Sotsiologiyasi

Ailabiyotlar:
1. Karimov I. A. 0 ‘zbekistonda demokratik o ‘zgarishIarni yanada 
chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirishning asosiy 
yo'nalishlari. “Xalq so‘zi” gazetasi. 30. 08. 2002.
2. Гегел. Сочинения, том 
V II. 
- M.-JL: Соцекгиз, 1934.
3. Тард. Общественное мнение и толпа. - М., 1902.
4. Дж. Локк. Избранные философские произведения в двух томах: 
Т. 1. - М.: Соц. Ек. Гиз., 1960.
5. Лапаева В. В. Социология права. Краткий учебный курс. - М.: 
Норма, 2000.
6. Ле Бон Г. Психология народов и масс. - М., 1995.
7. Ортега-и-Гассет X. Восстание масс. - М., 1991.
8. Falsafa qomusiy lug‘at. (Tuzuvchi va mas’ul muharrir Q. Nazarov). -
Т.: Sharq, 2004.
9. Xayrullayev M. U yg‘onish davri va Sharq mutafakkirlari. - Т.: 
0 ‘qituvchi, 1971.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

V B O ‘LIM . MADANIYAT VA
IJTIM O IY STRUKTURA
V. 1. Ijtim oiy struktura va ijtim oiy tengsizlik
Jam iyatdagi 
bog‘lanishlarni 
tushunishim izga 
yordam
beradigan muhim konsepsiya - bu ijtimoiy struktura (tuzilm a) 
konsepsiyasidir.
B izning atrofimizdagi ijtim oiy m uhit voqea-hodisalam ing 
betartib y ig ‘indisidan iborat emas. Odam larning xulq-atvorida, 
ularning o ‘zaro m unosabatlarida chuqur m untazam lik seziladi. 
M ana shu m untazam lik bilan ijtimoiy struktura (tuzilm a) g ‘oyasi 
bir-biriga b og‘langan. B a ’zi jihatdan jam iyatninig strukturaviy 
(tuzilm aviy) tom onlarini binoga qiyoslab ta ’riflash mumkin. 
B inoga m uayyan shakl berib turadigan devorlari, poli va tomi 
bor. A m m o bu qiyoslashni aynan tushunm aslik kerak, unda biz 
m asalaning m ohiyatidan uzoqlashib ketamiz. Ijtim oiy struktura 
(tuzilm a) insonlarning xatti-harakatlari va m unosabatlari b i­
lan belgilanadi: strukturalar (tuzilm alar) barqarorligi, mukam- 
m alligi ularning m akonda va zam onda takrorlanib turishiga 
b o g ‘liq. Shunday qilib, ijtim oiy ishlab chiqarish va ijtim oiy 
struktura (tuzilm a) sotsiologik yondashuv doirasida ju d a mah- 
kam b og‘langan. Shuning uchun ham biz kishilik jam iyatlarini 
binolar sifatida ta s a w u r qilishim iz m um kin va bu binolar har 
daqiqada o ‘z tarkibidagi g ‘ishtlardan qayta tiklanib turadi. B iz­
ning barcha xatti-harakatlarim iz o ‘zim iz yashayotgan jam iyat- 
ning strukturasi (tuzilm a) ta ’sirida shakllanadi va, ayni paytda, 
biz ham o ‘z harakatlarim iz bilan bu strukturalarga (tuzilm alarga)
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ta ’sir qilib (m uayyan darajada o ‘zgaritirib ham ) turam iz.
B ugungi kunga qadar ilmiy adabiyotlarda ijtim oiy strukturaga 
berilgan k o ‘pgina ta’riflar mavjud. B u ta ’riflarni o ‘rganar ekan- 
miz, ular orasidan eng haqiqatga yaqinini va um um iy jihatga ega 
b o ‘lganlarini tanlab chiqdik.
Jam iyatdagi ijtimoiy kuchlarning o ‘zaro aloqadorligi orqali 
o ‘zgarib boruvchan tizim lar sistem asi - b u ijtimoiy strukturadir1.
Ijtim oiy struktura tushunchasi ijtimoiy jarayonlar va ularning 
o ‘zaro munosabatlari, o ‘zaro qaramliklari aloqalarini aks etti- 
radi2.
Sotsiologik lug‘a tv a izohli lug‘atlardaham ijtimoiy struktura­
ga berilgan ta ’riflarning bir-biriga yaqinligini k o ‘rishim iz m um ­
kin. M asalan, B. Shefersning lug‘atida quyidagi ta ’r if keltiriladi:
Ijtim oiy struktura ostida ijtim oiy hayotning bir m arom dagi 
qonuniyatlari. y a ’ni ijtimoiy xulq, ijtimoiy qatlam kabilar tush- 
uniladi3.
Shunga o ‘xshash ta ’rif am erikalik zam onaviy sotsiolog T. 
X olt lug‘atida ham beriladi:
Ijtimoiy struktura (a) ijtimoiy tuzum qatlamlari orasidagi mav­
ju d b o ‘lgan bir m arom dagi m unosabatlarni, (b) o ‘z m avqeyi 
bilan boshqalardan ajralib turuvchi individual yoki jam oaviy po- 
zitsiyalarning tashkilotini bildiradi4.
Ijtimoiy struktura keng m a’noda turli ijtimoiy jam oalararo 
(qatlamlar, ijtim oiy birliklar, tashkilotlar) va ijtim oiy insti- 
tutlararo aloqalarning y ig ‘indisini anglatsa, tor m a’noda ijti­
moiy rolni bajara olish uchun zarur hisoblangan va m a’lum bir
1 X ay ru llay ev M . A bu N asr Farobiy. - Т.: Fan, 1976. 29-bet.
2Q arang: F ursten b erg F. D ie S o zialstru k tu r der B u n d esrep u b lik D eutschland. -
O pladen: W estdeutscher V erlag, 1978.
3 Q arang: S chafers B . S o zialstru k tu r und W andel in d er B u n d esrep u b lik
D eutschland. — S tuttgart, 1966.
4
Q arang: Z a p f W. S ozialstruktur // G rundbregriffe der S ozialogie / H rsg. Von 
B. Scharfert. - O pladen: L eske & B udrich, 1986.
123
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

huquq va m ajburiyatlarga ega b o ‘lgan ijtim oiy pozitsiyalam ing 
o ‘zaro b og‘langan y ig ‘indisini bildiradi. Ijtim oiy struktura ijti­
m oiy tizim ning norm al ishlashini, uning turg ‘unligini ta ’minlab 
beruvchi jam iyatning ichki tuzilm asidir1.
Ijtim oiy struktura - ijtim oiy qatlamlar, guruhlar o ‘rtasidagi 
o ‘zaro munosabatlar, m ehnat taqsim oti, ijtim oiy institutlar 
xarakteri bilan belgilanadigan ijtimoiy tizim 2 tarkibiy qismlari 
o ‘rtasidagi turg‘un aloqalar tarm og‘idir. Iqtisodiy m unosabat­
lar ijtim oiy strukturaning qolgan tarkibiy qism lari o ‘rtasida 
belgilovchi rolni o ‘ynaydi. Jam iyatda uning sinfiy tarkibi 
muhim aham iyatga ega. Aholining ijtim oiy strukturasi uning 
kasbiy, milliy, jinsiy, yosh, m adaniyat va boshqa belgilariga 
ko‘ra b o ‘linishini ham qam rab oladi. M ustaqillik sharoitida 
m ulkchilikka, um um an, iqtisodiy jarayonlarga dem okratik yon- 
dashuv qaror topayotganligi tufayli ijtim oiy strukturada ham qa- 
tor o ‘zgarishlar sodir b o ‘lmoqda.
A gar ijtimoiy strukturaga berilgan yuqoridagi ta ’riflam ing 
barchasi um um lashtirilgan holda berilsa, ikki holat o ‘ziga xosligi 
bilan ajralib turadi. Bular: tizim iy-tashkiliy va stratifikatsion ho- 
latlardir. B ir tarafdan, ijtim oiy struktura jam iyatni yagona butun- 
likda ushlab turgan turli tizim lar aloqasi b o ‘lsa, ikkinchi taraf­
dan esa, ijtim oiy struktura - ketm a-ketlik tartibida joylashgan 
ijtim oiy mavqelar, guruhlar, jam oalar, kishilar turli qatlamlari, 
tabaqalari yig‘indisidir.
Ijtim oiy struktura haqida gap ketganda, jam ityadagi turli qat­
lamlar va ularning ketm a-ketligi, ularning o ‘zaro b og‘liqligi 
haqida to ‘xtalm asdan iloj y o ‘q. Lekin nim agadir ijtimoiy 
strukturaga berilgan ko‘pgina ta’riflarda (jum ladan, yuqorida 
keltirilgan ta ’riflarning ham ayrim larida) ijtim oiy qatlam lam ing
1 Q arang: H o u lt T. F. D ictionary o f m odern sociology. - T otow a, N ew Jersey: 
L ittlefield an d A dam s, 1974.
2 К ом аров М . В вед ен и е в соц и ология. - М .: Н аука, 1994. С. 300.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ketm a-ketligi masalasi kam yoritiladi yoki um uraan tushib qo- 
ladi. Chuqurroq o ‘ylab qaralsa, aynan “tengsizlik” jarayonining 
m avjud b o ‘lishi ijtimoiy strukturani o ‘zgarish yoki rivojlanish 
tom on yetaklaydi.