Sotsiologiyasi

I l l B O ‘L IM . M A R O S IM - T I M S O L -A F S O N A
III. 
1. M ad an iyat va jam iy a t h ayotin in g
m uhim om ili b o ‘lgan m arosim va m arosim ch ilik
M arosim, an ’ana va tiirli odatlar tarixim izning, madaniyat- 
im izning va, o ‘z navbatida, ijtim oiy hayotim izning ajralmas 
qismi b o ‘lib kelgan. U lar jam iyat hayotida m uhim o ‘rin tutar 
ekan, m am lakat boshqaruvidan tortib to oddiy, insoniy turm ush 
tarzi tartibotlarigacha belgilab bergan. M arosim larni o ‘rganish, 
ulam ing am aliy aham iyatini, jam iyatda tutgan o ‘rnini, bugun- 
gi kundagi shakl-sham oyillarini tadqiq etish, ijtim oiy hayotga 
keltirayotgan foyda yoki ziyonlarini aniqlash va, o ‘z navbatida, 
ularga b o ‘lgan jam iyat a’zolarining m unosabatlarini ilmiy tad­
qiq etish m adaniyat sotsiologiyasi fanining oldida turgan muhim 
vazifalardan biri.
M arosim ijtimoiy va m aishiy hayotdagi m uhim hodisalar- 
ni nishonlash shaklidir. Tarixan marosim diniy tizim larda vu- 
ju d g a kelgan. U larda individning ijtim oiy tizim bilan aloqalari 
ifodalangan. Hozirgi jam iyatda marosim, asosan, m aishiy tur­
mush, siyosiy, ijtimoiy tizim lar hayotida nam oyon b o ‘ladi. M a­
rosim tarkibi, odatda, timsoliy harakatlarning qat’iy belgilangan 
paydarpayligidan iborat bo‘lib, raqslar, q o ‘shiqlar, rasmlar, 
predmetlar, matnlardan tashkil topadi. M arosim ning quyidagi 
asosiy turlari mavjud: diniy m arosim , fuqarolik m arosim lari, et- 
nik m arosimlar, siyosiy m arosim lar va hokazo. M arosim turlari 
k o ‘pincha bir-biri bilan qo‘shilib, ara-lashib ketadi. M arosim
o ‘zining dastlabki funksiyalaridan tashqari, qo ‘shim cha funksi- 
yalam i ham bajara boshlagan. Lekin marosim ham isha rasm iy
81
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

jarayon hisoblangan. U ni o ‘tkazayotgan individ uchun 
11
hech 
qachon tom m a ’noda qadrli bo‘lmaydi, u faqat “kishi k o ‘ziga” 
o ‘tkaziladi. Ya’ni kundalik hayotda “m arosim ” atamasi chin 
m a ’noda qadrli kuchga ega emas. M arosim lar kundalik hayoti- 
m izning katta qismini egallagan b o ‘lsa-da, ulam ing kam dan-ka- 
mi bizning his-hayajon va tashvishlarim iz bilan bog‘liq b o ‘ladi.
K ishilam ing kundalik va m aishiy hayotidagi o ‘zaro aloqa- 
lari m arosim lashganlik k o ‘rinishiga ega. Inson ziyolilashgan va 
m adaniylashgan sari marosim uning hayotida shuncha k o ‘p aha- 
m iyatga ega b o ‘ladi. A xloqiylik chegarasidagi m ulozam atlilik 
hodisasi — bu m aishiy hayotning m arosim lashganlik holatidir, 
desak ham b o ‘ladi. A xloqli odam suhbat chog‘ida hech qachon 
o ‘zining shaxsiy muammolari haqida so‘z ochmaydi, hattoki uning 
m uam m olari suhbat olib borilayotgan m avzudan ming chandon 
m uhim roq va u uchun aham iyatliroq b o ‘lsa ham. Axloqli odam 
parik kiygan kishilar oldida kallar haqida gapirm aydi. A xloq hi- 
m oya m urvatining bir turi b o ‘lib, undan odam ning kam chiliklari 
ham m aga beayov nam oyish qilinm asligi um idida foydalaniladi. 
Demak, kundalik xulq-atvor tasodifiy holat emas, u, biz yuqori- 
da aytganim iz, kishi turm ush tarzining m arosim lashganligi nati- 
jasidir. X o‘sh, unda savol tug‘iladi: kishi kundalik hayotidagi 
m uloqot m arosim lashganlik xususiyatiga ega bo ‘lsa, u ijobiy 
xarakterga egami yoki salbiy? M arosim ni ijobiy yoki salbiy 
xususiyatga ega, deb uni ikkiga a jra tis h -ju d d a qiyin masala. Qa- 
chonki axolqiylik chegarasidan chiqm agan m ulozam atni ham da 
soxtalik va ikkiyuzlam achilikni bir-biridan ajratib b o ‘lmas ekan, 
unda m arosim ning ijobiy yoki salbiy xususiyati haqida fikr yuri- 
tishning o ‘zi noo‘rindir.
M arosim chilik va urfchilikni uch xil m a ’noda tushun- 
sa bo ‘ladi: birinchidan, m arosim chilik kundalik hayotda 
shaxslararo am alga oshiriladigan m uloqotning asosiy prinsipi, 
qoidasi sifatida baholanadi; ikkinchidan, m arosim chilikka mos- 
lasha oluvchanlik (adaptatsiyalashuvchanlik) shakli sifatida
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qaraladi; uch inchidan, m arosim ch ilik (urfchilik) kish ilarn ing
y o k ija m o a la rn in g “rasm -ru su m lar-b ajarilish ik erak b o ‘ladigan 
jaray o n ” , deb unga qadriyatchilik nuqtayi nazaridan yondashish- 
larini bildiradi. Birinchi m a’no haqida to ‘xtalamiz. Buning uchun, 
a w a lo , Garfinkel o ‘tkazgan tajribalardan birini m isol sifatida 
keltiram iz: eksperem entatorga (eksperem ent o ‘tkazilishi kerak 
b o ‘lgan kishiga) qaram a-qarshi kelayotgan tanishi agar undan 
hol-ahvol so‘rasa, eksperem entator unga javoban hol-ahvol 
so ‘ramasdan, balki hol-ahvol so ‘rashning o ‘rniga, tanishiga bir 
necha savollar berish kerakligi tayinJangan.
Tanish: Ishlar qalay?
Eksperementator: Qaysi m a ’noda so'rayapsan? S o g ‘lig ‘im-
nimi, moliyaviy ishlarim, о ‘qishimnimi, xoti rj am I ikn imi ?
Tanish: (qizarib ketgan va о ‘zini у о ‘qotayozgan tarzda) Shu-
naqami?! Men о ‘zimni faqat xushmuomalali qilib ко ‘rsatmoqchi
edim. Rostini aytsam, sen o'zingni qanday his qilishingga tn-
purdim!
'Bu m isoldan ko‘rinyaptiki, m arosim garchilikdan aholining 
asosiy qism i faqat nam oyishkoronalik uchun foydalanishar ekan.
M arosim garchilikning ikkinchi m a’nosini ochishda R. M erton 
bergan ta’rffidan foydalanamiz. Unga ko‘ra, marosimgarchilik bu 
individual m oslashuvchanlikning bir turidir. Ya’ni individ biron- 
bir o ‘zi istagan m aqsadaga erisha olm asligi tufayli yoki bunga 
uning qobiliyati va iqtidori yetishm asligi sababli bu maqsad- 
larni rad etadi, lekin shu m aqsadga erishish uchun bajaralishi 
kerak bo‘ladigan barcha qonun va qoidalam i so ‘zsiz bajarib 
yuraveradi. Chunki bunda individ o ‘zini him oyalangandek, ta- 
lab qilingan marosimlarni to ‘liq bajarsa, o ‘z m aqsadiga erishishi 
m um kin bo‘ladigandek his qiladi1*. M asalan, ishida m uam m o- 
larga duch kelgan odam om adi kelishi uchun barcha kerak 
b o ‘ladigan m arosim va irm -sirim larni bajaradi. U hattoki bu
'* Shuts davom ettirgan “ tiriklik, hay o tlilik o lam i” haqidagi g 'o y a n i birinchi 
b o ‘lib G usserl aytgan.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m arosim lam ing unga yordam berishiga shubhalansa ham, ularga 
to ‘liq am al qiladi. Bu vaziyatda m arosim lar individga yordam 
bersa-berm asa, su n ’iy tarzda bajarilib yurilaveradi. Yoki ishga 
yangi qabul qilingan individ ushbu korxonaning “o ‘ziniki” bo‘lib 
ketishi uchun u yerda qabul qilingan barcha m arosim lam i (bu 
m arosim lar unga yoqish yoki yoqm asligidan q at’i nazar) to ‘liq 
bajaradi, boshqacha aytganda, u individual m oslashuvchanlikni 
ishga soladi.
Uchinchi m a’noda, m arosim garchilik (urfchilik) atama- 
si kundalik hayotda hech qanday am aliy aham iyati va qadrli 
xususiyati qolm agan, lekin kelib chiqishi va xususiyatiga k o ‘ra 
an ’anaga aylanib qolgan qonun-qoida ham da m e’yorlarga rioya 
qilish va ularning doim iy bajarilishiga aytiladi.
Bu tarzdagi m arosim garchilikdan ko ‘p holatlarda, eski tizimni 
yangisiga o ‘zgartirishni istam aydigan turli lavozim dagi hokim i- 
yat egalari foydalanadilar. Turli ko‘rinishdagi m arosim garchilik 
va rasm iyatchiliklar hokim iyat egalarining shaxsiy manfaatla- 
riga mos kelgani uchun ham ular bu m arosim lam i, zamon talab- 
lariga javob berm ay qolganligiga ham qaram asdan, nishoshlab 
kelishadi. H okim iyat egalari o ‘z xatti-harakatlarini oqlash uchun 
bu m arosim lam ing an ’anaga va urfga aylanib qolganligini, ular 
qachonlardir ish berganligini ro ‘kach qilishadi va shuning uchun 
ham nishonlab kelinayotgan m arosim lam i, an ’anaviy boshqa- 
m v tizim ini (ko‘p holatda davr talabiga jav o b bermay qolgan) 
qo ‘llab-quvvatlab kelishadi.
Taraqqiyot bor ekan, vaqt oldinga qarab yurar ekan, ham isha 
rivojlanish sari intilish va eski rasm -rusm chilikdan voz kechish 
kerak. Chunki eskirib qolgan an ’analam ing doim iy bajarilib 
kelinishi jam iyat a ’zolarini ortiqcha qiynab qo‘yishi mumkin. 
Shuni unutm aslik kerakki, har qanday rasm -rusum lar va m a­
rosim lar ijtim oiy hayotni yengillashtirish uchun yaratiladi. U lar 
bir necha yillar davom ida vaqt sinovidan o ‘tib, insonlar hayotini 
yengillashtirish uchun xizm at qilishi isbotlangandan so ‘nggina,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

barcha talablarga javob bera olgandan so‘nggina jam iy at ha- 
yotiga va a ’zolariga singdiriladi. Kishilik jam iyatiga foyda 
keltirm aydigan, uni taraqqiyotga yetaklam aydigan m arosim va 
odatlam i tarixiy an’anam iz, deb saqlab yurish yaram aydi. Shu- 
ning uchun ham respublikam iz hukum ati tom onidan bir necha 
yillardan beri nishonlab kelinayotgan, lekin bugungi kunda 
am aliy aham iyati va foydasi qolm agan ba’zi bir m arosim larning, 
jum ladan, charlar, qiz oshi va hokazolarni qisqartirib, meyyorga 
keltirishga bo ‘lgan faoliyatlar bejiz emas.