, 171; t. VII, səh. 35-36; И. M. Дьякoнoв. История Мидии; И. М. Оранский. Введение в Иранскию филологию, M., 1960; T. Cuyler Young. A. Comparative Ceramic Chronology for Western Iran, 1500-500 V. C. 61 Э. А. Грантовский. Иранские племена из приурмийского районав IX-VIII вв. до н. э., səh. 250- 265; yenə onun. Ранняя история иранских племен Передней Азии: yenə onun. О распространении иранских племен на территории Ирана. 62 T. Sulimirski. Scythian antiquities in Western Asia, p. 288-289. 63 Kərtmə qəbirlər və katakomba mədəniyyətlərinin mənşəyi, onların yayılması məsələlərinə aid xeyli elmi ədəbiyyat həsr edilmişdir. Bax О. А. Кривцова-Грачева. Поволжье и Причерноморье в эпоху поздней бронзы. МИА, 46, М., 1955; //. Я. Мерперт. Из древнейшей истории Среднего Поволжья. МИА, 61, М.. 1958; Т. П. Попова. Племена катакомбной культуры. Тр., ГИМ, 24, М, 1955; М. И. Артамонов. Этногеография Скифии. «Ученые записки ЛГУ», вып. 13, 1949; yenə onun. К вопросу о происхождении скифов. ВДИ, 2, 1950; yenə onun. Происхождение скифского искусства, СА, 4, 1968,; Е. И. Круяпов. Археологические исследовательского института Кабардинской АССР», У, Нальчик, 1950; yenə onun. Киммерийцы на Северном Кавказе. МИА, 68, М., 1958; А. А. Иессен, К вопросу о памятниках VIII-VII вв. до н. э. на юге европейской части СССР, СА, XVIII, 1953. 64 Kərtmə qəbirlər mədəniyyətini skiflərlə bağlamaq cəhdlərinə ilk dəfə A. M. Tallqren təşəbbüs göstərmişdir. A. M. Tallgren. La Pontide prescythique apres l'introduction melaux, ESA, II, 1926, p. 223. 65 T. Sulimirski. Göstərilən əsəri; səh. 286—287. 66 Yenə orada, səh. 290—293. T. Sulimirski skiflərin daha öncə buralara gəlmələri tarixini təsdiqləmək üçün II Aşşurnasirapalın dövrünə aid relyefdəki səhnəni misal gətirir. Relyefdə təsvir olunan ox və yayla silahlanmış iki atlını o, geyim və əlbisəsinə görə skif hesab edir. E. ə. IX əsrin ortalarından Aşşur mənbələrində Parsua (Par-su-a, Pa-ar-su- a, Par-su-as) adı çəkilməyə başlayır 67 . Parsua ölkəsinin lokalizəsi hələlik dəqiqləşdirilməmişdir. Onu Urmiya gölündən gah qərbdə, gah cənubi-qərbdə, gah da Cənubi-şərqdə yerləşdirirlər. Parsua əyalətinə xüsusi məqalə həsr etmiş R. M. Bömer bunu parsualıların Urmiya gölünün qərb sahillərindən tədricən hərəkət edib Cənuba, sonralar məskunlaşdıqları əraziyə doğru öz yerlərini dəyişmələri ilə izah edir. Aşşur hökmdarlarının hərbi yürüş marşrutlarını, müxtəlif dövrlərdə Aşşur, Urartu və Manna dövlətləri tərəfindən işğal edilmiş həmin ərazilər ilə müqayisəsini təhlil edən P. M. Bömer belə hesab edir ki, III Salmanasarın dövründə Parsua Urmiya gölünün bütün qərbini əhatə edirdi. Onlar yeni həlmiş tayfaların təzyiqi altında hərəkətə gəldilər; III Tiqlatpalasar və II Sarqonun dövründə Missidən cənubi- qərbdə yerləşən Parsua əyalətindən söhbət gedir, Sinahherib dövründə isə Parsua artıq Elam və Anşanla birlikdə çıxış edir 68 . Parsuanın Urmiya gölü yaxınlığında lokalizə edilməsinin əksinə çıxan L. D. Levin bu əyaləti Mahidəştdə yerləşdirir 69 . İ. M. Dyakonov göstərir ki, Aşşur mənbələrində Parsua 70 adlanan ərazidə İran toponimləri və şəxs adları yoxdur; bu ərazidə hələ irandilli tayfalar olmamışdı. Bu ərazi dilcə hələ irandilliliyə qədərki dildə qalırdı. «Parsua» Midiya sözüdür və bu söz «kənar, böyür, ucqar» mənasında Zamua ərazisinin bir hissəsinə onlar tərəfindən verilmişdir 71 . Parsua 72 ilə yanaşı adları çəkilən əyalətlərin lokalizəsini dəqiqləşdirən E. A. Qrantovski belə bir nəticəyə gəlir ki, müxtəlif vaxtlarda əz sərhədlərini dəyişsə də Parsuanın əsas özəyini Zamuadan şərqdə və Bit Hambandan şimalda yerləşən eyni torpaqlar təşkil etmişdir 73 . 67 O. Schroeder. Keilschrifttexte aus Assur historischen Inhalls, II, Leipzig, 1922, n. 113-114. 68 R. M. Boehmer. Zur Lage von Parsua im IX Jahthundert von Christus. 69 L. D. Levine, göstərilən əsəri, səh. 112. 70 İ. M. Dyakonova görə bu rayon müasir Süleymaniyyə-Zohab-Senəndej şəhərləri üçbucağında yerləşirdi. Bax. История Мидии, səh.89. 71 И. М. Дьяконов. История Мидии, стр. 69, 161; yenə onun. Языки древней Преднeй Азии, М., 1967, стр. 90-91; yenə onun. Тhе оrigin оn thе ―оld реrsian‖ writing system and the ancient oriental epigraphic and analistic tradition. "W. B. Henning memorial volum", London, 1970, p. 110, n. 35. 72 Parsua adının izahına, onun dil mənsubiyyətinə, onun lokalizə edilməsinə xeyli ədəbiyyat həsr olunmuşdur. Bütün bu müxtəlif baxışlı ədəbiyyat E. A. Qrantovskinin «Рaняя история иранских племен Передней Азии» /стр. 133-182/ əsərində hərtərəfli təhlil edilmişdir. 73 Yəni, Sirvana çayından şimala doğru. Bax: Э. А. Грантовский. Ранняя история иранских племен Передней Азии, səh. 140. E. A. Qrantovski göstərir ki, bu əyalətdə qeyri-İran toponimləri hələ mövcud olsa da e. ə. IX əsrdə o, artıq irandilli tayfalarla məskunlaşmışdı və əyalətin adı da onların adından intişar etmişdir. O, aşşurların «qərbdən irəliləyərək oradan xeyli şərqdə yaşayan və yerli əhaliyə də yad olan onun əhalisi (yəni midiyalılar - S. Q.) tərəfindən verilmiş əyalətin adını mənimsəyə bilmələri» ilə razılaşmır 74 . R. Girşmana görə irandilli tayfalar İran yaylasına iki yolla daxil olmuşlar: onların qərb qolu Qafqazdan, şərq qolu isə Orta Asiyadan gəlmişdir. Urmiyayanı hövzəyə onlar Qafqazdan gəlmişlər. Cənuba doğru irəliləyən şərq qolu müqavimətə rast gələrək qərbə doğru dönmüşdür. Lakin onların irəliləmələri burada da keçilməz Zaqroş silsiləsi və xeyli inkişaf etmiş yerli mədəniyyətlərin müqaviməti nəticəsində ləngidildi 75 . E. ə. VIII əsrin sonlarına aid Aşşur yazılı mənbələrindən 76 aşşurların «gimirrai» adlandırdıqları köçəri kimmerlərin axınlarının baş verdiyini bilmək olur; onların, ardınca isə tezliklə mənbələr 77 (e. ə. VII əsrin əvvəli) skiflərin asguzai/isguzai adını çəkir. Herodotun məlumatına görə, kimmerlər Qara dəniz sahili boyunca, Qafqazdan keçərək, skiflər isə «Qafqaz dağlarını sağda qoyub» Xəzər dənizinin qərb sahili boyunca hərəkət etmişlər 78 . Kimmerlərin və skiflərin Qafqazdan keçərək Cənubi Rus çöllərindən Ön Asiyaya hərəkət yolları barədə Herodotun verdiyi məlumatı arxeoloji dəlillər də təsdiqləyir. Y. İ. Krupnov öz tədqiqat işində bu tayfaların hərəkət yollarını izləyir və belə hesab edir ki, onlar yolun bütün əlverişli keçidlərindən - Meotida Kolxida sahilboyu yolu, Daryal keçidi ilə hərbi Gürcüstan yolu, Mamison keçidi ilə hərbi Osetin yolu və Dərbənd keçidindən istifadə edərək hərəkət etmişlər 79 . Aşşur hökmdarları da Urartu və Manna hökmdarları kimi kimmer və skiflərdən öz məqsədləri üçün istifadə etməyə səy göstərirdilər; lakin mənbələrin göstərdiyi kimi daha çox düşmənçilik münasibətində olmuşlar. Qimirra ölkəsi Van hökmdarlığından şimali-qərbdə, Kappadokiyanın şərq hissəsində lokalizə edilir 80 . B. B. Piotrovski e. ə. VIII əsrin sonunda kimmerlərin dağıdıcı təsirini və onların urartulular əleyhinə daim hərbi fəaliyyət göstərdiklərini 74 Э. А. Грантовский. Рання история иранских племен. Передней Азии, с. 147. 75 R. Ghirshman. Iran from the Earliest lime to the Islamic Conquest, p. 73 76; yenə onun. Invasion des nomades sur le Plateau Iranien aux premier siecles du ler milleniare avant I. C. p. 3-8. 76 Bu Aşşur kəşfiyyatçıları Aradsin və Aşşurrisuanın hökmdar II Sarqon məktubudur. L. Waterman. Royal correspondence of the Assyrian Empire, n. 112, 146. 77 J. A. Knudlzon. Assyrische Gebete an den Sonncngott fur Staat und Koniglicshes Haus der Zeit Asarhaddons und Assurbanapals. Leipzig, 1893, II, n. 29, 35. 78 Heredot, I, 104. 79 Е. И. Крупнов. О походах скифов через Кавказ. «Вопросы скифо-сарматской археологии» М., 1954, səh. 186-194; yenə onun. Киммерийцы на Северном Кавказе, МИ А, 68, М.-Л., 1958, səh. 176-190. 80 Б. Б. Пиотровский. Ванское царство, səh. 233. qeyd edir 81 . Onlar Frikiya hökmdarlığını darmadağın edərək İoniya şəhərlərini viran qoyub Aşşur sərhədlərıni təhdid etdilər. Aşşurbanipalın (e. ə. 668-635/27) «Rassam silindri» adlanan kitabəsinə görə, Aşşurla ittifaq bağlamağı rədd edən «öz gücünə arxalanan və lovğalanan» Luddu (Lidiya) hökmdarı Quqqu (Qiqes) kimmerlərlə döyüşdə öz ölümünü tapdı 82 . Bu hadisə astrologiyaya aid mətnlərdən birində əks olunmuşdur 83 . Bu mətndə göstərilən astronomik məlumatların tədqiqi həmin hadisənin dəqiq tarixini məhz e. ə. 657 may ayının 16 və ya 17-də baş verdiyinn dəqiqləşdirməyə imkan yaratmışdır 84 . Aşşurbanipal dövrünə aid ilahə İştarın şərəfinə yazılmış mərmər lövhədəki mətndən bizə öz hakimiyyətini saklar və Qutium (bu adlar altında güman edildiyi kimi Manna və Manna sərhədləri yaxınlığında yerləşən skiflər nəzərdə tutulur) üzərində bərqərar etmiş kimmer hökmdarı Tuqdammenin adı məlumdur 85 . Təqribən e. ə. 639-cu ildə Tuqdammenin vərəsəsi Sandakşatru Aşşurun şimali-qərb sərhədlərini təhrif edir. Təxminən həmin dövrdə kimmerlər skiflər tərəfindən darmadağın edildi və adları artıq mixi yazılı mənbələrdə çəkilmədi 86 . skiflər uzun müddət Yaxın Şərqdə təhdidedici qüvvəyə çevrildilər. Burada bir şeyi də qeyd etmək lazımdır ki, bu rayonda baş vermiş hadisələr, eləcə də daxili çəkişmələr Aşşur dövlətinin zəifləməsinə və süqutuna səbəb oldu. Bunu Aşşurbanipaldan sonra rəsmi hökmdar kitabələrinin olmaması da sübut edir. Skiflərin harada möhkəmlənmələri və öz hökmdarlıqlarını təşkil etmələri dəqiq məlum deyildir. Lakin aşşur mənbələrindən biz bilirik ki, onlar Manna dövlətinin hansısa əyalətində yerləşirdilər. Aşşur hökmdarı Asarxaddonun (e. ə. 680-669) dövrünə aid məlumatda bu barədə danışılır: «mannalılar ölkəsinin əyalətində yaşayan skiflər» 87 . Yazılı mənbələrin məlumatlarını təhlid edən İ. M. Dyakonova görə skiflərin məskənini Manna torpaqlarının şimal sərhədlərində, Araz çayı rayonu və şimala doğru ərazidə lokalizə etmək lazımdır 88 . İ. H. Əliyev də skif hökmdarlığını qismən Cənubi Azərbaycanda, qismən də Şimali Azərbaycanda yerləşdirir. O, belə hesab edir ki, «skiflər özlüyündə yerlilərlə müqayisədə işğal olunmuş əyalətlərdə siyasi hakimiyyəti öz əllərində saxlayan azlıq təşkil edən hakim təbəqəsi olmuşlar» 89 . 81 Yenə orada, səh. 235-236. 82 AVİU, № 72. 83 P. F. Harper. Assyrian and Babylonian Letters, YII. Chicago, 1914. 84 L. F. Hartman. The date of the Cimmerian threat against Assyrbanipal according to ABL 1391. JNES, XXI, I, 1962, p. 34-37. 85 R. C. Thompson. The British Museum Excavation of Nineveh. BCCA, 1954. 86 X. Тадмор. Три последних десятилетия Ассирии. Труди XXV МКВI, М., 1962, səh. 240-241. 87 J. A. Knudtzon. Assyrische Gebete an den Sonnengott, n. 35. 88 И. М. Дьяконов. История Мидии, стр. 250. 89 И. Г. Алиев. История Мидии, səh. 230, prim. 5. V. B. Vinoqradov bu lokalizənin, daha doğrusu məhz skif «hökmdarlığı»nın Azərbaycanda lokalizə edilməsinin əleyhinə çıxır. Onun fikrincə «hökmdarlıq» ancaq «skif ordusu»nun müvəqqəti düşərgə rayonu olmuşdur və skiflər oradan özlərinin Cənub yürüşlərini həyata keçirmişlər 90 . Aşşurlara qarşı mübarizədə mannalılar skiflərin köməyindən faydalanır, müttəfiq kimi birgə çıxış edirdilər. Qələbələrini sadalayan Asarxaddon özü haqqında mətlumat verir: «mannalılar ölkəsinin adamlarını, ram olmayan kutiləri pərən-pərən salan mən silahla onları xilas edə bilməyən müttəfiq, skif İşpakayın qoşununu əzişdirdim» 91 . Skif hökmdarlığı tədricən elə qüdrətləndi ki, onu öz müttəfiqi kimi görmək qərarına gələn Asarxaddon öz qızını skif hökmdarı Partatuaya ərə vermək yolu ilə skiflərlə münasibətlərini nizamlamağa çalışdı 92 . Lakin bu işlə sülh əldə edilmədi. Belə ki, orakullara müraciət mətnlərini tədqiq edən Y. Aronun fikrincə skiflər Asarxaddonun hakimiyyətinin son illərində təhdidedici qüvvə olaraq qalmaqda idilər. O, öz nəticəsini onunla əsaslandırır ki, Partatuanın adı çəkilən mətn düşmən skifləri xatırlayan digər mətnlərdən əvvəl tərtib edilmişdir 93 . Hər halda mannalılar Aşşurla mübarizədə skiflərdən öz məqsədləri üçün istifadə etmişlər. Onlar sonralar da bir-biri ilə dostluq münasibətində qalmışlar; belə ki, skiflərin Manna əleyhinə hansısa düşmənçilik hərəkətləri barədə məlumat yoxdur. Bizə məlum olan mixi yazılı mənbələrə görə skif hökmdarlığı təqribən 80 il mövcud olmuşdur. Herodotda daha bir skif hökmdarının-Prototinin (mixi yazılı mənbələrdəki Partatua ilə eyniləşdirilir) oğlu Madinin adı saxlanılmışdır 94 . Onun dövründə skiflər Midiya hökmdarı Kiaksarı məğlubiyyətə uğradıb özlərinin 28 illik hökmranlıqlarını yaratdılar və viranedici yürüşlərini həyata keçirdilər. Lakin midiyalılar skifləri darmadağın edib yenidən öz hökmranlıqlarını bərpa etdilər. Skiflərin bir hissəsi öz ölkələrinə döndülər 95 . Yazılı mənbələrdə adları çəkilən irandilli tayfaların lokalizəsi və e. ə. IX—VIII əsrlərə aid mixi yazılı mənbələrdə qeyd ednlən bizi maraqlandıran ərazidəki onomastik materialın təhlili göstərir ki, Urmiyayanı hövzədəki əyalətlər hələ irandilli əhali ilə məskunlaşmamışdı 96 . İrandilli tayfalar Manna dövlətinin əhatə etdiyi ərazi ətrafında yerləşmişdilər və Urmiyayanı hövzənin dərinliklərinə 90 В. Б. Виноградов. О скифских походах через Кавказ /по письменным источникам/. Труды Чечено-Ингушского научно-исслед. института, IX. Грозный. 1964, səh. 21-30. 91 I R, tabl. 45 sl. II sütun, ARAB II, 516-517; AVİU, səh. 65. 92 J. A. Knudlzon, n. 29; AVİU, 68. 93 Jussi Aro. Remarks on the practice of extispicy in the time of Esarhaddon and Assurbanapal. "La divination en Mesopotamie Ancient et «arts les regions voisines", Wenddme, 1966, p. 114. 94 Heredot, I, 103 95 Yenə orada, II, 106; IV, I. 96 E. Herzfeld. The Persian Empire. Wiesbaden, 1968, p. 25. soxula bilməmişdilər. Heç şübhəsiz ki, onlar buraya müəyyən dərəcədə axıb gəlmişdilər, lakin hakim mövqe tutmurdular. Hətta e. ə. I minilliyin əvvəllərini irandilli köçərilərin Ön Asiyaya gəlmələrinin erkən tarixi kimi qəbul etsək də onların öz mühacirətlərinin erkən dövründə yerli tayfalara elə bir mühüm təsir göstərmələri ilə razılaşmaq çətindir. E. ə. IX əsrin ortalarından ta Midiya dövlətinin təşəkkül tapmasınadək Urmiyayanı hövzədə əsas siyasi qüvvə Urmiyayanı hövzənin yerli əhalisini birləşdirən, köçəri tayfaların basqınlarının qarşısını alan və onlardan öz marağı üçün istifadə edən, bəzən də onlarla ittifaqda öz rəqiblərinə zərbələr vuran Manna dövləti idi. Əlbəttə bu ərazi sonralar Midiya dövləti tərəfindən zəbt edildikdən sonra heç də əhalinnn hamısı iranlılaşmadı; o, hələ bir müddət öz dilini və mədəni xüsusiyyətlərini saxlamalı idi. Məlumdur ki, bir etnik qrupun digəri ilə qaynayıb- qarışması və əvəz olunması prosesi adətən xeyli bir müddət tələb edir. Köçərilər sərhədlərdə məskunlaşma və ya yolları üstündəki dövlətlərin ərazisindən keçərək, onların mövcudluğunu və həyat qabiliyyətini kökündən dağıtmayaraq onu qarət edə bilərdi. İ. M. Dyakonov bunu «Ön Asiyanın yüksək texnikasına malik olmayan köçərilər bu dövlətlərin əsasını təşkil edən möhkəmləndirilmiş şəhər və qalaları dağıda bilməzdilər»-deyə izah edir 97 . Şəxs adlarının və coğrafi adların təhlili hələlik Manna dövləti əhalisinin dil mənsubiyyətini qəti müyyənləşdirməyə imkan vermir. Bu məsələdə tədqiqatçıların fikri bir-birinə uyğun gəlmir. Onların bir qismi onomastik materialın tədqiqinə əsasən bu əhalini hürridilli hesab cdir. Bu adların əksəriyyətinin etimologiyasını onlar hürridilli materialda tapırlar (-«ukku» 98 şəkilçicinin mövcudluğu, şəxs adlarının və coğrafi adların ikinci hissəsində seri— «öküz» hürri tanrısının adının olması və s.) 99 , hürri tayfaları Suriya və Mesopotamiyadan tutmuş antik müəlliflərin Matiana adlandırdıqları Urmiya gölünədək Ön Asiyada geniş bir ərazidə yayılmışdılar. Herodot matien tayfasının adını çəkir; onun məlumatlarından görünür ki, onlar qismən Mannaya məxsus torpaqlarda da yerləşiblərmiş. İ. M. Dyakonov matienləri hürri tayfası hesab edir və göstərir ki, onlar Urmiya gölünün ancaq qərb və şimal sahilləri boyunca məskunlaşa bilərdilər. O, Manna dövlətinin hürridilli olmasını və Zaqroş dağlarından şərqdə hürrilərin mövcudluğunu şübhəli sayır 100 . 97 И. М. Дьяконов. Последние годы Урартского государства, ВДИ, №2, 1951, səh. 39. 98 E. A. Qrantovski sübut edir ki,—«ukku» şəkiçisi Aşşur və Elam dillərində olan mətnlərdə qeyd edilən adlarına aiddir və o, bu adların bəzilərini İran materialı əsasında izah edir. Bax Э. А. Грантовский. Ранняя история иранских племен. Передней Азии, səh. 251-256. 99 Gelb, R. M. Purves; A. A. Macrae. Nuzi Personal Name, OIP, LVII, 1943, p. 192- 256-279; E. A. Speiser. Introduction to Hurrian, AASOR, XX, 1941. 100 И. М. Дьяконов. Языки древней Передней Азии, стр. 116-117. İ. M. Dyakonov Manna dövlətinin Diyala çayının yuxarı axarınadək cənub əyalətlərinin əhalisini kuti-lullube etnik qrupuna, Diyala və Kərxa çaylarının yuxarı axarındakı əhalini isə kassi etnik qrupuna aid edir 101 . Mixi yazılı və antik mənbələrin materiallarını tədqiqata cəlb edən İ. H. Əliyev e. ə. III-I minnlliklərdə Cənubi Azərbaycan ərazisində məskunlaşmış xalqların dil və etnik-mədəni cəhətdən Zaqroş-Elam və hürri etnosları ilə yaxınlığını əsaslandırmağa çalışır 102 . R. M. Böhmer Manna əhalisini hürri hesab edir. O, Manna dövlətinə aiddiyyatı olan Aşşur və Urartu mətnlərində qeyd edilən şəxs adlarının və coğrafi adların tam siyahısını göstərir. Bu adları təhlil edərək o, belə nəticəyə gəlir ki, onların əksəriyyəti hürrilərə, bəziləri kassilərə, ancaq bir neçəsi isə irandillilərə aiddir 103 . Q. A. Melikişvili hesab edir ki, şərqə doğru xeyli uzaqlara irəliləmiş hürri ünsürləri Dağlıq Zaqroşda adacıqlar şəklində Zaqroş-Elam dil qrupuna mənsub əhali arasında mövcud idilər. Lakin Manna dövlətinə hürri təsirini hürri etimologiyasının seçildiyi bəzi şəxs adlarına və toponimik adlara görə izləmək mümkündür 104 . Urmiyanı hövzənin şimal əyalətlərinə gəldikdə isə o, ayrı fikrin üstündə dayanır. Kitabə tapılmış Libliuni «hökmdar şəhəri» olan Puluadi ölkəsinin yerləşdiyi ərazinin müəyyənləşdirilməsi və Urartu mənbələrində qeyd edilən digər şimal «ölkə» adlarının tədqiqi ilə əlaqədar olaraq Q. A. Melikişvili iu/iw- şəkilçili toponimik adların tədqiqinə əsaslanan fərziyyə irəli sürmüşdür. O, belə hesab edir ki, həmin şəkilçili toponimik adlar dilcə iber-Qafqaz dillərinin şimali-şərqi Dağıstan qrupuna yaxındır. Dağıstanda indi də şəkilçili toponimlərə addımbaşı təsadüf edilir (Qunib, Purib, Kaxib, Arçıb, Qalib və s). Bundan başqa Q. A. Melikişvili Alban-Dağıstan və Urmiyayanı əyalətlərin qədim etno-toponimik adlarındakı oxşarlığa (ümumiliyə) da nəzəri cəlb edir və nümunələr göstərir: Zikertunun paytaxtı Parda və Albaniyada Bərdə şəhəri, qədim Andiya və Dağıstanın müasir toponimikasında Andi və s. 105 . R. Dayson belə hesab edir ki, hürrilər ta Elamadək Zaqroş dağlarına səpələnmişdilər və Manna dövlətinin də əhalisi hürrilər olmuşdur. Onun ehtimalına görə, hürrilər Həsənlu rayonunda hələ e. ə. XII əsrdə mövcud idilər. Bu rayonda təqribən e. ə. XIII əsrin sonunda və e. ə. XII əsrin əvvəlində mədəniyyətlərin əvəzlənməsi baş verdi. Əvvəllər mövcud olmuş ölüləri yaşayış məskəninin daxilində basdırma adətindən fərqli olaraq qəbiristanlıq üçün xüsusi 101 И. М. Дьяконов. История Мидии, səh. 138-140. 102 И. Алиев. История Мидии, səh. 84 və s. 103 R. M. Boehmer. Volkstum und Stadte dor Mannaer, p. 18-19. 104 Г. А. Меликишвили. Некоторые вопросы истории Маннейского царства, səh. 60; yenə onun, Наири-Урарту, səh, 131-140. 105 Г. А. Меликишвили. Новая урартская надпись из Иранского Азербайджана, səh. 9-10. sahələr ayrılması adətinin meydana çıxması da həmin dövrə aiddir. Həmin dövrədək burada yayılmış və e. ə. 1600-1250-ci illərə aid edilən (Həsənlu VI dövrü) paralel zolaqlar, büsbütün üçbucaqlar, dam-damalar, şüa xətləri və s. həndəsi ornamentlərlə bəzədilmiş boyalı keramika demək olar ki, tamamilə aradan çıxır. Onu, məmulatları çox kobud hazırlanmış tutqun qara rəngli monoxrom keramika (Həsənlu V dövrü) əvəz edir. Tutqun qara rəngli keramika ənənələri sonralar (Həsənlu IV dövrü) da davam edir; köhnə formalar qalmaqla yanaşı yeniləri meydana çıxır. Əşyalar nisbətən səylə hazırlanır və daha zərif görkəm alır. R. Daysonun fikrincə e. ə. XII əsrdən e. ə. VII əsrədək qəbiristanlıq üçün eyni bir sahədən istifadə adətinin davam etdirilməsi və oxşar dəfn adətlərinin mövcudluğu da əhalinin etnik tərkibinin sabitliyini təsdiq edir. Qəbrə ölü ilə yanaşı içində yemək və içki olan müxtəlif küplər, bəzək əşyaları qoyulurdu. IV dövrdə yalnız içki küplərinin forması özündən əvvəlki dövrün formalarından fərqlənir. Lüləyi uzun çaydan növlü formalar üstünlük təşkil etməyə başlayır 106 . 1957-1958-ci illərdə Həsənluda aşkar edilmiş sümük materiallarının, eləcə də O. Steynin 1936-cı ildə burada qazdığı materialların tədqiqi yerli sakinlərin əsasən uzunbaşlı, Aralıq dənizi tipli olduğunu göstərir. T. A. Ratbun belə nəticəyə gəlir ki, uzun bir dövr ərzində burada əhalinin fiziki tipi yekcins və sabit olmuş, həm də müxtəlif mədəniyyətlər dövrünün nümayəndələri arasında elə bir fərqlənmə əlaməti müşahidə edilməmişdir 107 . R. Dayson da bu tipin e. ə. I minilliyin əvvəllərində Həsənluda, Göytəpədə və s. yayılanlarla uyğun gəldiyini göstərir. O, qeyd edir ki, yalnız e. ə. IX-VIII əsrlərdə Təpə Sialkda, həmçinin Xəzər dənizi sahilində I Şahtəpədə qısabaşlı, hətta lap qısabaşlı fərdlər görünməyə başlayır. 108 Həsənlu qazıntıları zamanı tapılmış müxtəlif bədii sənət əşyaları üzərində insan təsvirləri aşkar edilmişdir. İnsan fiqurlarına naxış vasitəsi kimi qablarda, möhürlərdə və bir tunc dəstəkdə təsadüf olunur. Onların enli burnunun üstü alınla düz birləşmiş, gözləri aralı olmuş; qısa saqqal və çiyinlərədək tökülən uzun saç saxlamışlar. Skelet qalıqlarına əsasən V. Krouford belə nəticəyə gəlir ki, onlar orta boylu (təqribən 165 sm) olmuşlar 109 . T. A. Ratbun daha dəqiq ölçü göstərir: kişilərin orta boyu -168,32 sm, qadınlarınkı - 159,55 sm 110 . R. Daysonun fikrincə bütün bu mədəniyyət elementləri və antropoloji dəlillər mannalıların hürri mənşəli olmaları lehinədir. 106 R. N. Dyson. The Hasanlu Project, p. 642; yenə onun. Problems of Protohistoric Iran as seen from Hasanlu, p. 195-196. 107 T. H. Ralhbun. An Analisis of the Skeletal Material excavated at Hasanlu, Iran, p. 41-42. 108 R. N. Dyson. Hasanlu and early Iran, p. 119-120. 109 V. Crawford. Hasanlu. 1960, p. 89. 110 T. A. Rathbun. Göstərilən əsəri, səh. 41. Həsənludan tapılmış qızıl camın üzərindəki təsvirlərin E. Porada tərəfindən Kumarva haqqında hürri mifinə illüstrasiya kimi çox inandırıcı şəkildə şərh edilməsi də mannalıların hürri mənşəli olmaları xeyrinə tutarlı dəlildir 111 . Beləliklə, tədqiq edilən ərazinin əhalisinin etnik mənsubiyyətinin müəyyənləşdirilməsində linqvistik təhlillə yanaşı maddi mədəniyyət dəlillərini də nəzərə almaq lazımdır. Urmiyayanı əyalətlərin bizə məlum ən qədim əhalisi olan kuti-lullubu etnik qrupları hürrilərin buraya gəlməsi ilə tamamilə aradan çıxa bilməzdi. Görünür, kuti-lullubu və hürri tayfaları uzun müddət yanaşı yaşamış, sonralar mannalıların güclənməsi ilə əlaqədar onlar vahid dövlətdə birləşmişlər. Kuti və hürri dillərinin qohum olması da mümkündür 112 . Qədim Şərq dilləri və Qafqaz dilləri arasındakı linqvistik əlaqələr problemini tədqiq edən İ. M. Dyakonov belə hesab edir ki, hürri-urartu dili çox güman ki, kuti tayfalarının da mənsub olduqları nax-dağıstan dilləri qrupu ilə bir sıra oxşar struktur cizgilərinə malikdir. O, öz nöqteyi-nəzərini hürri və kuti tayfalarının yaşadıqları ərazilərdə yayılmış Kür-Araz eneolit mədəniyyətinin mövcudluğu faktı ilə əsaslandırır. Mannalılar hətta hürri olsaydılar da, bu heç də mannalıların birləşdirdikləri bütün ərazilərdə hürri tayfalarının yaşadığı demək deyildir. Hər şeydən əvvəl, bunu etimologiyası açılmamış və hürri dili ila izah edilə bilməyəcək toponimik adlar qalmış şimal əyalətləri barədə dəqiq söyləmək olar. Bununla əlaqədar, hesab etmək lazımdır ki, istər bu, istərsə də digər tayfalar e. ə. I minilliyin əvvəllərində bu ərazidə inkişaf edən mədəniyyətə öz töhfələrini vermişlər. Yüklə 0,79 Mb. Dostları ilə paylaş:
|