Sotsiologiyasi

III. 3. D yurkgeym : m arosim va d inlar
M arosim lar bajaradigan vazifalam ing turli-tum anligini tahlil 
qilib o ‘rgangan yagona sotsiolog olim D yurkgeym hisoblanadi. 
0 ‘z izlanishlarida Dyurkgeym ijtim oiylik jarayonining tabiatiga 
va diniy olam ning tabiatiga e ’tibor beradi. U o ‘zining e’tiborini 
kichik an ’anaviy jam iyatlar dinlarini o ‘rganishga qaratgan. Ma- 
salan, Avstraliya mahalliy aholisi diniy m arosilarini diniy hayot- 
ning eng elem entar k o ‘rinishi sifatida o ‘rganar ekan, Dyurkgeym
ularning olam ni ikkiga, y a ’ni muqaddas olam ga va zohiriy ol- 
am ga ajaratishi natijasida jamiyatni muqaddas, zohiriy hayotni esa 
y o lg ‘on, sarob olam deb tanishini k o ‘rsatib bergan. Ya’ni avs- 
traliyalik aboregenlar olamni, hayotni ikkiga b o ‘ladilar, bu - du- 
alizm. Lekin ushbu dualizm o ‘z ifodasini, asosan, m arosim va 
rasm -rusm larda topadi.
D yurkgeym dinni ijtimoiy tengsizlik yoki hokim iyat bilan 
bevosita bog‘lamaydi. U dinni bir butun ijtim oiy institutlar- 
ning tabiati bilan bog‘liq, deb biladi. 0 ‘z ishida, asosan, Avs­
traliya aborogenlarining totem istik e ’tiqodlarini tahlil qilar ekan, 
totem izm ga nisbatan oddiy din shakli, deb baho beradi.
Totemning dastlabki m a ’nosi bu bir guruh kishilar uchun 
hayvon yoki o ‘simliklar ram ziy m a’noga ega ekanligidir. Totem, 
odatda, o ‘zini o ‘rab olgan diniy rasm -rusm lar bilan diniy ehti- 
rom hissini muqaddas diniy obyekt sifatida nam oyon qiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

D yurkgeym dinni ta ’riflashda uni m uqaddaslikka va dunyoviy- 
likka qaram a-qarshi q o ‘yadi. “M uqaddas narsalar va ramzlar, — 
deb ta ’kidlaydi u, - odatdan tashqari dunyoviy sohani tashkil qil- 
gan ruhiy obyektlardir” . Totemlarni (hayvonlar va o'sim liklam i) 
ovqat sifatida iste’mol qilish diniy m arosim lardan tashqari vaqt- 
da m an qilinadi. Totemga, boshqa ovlash m um kin b o ‘lgan hay- 
vonlarda va y ig ‘ish m um kin b o ‘lgan o ‘sim liklarda b o ‘lm agan 
xususiyatlar mavjud bo‘ladi, deb hisoblanadi. Nega totem muqaddas 
hisoblanadi? D yurkgeym ga k o ‘ra, buning sababi shuki, u gu- 
rahning o ‘z ram zi yoki jam oaning muhim qadriyatlari sifatida 
nam oyon b o ‘ladi.
Kishilarning totem ga b o ‘lgan izzat-hurm ati haqida ularning 
m a’lum ijtim oiy qadriyatlarga b o ‘lgan ehtirom i, izzati tufaylidir. 
D indagi sog ‘inish obyekti - bu haqiqatda jam iyatning o ‘zidir. 
D yurkgeym shuni q at’iy takidlaydiki, dinni faqat e ’tiqodlar 
to ‘plam idan iborat, deb tushunm aslik kerak.
Har qanday din uchun shu narsa xarakterliki, ularga isho- 
nuvchi kishilar guruhi ishtirok etadigan doim iy takrorlanuvchi 
diniy m arosim lar va urf-odatlar mavjud bo‘lib, o ‘tkazildadigan 
bu rasm -rusm lar tufayli ularda guruhiy ham korlik yuzaga keladi 
va u m ustahkam lanib boradi. R asm -rusm lar kishilam i dunyoviy 
hayot tashvishlaridan biroz b o ‘lsa ham holi qilib, ular o ‘zlarida 
yuksak oliy hissiyotlar dunyosini hosil qilib, oliy kuchlar bilan 
q o ‘shilib ketish tu y g £usini his qiladilar. B u oliy kuchlar, y a ’ni 
totem lar, ilohiy m avjudotlar yoki xudo haqiqatda esa jam oaning 
shaxsga nisbatan k o ‘rsatgan ta ’sirining in ’ikosidir. M arosim lar 
va rasm-rusumlar, D yurkgeym nuqtayi nazaricha, ijtim oiy guruh 
a ’zolarining o ‘zaro ham korligini m ustahkam lashda muhim aha- 
m iyatga ega. Bu narsa shunday hodisalarga sabab b o ‘lishi mum- 
kinki, bundagi rasm -rusm lar faqat standart vaziyatlarda doim iy 
toat-ibodat qilishlargina emas, balki inson hayotida kechadigan 
boshqa m uhim vaziyatlarda, insonning ijtim oiy ahvolida yuz 
beradigan, m asalan, tu g ‘ilgan kuni, turm ush qurishi yoki o ‘limi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

kabi hodisalarda muhim o ‘rin tutadi. Bunday m arosim lar va rasm- 
rusm lar, amaliy jihatdan olganda, ham m a jam iyatlarda mavjud. 
Dyurkgeym bundan shunday xulosa qiladi: kishilaming o ‘z hayot- 
larini m a’lum darajada ro‘y beradigan o ‘zgarishlarga m oslash 
davrida foydalanadigan rasm -rusm lari va m arosim lari, aslida, 
ularning guruhlar bilan b o ‘lgan ham korligini mustahkamlaydi. 
D afn paytidagi diniy m arosim shuni aniq k o ‘rsatib beradiki, alo- 
hida kishi hayotining qadr-qim m ati guruh yoki jam o a hayotiga 
oid qadr-qim m atlarga nisbatan vaqtincha aham iyatga ega b o ‘lib, 
shu bilan kishilarning yaqin kishisini y o ‘qotganligiga rozi 
b o ‘lishiga olib keladi. Kimgadir taalluqli b o ‘lgan, kim ningdir 
o ‘limi, motami bu o ‘z-o ‘zidan yuzaga kelgan qayg‘u yoki oddiy 
motam Ь о Ч тау , balki m a’lum guruhning a ’zosi boshiga tushgan 
majburiyat, y a ’ni burch hamdir.
A n ’anaviy turga oid kichik m adaniyatlarda, deb qayd qiladi 
D yurkgeym , hayotning deyarli ham m a tom onlariga din singib 
ketgan. Diniy marosimlar, bir tom ondan, yangi g ‘oyalar va tafak- 
kur kategoriyalarini tu g ‘dirsa, ikkinchi tom ondan, to ‘plangan 
qadriyatlarni m ustahkamlaydi. D in faqat his-hayajonlar va ish- 
harakatlarining davom etishida emas, balki u am alda an ’anaviy 
kichik m adaniyatlarda fikrlash usulini ham belgilab beradi. Hatto 
b a ’zi um um iy falsafayi kategoriyalar, shu jum ladan, vaqt va fazo 
ham dastlab diniy tushunchalarda ifodalanadi. Vaqt tushunchasi, 
m asalan, diniy m arosim lam ing davom etishini hisoblash zaruri- 
yati tufayli paydo b o ‘lgan.
Ijtim oiy progress rivojlangan sari, dinning ta ’siri susaya 
boradi, deb hisoblaydi D yurkgeym. Ilm iy tafakkur borgan sayin 
k o ‘proq darajada diniy talqin qilishning o ‘rnini egallab boradi. 
D iniy m arosim lar va rasm -rusm lar inson hayotining tobora oz 
qismini egallab bormoqda. D yurgeym M arksning an ’anaviy 
dinlar (ya’ni g ‘ayritabiiy kuchlar va ilohlarga asoslangan din- 
lar) y o ‘qolish arafasida, degan fikriga qo‘shiladi. “Eski xudolar 
o ‘lishadi, - deb yozadi D yurkgeym. - Shu bilan birga, m a’lum
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m a’noda aytish m um kinki, - deydi u, - o ‘zgargan shaklda din, 
ehtim ol saqlanib qoladi. H atto jam iyatning hozirgi zam on tnri 
ham ulam ing qadriyatlari tasdiqlanuvchi va m ustahkam lanuv- 
chi diniy m arosim larga ehtiyoj sezadi. D em ak, ehtimol eski va 
umri o ‘tgan m arosim lar o ‘rniga yangi diniy m arosim lar paydo 
b o ‘lishi m um kin”. D yurkgeym bu m arosim lar qanday tus olishi 
haqidagi savola aniq javob bermaydi. U bunday gum anitar va 
siyosiy qadriyatlar tantana qilishini, erkinlik va tenglik, o ‘zaro 
ham korlikning am alga oshishini nazarda tu-tadi.
Iqtisodiy jihatdan rivojlangan k o ‘pchilik m am lakatlarda, eh­
tim ol, fuqarolik dinlari, deb nom langan dinlarni taraqqiy ettirish 
tezisini ilgari surishni, uni rag ‘batlantirishni istovchilar ham bor- 
dir. Buyuk Britaniyada davlat bayrog‘i, “ishonch va shon-sharaf 
yeri” ashulasi va shularga o ‘xshash urf-odatlar, m arosim lar (toj 
kiydirish va shu kabilar) Britaniya turm ush tarzining a ’loligini 
k o ‘rsatish’, a n ’anaviy diniy institutlar (m asalan, ingliz cherkovi 
kabi) bilan ishonch m unosabatlarini yaxshilash uchun har xil 
ram zlardan foydalanishadi.
D y u rk g ey m n in g b arch a asrala rid a d in ja m iy a t ta b iiy rivoj- 
lanishning mahsulidir, degan g ‘oyasi ilgari surildi. U ning fikri- 
cha, dinning m uhim vazifasi - jam iyatni jipslashtirish va ijtimoiy 
rivojlanishga boradigan g ‘oyalarni ilgari surish. Dyurkgeym
axloqiy qadriyatlam i saqlashda, insonni tarbiyalashda, “pozi- 
tiv birdam lik”ni qaror toptirishda dinning katta aham iyatga ega 
ekanligini ta’kidladi. D yurkgeym ning “0 ‘z jon ig a suiqasd qil- 
ish” asarida o ‘z joniga suiqasd qilish, asosan, psixologik ildizga 
ega ekanligi to ‘g ‘risidagi konsepsiyalam i keskin rad etib, o ‘z 
joniga suiqasd qilishning sababchisi sotsial hayot, uning qadri- 
yatli - norm ativ talablari, sotsial aloqaning m uayyan darajada 
tezlashuvi ekanligini ko‘rsatib bera olgan.
1 Q arang: Зи м м ел Г. О б щ ен и е прим ер или Ф о рм алной соц и о л о ги и // 
С о ци о л о ги ч ески е и сследован и я. 1984. № 2. 117 стр.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---