Sotsiologiyaa

Jamiyat to‘g‘risidagi qarashlarini G. Spenser organitsistik (jamiyatni tabiatning organizmini analogi deb qarab, ijtimoiy hayotni biologik qonuniyatlarning belgisi sifatida qarash) ta'limot nuqtai-nazaridan olib qaraydi. Jamiyatning taraqqiyoti biologiyaning yangi yutuqlari bilan shakllanib, rivojlanib boradi. Jamiyat a'zolari jamiyat farovonligi uchun emas, balki jamiyat jamiyat a'zolari farovonligi uchun xizmat qilishi kerak, deb Spenser individualizmi organitsistik konsepsnsiyasiga yondoshadi,— insonni sotsiologiyaning eng asosiy muammosi sifatida olib qaraydi. Jamiyat tabiat fenomenining umumlashmasi sifatida, uning taraqqiyoti(evolyutsiya) differentsial bo‘laklar va funksiyalarning tabiiy jarayoni sifatida qaraladi. Individualizmning axloqiy-ijtimoiy muammosi yangi muammo bo‘lib, differensiallashgan jamiyatda individ ham ishtirok etadi, evolyutsiya unga tug‘ulgan muammoni yechishga ruxsat etib turadi. XIX asrda «jamiyat» tushunchasi yangi ma'no bilan boyitiladi. Jamiyat taraqqiyotining mexanik strukturasi organik strukturasi bilan birgalikda olib qaraladi. Muammoni yechish yo‘lini sotsiologlar jamiyatni 2 yo’nalishini tarixiy nuqtai nazardan o‘rganib, ikki qarama-qarshi tendensiyani: an'anaviy va zamonaviy jamiyat turlarini bir-biri bilan solishtirib o‘rganadilar. Bunday jamiyat yo’nalishini Tyonnis va Dyurkgeym «status» va «kontrakt» (shartnoma» dixotomik g‘oyalarini ilgari surgan holda o‘rganib chiqadilar. Unda gipotetik tabiat» ko‘rinish va «ijtimoiy shartnoma» ko‘inishining ratsional tomonlari aks ettiriladi. Tyonnis o‘zining «jamoa» («gemaynshaft uyushmasi) va «jamiyat» dixotomiyasida organitsistik metodologiya muammolashtirgan. Uning konsepsiyasida individning umumiylikka yoki individlarning ichki umumiylikka munosabatlari to‘g‘risida fikr bormay, balki individlarning o‘zaro munosabatining anglangan erkinliklarini bildiruvchi ijtimoiy umumiylik to‘g‘risida so‘z boradi. Erkinlik yoki «mohiyatan» yoki «saylangan» bo‘lib, «mohiyat erkinligi» birligi (samost), «organizm va organik bo‘laklarga xos» birlikni tashkil etadi, har bir bo‘lak ushbu birlikni aks ettiradi va jamoa gemaynshaft—uchun yashaydi. Aksincha, har bir ijtimoiy munosabatlar yuqori turuvchi, qaramog‘ida ma'lum bir kuch va imkoniyatlarga ega bo‘lgan sun'iy individni namoyon qilib, natijada jamiyat ijtimoiy umumiylik nuqtai nazardan fikr yuritadi». Jamiyatni 2 xil tushunish to‘g‘risidagi dihxotomiyada, ya'ni keng ma'noda «jamoa»ni jamiyat tarkibiga qo‘shib va tor ma'noda «jamoa»ni jamiyat tarkibidan chiqarib, Tyonnis turli xil ijtimoiy aloqa va ta'limotlarni tahlil qildi. Tyonnis davlat tushunchasining jamiyat bilan o‘zaro aloqadorlikda ko‘radi, tarixiy taraqqiyot jarayonida barcha yirik rivojlangan davlatlar «birlik* tendensiyasi sari intilib boradi deb qaraydi. Bu bashoratni yoki oldindan ko‘ra bilishni, har qalay hozirgi kunda Evropa iqtisodiy ittifoqni tuzish uchun rivojlangan davlatlarning o‘zaro muzokaralar olib borib, ba'zi bir muvaffaqqiyatlarga erishganini hisobga oladigan bo‘lsak, bu nafaqat Tyonnisning, balki sotsiologiya fanining jamiyatni o‘rganishdagi yutug‘iga deb hisoblamoq mumkin.
Mana shu dixotomiyani Tyonnisdan keyin Dyurkgeym qo‘llab-quvvatlab, uni rivojlantirdi. Agar Tyonnisni jamoani organizm bilan o‘zaro mos kelmasligi qiziqtirib, jamiyatni tasavvur qilishda u ijtimoiy birlik dixotomiyasiga amal qilgan bo‘lsa, Dyurkgeym ijtimoiy aloqaning organik va mexanik turlarini bir-biriga qarama-qarshi qo‘yadi va jamiyatni bir qadar ijtimoiylikning tabiiy va organik turi deb e'lon qiladi. Dyurkgeym jamiyatdagi birlikni «tiniq axloqiy xodisa» deb talqin qilib, jamiyatning axloqiy mustahkamligini o‘z tadqiqotlarining markaziga qo‘yadi. Mexanistik va organistik birlikni farqlash uchun ikki xil xulosaga keladi: 1) guruhlarning barcha a'zolari ozmi yoki ko‘pmi ma'noda e’tiqodlar va hissiyotlarning jamlanmasini tashkil etadi, natijada kollektiv turini hosil qiladi. 2) jamiyat — bu turli xil maxsus funksiyalarning sistemasidir.
Organik birlikning mexanik birlikdan farqi shundaki, u mehnat taqsimoti natijasida vujudga keladi. Mehnat taqsimoti ijtimoiy birlikning oliy funksiyasi sifatida axloqiy funksiyalarni vujudga keltiradi va «shaxs individualligini» vujudga kelishini va rivojlanishini ta'minlaydi.
Jamiyat va uning rivojlanish qonuniyatlari to‘g‘risida ko‘pgina sotsiologlar o‘z ta'limotlarini yaratganlar, jamiyat to‘g‘risidagi nazariyalarni boyitib, o‘zlarining ulkan hissalarini qo‘shganlar, bular Zimmel, Parsons, Lumin, Chikago maktabi namoyondalari va boshqalar.