Sotsiologiyaa

1. Muhammad ibn Muso Xorazmiy (783-850) - Markaziy Osiyoning jahonga mashhur olimlaridan biri. U qomusiy olim sifatida dunyoga taniladi. Ko’proq Bog’dodda yashagan. Xalifa Ma`mun rahnamoligida Sharqning fanlar akademiyasi – Baytul - hikma» («Donishmandlar uyi») da ishladi. U bu erda juda ko’plab matematik, astronomic kuzatishlar olib bordi. Xorazmiy “Ilmlar kalitlari” asarida ilmlarni 2 qismga: 1) an`anaviy arab ilmlari va 2) ajam (arab bo’lmagan) ilmlarga ajratgan. Xorazmiy algebra fanining asoschisidir. «Algebra» so’zi uning tomonidan kashf etilgan, tenglamalarni echish metodi esa «aljabr» bilan bog’liqdir. I.A Karimov o`z asarida allomaga quyidagisha ta`rif beradi “Muhammad Muso Xorazmiyning o`nlik sanoq sistemasini, algoritim va algabira tushungalarini dunyoda birinchi bo`lib ilim-fan sohasiga joriy etgani va shu asosda aniq fanlar rivoji uchun o`z vaqtida mustahkam asos yaratgani umuminsoniy taraqqiyot rivojida qanday katta ahamiyatga ega bo`lganligini barchamiz yaxchi bilamiz”⁵
2. Abu Nasr Forobiy (873–950). U o’zining ko’plab ijtimoiy fikrlari bilan sotsiologik bilimlar rivojiga katta hissa qo’shdi. Uning «Fozil shahar aholisi qarashlari haqida kitob», “Ijtimoiy ahloqiy risolalar”, “Falsafiy risolalar” kabi asarlarida olijanob jamiyat, adolatli tuzum, odil hukmdorlar haqidagi fikr - mulohazalar bayon etilgan. U o’zi yashagan davrning ijtimoiy tuzumini, uning ziddiyatlari va bu ziddiyatlarning kelib chiqishidagi muammolarni nazariy jihatdan tahlil qilishga uringan. Forobiy sotsiologiyaga doir quyidagi o’gitlarni yozib qoldirgan:
1) Turli masalalar xususida fikr yuritish, ularning tarkibi, farqi, ehtimoli va mutloq mulohazalarni tiniq, puxta tahlil etish.
2) Keskin va mutlaq (ya`ni e`tirozga o’rin qoldirmaydigan) mulohaza xususida fikr yuritish.
3) Bir - biriga qarama - qarshi bo’lgan va bo’lmagan farqli muloha –zalar xususida fikrlash, ularning qanday holatlarda qarama - qarshi kuchga aylanib qolishini o’rganish.
4) Bir - biriga qarama - qarshi bo’lgan fikrlar, mulohazalarning qanday ko’rinishlarga ega ekanligini qayd etish.
5) Haqiqiy mezon asosida har bir mulohazaning to’g’ri yoki noto’g’ri ekanligini tekshirish va ularning qanday ahvoldaligini o’ylab ko’rish.
6) O’zgaruvchan, o’zgarmas va o’zgaruvchi mulohozalarning o’zgarish ma`no va sabablarini bilib olish.
7) Ma`lum bo’lgan umumiy fikrdan kelib chiqmaydigan mulohaza ko’rinishlari xususida fikrga ega bo’lish.
8) Fikr – qarashlar ta`rifi, ularning nimalar asosida turishi, tarkib topganligini, ehtimolli va mutlaq fikr – qarashlar haqida ilmiy tasavvurlarga ega bo’lish lozim.