Soyqirimi: tarixin qanlı salnaməsi


İstifadə  olunmuş  ədəbiyyat



Yüklə 29,78 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə4/28
tarix07.09.2017
ölçüsü29,78 Mb.
#29192
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   28
İstifadə  olunmuş  ədəbiyyat:

1  Bax:  Шаумян  C.Г.  Избранные  произведения.  M.,  Т.2, 

стр.246.

2  http://www.unmultimedia.org/radio/russian/detail/69756. 

html

3  http://profi-forex.org/news/entry1008057044.html



4  Tomas  de  Vaal.  Çernıy  Sad.  http://news.bbc.co.uk/hi/rus- 

sian/in_derth/newsid_4673000/4673953.stm

5  Томас де Ваал. Черный Сад.  http://news.bbc.co.uk/hi/russi- 

an/in_derth/newsid_4673000/4673953.stm

6  Cheetham  Samuel.  A  History  of the  Christian  Church  Du­

ring the  First Six  Centuries,  Macmillan  and  Co.  (1905),  p.58.

7  Lockyer  Herbert.  All  the  Apostles  of the  Bible,  Zondervan 

(1988),  p.260.

8  Adshead  Samuel,  Adrian  Miles.  China  in  World  History, 

Macmillan  (2000),  p.27.

9  Adolph  von  Narnack.  The  Expansion  of Christianity  in  the 

First  Three  Centuries,  Williams  &  Norgate  (1905),  p.293.

10  Shahid  Irfan.  Rome  and  the  Arabs:  A  Prolegomenon  to 

the  Study  of  Byzantium  and  the  Arabs,  Dumbarton  Oaks 

Trustees  for  Harvard  University  (1984),  p.96.

11  Bax:  Сирарпи  Тер-Нерсесян.  Армения.  Москва,  2008, 

стр.84.

12 Страбон. География. XI, XIV, 5.



13  Страбон. География. XI, XIV, 5.

14  Вах:  Меликишвили  Г.А.  К  истории древней  Грузии.  Тби­

лиси,  1959, стр.344.

15 Страбон. География. XI,  IV,  1.

16  Велиханова  Н.М.  Изменение  исторической  географии

59


Азербайджана в результате арабского завоевания. Историчес­

кая география Азербайджана. Баку,  1987, стр.  53, 58.

1 7  Keith  Е.  Abbott.  Extracts from  a  Memorandum  on  the Co­

untry of Azerbaiyan,  Proceedings  of the  Royal  Geographical 

Society  of  London,  Vol.  8,  No.  6  (1863-1864),  pp.275-279. 

http://www.ystor.Org/rss/1 799149

18  Этническая одонтология СССР.  Москва,  1979, стр. 135.

19  «Middle  East  Report»  Yournal,  1988,  p.37.

20  Ronald  Grigor  Suny.  Looking  Towards  Ararat,  1993, 

p.193.


21  Алиев  И.  Нагорный  Карабах:  История.  Факты.  События. 

Баку, Элм,  1989, стр.73-74.

22  Орбели  И.А.  Гасан-Джалал  -   князь  Хаченский.  Избран­

ные труды.  Ереван,  1993, стр.146.

23 Орбели И.А. Избранные труды. Ереван,  1963, стр.296, 297, 

317,347.


24 Очерки истории СССР (III-IX вв.).  Москва,  1958, стр.326.

25  Крымский А.Е.  Страницы из истории Северного или  Кав­

казского  Азербайджана  (Кавказская  Албания).  Сб.  Памяти 

академика Н.Я.Марра.

26  Крымский  А.Е.  Страницы  из  истории  Северного  или 

Кавказского  Азербайджана  (Кавказская  Албания).  Сбор­

ник  статей  в  честь  Е.Ф.Ольденбурга.  К  50-летию  научно­

общественной деятельности.  М.,  1934, стр. 289-290.

27 Арриан Флавий. Поход Александра. М.-Л.,  1962.

28  Мовсес  Хоренаци.  История  Армении.  М.,  1858;  Моисей 

Каланкатуйский.  История Агван.  СПб.,  1861.

29  Movses  Xorenatsinin  yer adlarını  şəxsləndirməsinin  daha 

bir  misalı:  Araz  və  Kür  çayları  arasındakı  ərazinin  şərq  his­

səsi  Aran  adlanırdı.  O,  həm  də  Alvank,  Alvaniya,  Albaniya 

adlanırdı.

#

60



30  Araz.

31  Ağstafa.

32  «Alu»  -   dadlı,  ləzzətli.

33  Bütün  bunlar  ermənilərlə  əlaqəsi  olmayan  alban  tayfa­

larıdır.

34  Мовсес  Хоренаци.  История  Армении.  Книга  2,  глава  8 

(Назначение  второго  (лица)  в  государстве  из  потомков  Аж- 

дахака,  царя  маров).  Ереван,  изд-во  «Айастан»,  1990.  http:// 

www.vehi.net/istoriya/armenia/khorenaci/02.html

35  Мовсес  Хоренаци.  История  Армении  Книга  3,  глава  3 

(Кончина святого Григориса от рук варваров).  Ереван, изд-во 

«Айастан»,  1990.  http://www.vehi.net/istoriya/armenia/kho- 

renaci/03.html

36  Мовсес  Хоренаци.  История  Армении.  Книга  3,  глава  3 

(Кончина святого Григориса от рук варваров). Ереван, изд-во 

«Айастан»,  1990.  http://www.vehi.net/istoriya/armenia/kho- 

renaci/03.html

37  C.Y.F.Dowsett.  A  Neglected  Passage  in  the  History of the 

Caucasian  Albanians,  Bulletin  of the  School  of Oriental  and 

African  Studies,  University  of  London,  Vol.  19,  No.  3(1957), 

p.463.

38  C.Y.F.Dowsett.  The  Albanian  Chronicle  of  Mxit'ar  Go?, 



Bulletin  of the  School  of  Oriental  and  African  Studies,  Uni­

versity  of  London,  Vol.  21,  No  1/3  (1958)  on  p.475.

39  Minorsky  Vladimir.  Caucasica  IV,  Bulletin  of the  School 

of  Oriental  and  African  Studies,  University  of  London,  Vol. 

15,  No.  3  (1953),  p.504.

40  Персидские  документы  Млтенадарана  (указы,  сост. 

А.Д.Папазян).  Вып.  I  (XV-XVII  вв.).  Ереван,  1956;  Персид­

ские  документы  Матенадарана  (указы,  сост.  А.Д.Папазян). 

Вып.  II  (1601-1650 гг.) Ереван,  1959.

61


41  Геродот. История в девяти книгах. Л.,  1972, стр.  334.

42  История  армянского  народа  с  древнейших  времен  до  на­

ших дней. Ереван,  1980, стр. 27.

43  Pastermadyian.  Historie  de  L.Armenia  -   Paris  (1949), 

p.23.

44  Transcaucasia,  Nationalism  and  Social  Change.  Essays 



in  the  Nistory  of Armenia,  Azerbaiyan,  and  Georgia  (1996), 

p.77-80.


45  Transcaucasia,  Nationalism  and  Social  Change.  Essays 

in  the  History  of Armenia,  Azerbaiyan,  and  Georgia  (1996), 

p.79.

46  Svante  Cornell.  Small  Nations  and  Great  Powers:  A  Stu­



dy  of  Ethnopolitical  Conflict  in  the  Caucasus  (2001),  p.68.

47  Грибоедов A.C. Записка о переселении армян из Персии в 

наши  области,  http://feb-web.ru/feb/griboed/texts/riks3/3_4_ 

v3.htm


48  Глинка  С.Н.  Описание  переселения  армян  аддербиджан- 

ских в пределы России, с кратким  предварительным изложе­

нием исторических времен Армении. Москва,  1831, стр.  131. 

http://www.libex.ru/detail/book1 66843.html

49  Акты  Кавказской  Археографической  Комиссии  (АКАК), 

т. VII, Тифлис,  1878, док.  829, стр.845.

50  Шавров  Н.И.  Новая  угроза  русскому  делу  в  Закав­

казье:  предстоящая  распродажа  Мугани  инородцам.  Санкт- 

Петербург,  1911, стр.59-61.

51  http://azeri.ru/az/karabakh/412/

52  Акты,  собранные  Кавказскою  археографическою  комис­

сией).  Архивъ  главного  управления  намъстника  Кавказско­

го.  Том  IV.  Изданъ  под  редакцию  председателя  комиссии 

дсс.  А.Д.Берже  (Тифлисъ:  Типография  главного  управления 

намъстника Кавказского,  1870), Документ 37, стр. 38-39.

I

62


53  Агаян Ц.П. А.Бакиханов. Баку,  1948, стр.  9.

54 Ковалевский П.И. Завоевание Кавказа Россией (Историчес­

кий очерк), СПб., (без выходных данных), стр.  65,  113.

55  Полное  собрание  законов  Российской  империи  (ПСЗРИ). 

Собрание второе, т.  Ill,  1828, СПб.,  1830, стр.272-273; АКАК, 

т. VII, док. 437, стр.487.

56  ЦПА ИМЛ, ф.461, оп.1, ед.хр. 4525, л.1.

57  АПДУДПАР, ф.1, оп.74, д.136, стр.4-8.

58  Азербайджанская  сельскохозяйственная  перепись  1921  г. 

Итоги по сельским обществам во вновь образованных уездах 

АССР, Нагорного Карабаха и по тем (основным) уездам, в ко­

торых  произошли  изменения  границ.  Т.  III.  Вып.  XVII,  Баку, 

АзЦСУ,  1924, стр.9.

59  К  истории  образования  Нагорно-Карабахской  Автоном­

ной Области Азербайджанской ССР  1918-1925. Документы и 

материалы.  Баку:  Азернешр,  1989, стр.295.

60  Социалистическое  строительство  АССР.  Статистический 

сборник.  Баку,  1935, стр.9.

61  ГААР, ф.28, оп.1, д.155, стр. 19-20

62 ГААР, ф.2502, оп.1, д.20, лл.  56-57.

63  ГААР, ф.2502, оп.1, д.26, л.  98 об.

64 ГААР, ф.2502, оп.2, д.26, л.  99.

65  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  Ensiklopediyası.  II  cild, 

Bakı,  2005,  s.250.

66  Социалистическое строительство АССР.  Статистический 

сборник. Баку,  1935, стр.9.

67  A.Eide.  Territorial  integrity  of  States,  minority  protection 

and  guarantees  for  autonomy  arrangements:  aproaches  and 

roles  of the  United  Nations.  Local  self-government,  territori­

al  integrity  and  protection  of  minorities.  Council  of  Europe 

Publishing  (1996),  p.282.

V  


4

--------  

63

 

----:----



68  Explanatory  memorandum  by  the  Rapporteur,  document 

10364,  para  5.  http://assembly.coe.int/Main.asr?link=/Docu- 

ments/WorkingDocs/Doc04/EDOC10364.htm

69  Bax:  Очерки истории СССР (lll-IX). Москва,  1958, стр.326.

#

64


I  FƏSİL

Tarix  -   olduğu  kimi

Ermənilərin  Azərbaycana 

köçürülməsi  və  məskunlaşması

Tarixən  qonşu  dövlətlərə  qarşı  məkrli  ərazi  iddia­

larını  gerçəkləşdirmək,  «Böyük  Ermənistan»  yaratmaq 

xülyası  ilə  yaşayan  erməni  millətçiləri  bütövlükdə 

bəşəriyyətə  və  insanlığa  qarşı  yönəlmiş  soyqırımı,  ter­

ror  siyasəti  həyata  keçirmiş,  dəhşətli  cinayətlərə  əl 

atmışlar.  Faktlar  göstərir  ki,  bədnam  qonşularımız  bu 

qeyri-hüquqi  iddialarını  reallaşdırmaq  naminə  təcavüz­

karlıq  siyasətini  «milli  mübarizə»  amalına  çevirərək 

dövlət  səviyyəsində  dəstəkləmişlər.  Bu  zaman  isə  on­

lar  müəyyən  xarici  qüvvələrin  maraqlarının  ifadəçisinə 

çevrilmiş,  bəzi  dövlətlər  Cənubi  Qafqaz  və  Qərbi 

Asiyada  möhkəmlənmək  üçün  daim  «erməni  məsə­

ləsindən  öz  mənafelərinə  uyğun  şəkildə  istifadəyə 

çalışmışlar.

Erməni  millətçilərinin  xalqımıza  qarşı  apardığı  soyqırımı  və 

təcavüz  siyasətinin  iki  yüz  ildən  artıq  tarixi  vardır.  Bu  mənfur 

siyasətin  məqsədi  azərbaycanlıları  qədim  torpaqlarından  sıxış­

dırıb  çıxarmaq,  sonra  həmin  ərazilərdə  erməni  tarixçilərinin 

və  ideoloqlarının  uydurduğu  «Böyük  Ermənistan»  dövləti  qur­

maqdır.  Bu  məqsədlə  mərhələlərlə  həyata  keçirilən  terror  və 

soyqırımı  siyasətinin  qanlı  fəsadları  təkcə  böyük  türk  dünya­

sının  deyil,  bütün  bəşəriyyətin  başı  üstünü  qara  kabus  kimi 

almaqla  əsrlər  boyu  vandalizmin  qurbanı  olmuş  Azərbaycan 

xalqının  qan  yaddaşında  dərin  izlər  buraxmışdır.

1998-ci  il  martın  26-da  ümummilli  lider  Heydər  Əliyevin 

imzaladığı  «Azərbaycanlıların  soyqırımı  haqqında»  fərman  er­

məni  millətçilərinin  hərəkətlərinə  verilən  ilk  dolğun  və  hər­

tərəfli  hüquqi-siyasi  qiymət  olmuşdur.  Bu  fərman  Azərbayca­

67


nın  indiki  və  gələcək  nəsillərinin  milli  yaddaşının  qorunması 

baxımından  da,  bir  növ,  proqram  sənədidir.  Fərmanda  deyilir 

ki,  «Azərbaycan  Respublikası  müstəqillik  qazandıqdan  sonra 

xalqımızın  tarixi  keçmişinin  obyektiv  mənzərəsini  yaratmaq 

imkanı  əldə  edilmişdir.  Uzun  illər  gizli  saxlanılan,  üzərinə 

qadağa  qoyulmuş  həqiqətlər  açılır,  təhrif  olunmuş  hadisələr 

özünün  əsl  qiymətini  alır.  Azərbaycan  xalqına  qarşı  dəfələrlə 

törədilmiş  və  uzun  illərdən  bəri  öz  siyasi-hüquqi  qiymətini 

almamış soyqırımı  da  tarixin  açılmamış  səhifələrindən  biridir».

Fərmanda  ermənilərin  Azərbaycana  qarşı  təcavüzünün  tari­

xi  köklərinə  də  toxunulmuş,  mərhələlərlə  törədilmiş  soyqırımı 

və  terror  siyasəti  dolğun  əksini  tapmışdır.  Sənəddə  qeyd  olun­

duğu  kimi,  tarix  boyu  azərbaycanlılara  qarşı  həyata  keçirilmiş 

soyqırımı  lap  əvvəldən  rus-erməni  işbirliyinin  nəticəsi  olmuş­

dur.  Rusiya  imperiyası  bu  yolla  Cənubi  Qafqazda  möhkəmlən­

mək,  ermənilər  isə  Rusiyanın  havadarlığına  arxalanaraq  tarixi 

Azərbaycan  torpaqlarını  ələ  keçirərək  bu  torpaqlarda  erməni 

dövləti  qurmaq  məqsədini  güdmüşlər.  Azərbaycan  Preziden­

ti  İlham  Əliyevin  vurğuladığı  kimi:  «Dağlıq  Qarabağ  tarixi 

nöqteyi-nəzərdən  Azərbaycanın  ərazisidir.  Ermənilər  Dağlıq 

Qarabağa  XIX  əsrin  birinci  yarısında  gəlmişlər.  Bu,  məlum 

faktdır.  Hüquqi  baxımdan  bu  region  Azərbaycanın  ərazisidir. 

Ona  görə  də  biz  bu  məsələni  yalnız  beynəlxalq  hüququn 

norma  və  prinsipləri  əsasında  həll  etmək  istəyirik.  Biz 

Dağlıq  Qarabağ  ermənilərinə  Azərbaycanın  tərkibində  ən 

yüksək  muxtariyyət  statusunun  verilməsini  təklif etmişik.  Bu, 

bizim  tərəfimizdən  ediləcək  maksimum  güzəştdir.  Çünki 

onun  statusu  həmişə  muxtar  vilayət  olubdur».

2010-cu  ildə  Gürcüstan  tarixçisi  Quram  Marxuliyanın  rus 

dilində  «Ermənilər  Ermənistan  axtarışında»  kitabı  nəşr  olunub. 

Tarix  elmləri  doktoru,  professor  Boris  Kvarastxeliyanın  kitaba 

yazdığı  ön  söz  «erməni  məsələsi»ni  öyrənmək,  bütün  dövr­

lərdə  olduğu  kimi,  indi  də  onun  «aktualIığı»nı  anlamaq,  biI-

68


mək  baxımından  olduqca  maraqlıdır:  «...Əsas  məqsəd  «erməni 

məsələsi»  adlanan  məsələni  olduğu  kimi  dünya  ictimaiyyətinə 

çatdırmaqdır».

M üəllif  saxta,  uydurma  Ermənistan  tarixinin  dolaşıq,  əyri- 

üyrü  cığırları  ilə  hərəkət  edərək  Birinci  dünya  müharibəsi  illə­

rində  Osmanlı  imperiyasındakı  hadisələr  və  onunla  əlaqədar 

baş  verən  tarixi  proseslər  barədə  erməni  alimlərinin  köhnə 

stereotiplərini  vurub  dağıdır.

Hər  iki  alimin  elmi  araşdırmalar  nəticəsində  gəldiyi  qənaət 

sadə  olduğu  qədər  də  ibrətamizdir:  XIX-XX  əsrlər  ermənilər 

tərəfindən  özgə  torpaqlarını  zəbt  edib  ələ  keçirmək  və 

bu  torpaqlarda  «Böyük  Ermənistan»  adlanan  dövlətlərini 

yaratmaqla  yadda  qalıbdır.  Doğrudan  da  öz  tariximizə  nəzər 

salsaq,  insanı  dəhşətə  və  bəzən  vahiməyə  salan  bu  həqiqəti 

bir  daha  görmək  olar.

İndiki  Ermənistan  adlanan  torpaqlarda  vaxtilə  Azərbaycan 

dövlətlərindən  biri  olan  İrəvan  xanlığı  yerləşirdi.  AMEA-nın 

A.A.Bakıxanov  adına  Tarix  İnstitutunun  hazırlayıb  nəşr  etdiyi 

«İrəvan  xanlığı»  kitabında  da  qeyd  olunduğu  kimi,  «Qaraqo­

yunluların  hakimiyyəti  dövründə  Çuxursəd  vilayətinin  tarixin­

də  sonralar  bütün  Azərbaycan  üçün  son  dərəcə  ağır  problem­

lər yaradan  bir hadisə baş verdi:  Qaraqoyunlu  hökmdarı  Cahan 

şahın  icazəsi  ilə  1441-ci  ildə  erməni  katolikoslarının  fəaliy­

yət  mərkəzi  Kilikiyanın  Sis  şəhərindən  Azərbaycana  -   İrəvan 

yaxınlığındakı  Üçkilsə  (Üç  müədzin)  monastırına  köçürüldü. 

Bununla  Cənubi  Qafqazda  qriqorianlığı  yayan  erməni  mis­

sionerləri  üçün  əlverişli  şərait  yarandı».  1441-ci  ildə  erməni 

katolikosluğunun  İrəvan  (Çuxursəd)  bölgəsinə  köçürülməsinə 

qədər  bu  ərazidə  ermənilərə  məxsus  heç  nə  yox  idi.  «Hətta 

erməni  katolikosluğunun  yerləşdiyi  Üçkilsə  (Valarşabad)  kəndi 

belə  1443-cü  ildən  başlayaraq  ermənilər  tərəfindən  müxtəlif 

vasitələrlə  hissə-hissə  Azərbaycan  türklərindən  alınmışdır».

---------  

69 


---------

XIX  əsrin  əvvəllərində  digər  Azərbaycan  xanlıqları  kimi, 

İrəvanın  da  Çar  Rusiyası  tərəfindən  işğalı  bu  strateji  bölgəyə 

ermənilərin  kütləvi  axınına,  azərbaycanlıların  əzəli  torpaqla­

rından  məhrum  olmasına  gətirib  çıxardı.  «Beləliklə,  1828-ci  il 

fevralın  26-dan  iyunun  11-dək,  yəni  üç  ay  yarım  ərzində  İran­

dan  Şimali  Azərbaycan  -   İrəvan,  Naxçıvan  və  Qarabağ  xanlıq­

larının  ərazisinə  8.249  erməni  ailəsi,  başqa  sözlə,  ən  azı  40 

min  nəfər  erməni  köçürüldü.  Bundan  bir az  sonra  Şimali  Azər­

baycan  torpaqlarına  Osmanlı  dövləti  ərazisindən  daha  90  min 

nəfərdən  artıq  erməni  köçürülüb  gətirildi».  Bu  işə  şəxsən  rəh­

bərlik  edən  rus  polkovniki  Qazarros  Lazaryan  (Lazarev)  İran­

dan  Azərbaycana  köçürülən  ermənilərə  müraciətlə  deyirdi: 

«...Orada  siz  xristianların  məskunlaşdığı  yeni  vətən  əldə  edə­

cəksiniz...  İranın  müxtəlif yerlərinə  səpələnmiş  xristianların  bir 

yerə  cəmləşdiyini  görəcəksiniz.  Tələsin!  Tezliklə  rus  qoşunları 

İranı  tərk  edəcək,  bundan  sonra  sizin  köçməyiniz  çətinləşəcək 

və  biz  sizin  təhlükəsiz  köçməyinizə  cavabdeh  olmayacağıq. 

Azca  itkiyə  məruz  qalsanız  da,  qısa  zamanda  hər  şeyə  nail 

olacaqsınız,  özü  də  həmişəlik...  İran  çörəyi  yeməkdənsə,  rus 

otu  yemək  daha  yaxşıdır».

Bununla  əlaqədar  rus  tədqiqatçısı  N.Şavrov  hələ  1911 -ci 

ildə  yazırdı:  «Hazırda  Cənubi  Qafqazda  yaşayan  1  milyon  300 

min  erməninin  1  milyondan  çoxu  bu  diyarın  yerli  əhalisi  deyil. 

Onları  bura  biz  köçürüb  gətirmişik».  «Biz»  deyərkən  tədqiqat­

çı  rus  hakim  dairələrinin  fəaliyyətini  yada  salırdı.

Ermənilərin  Azərbaycan  torpaqlarına  köçürülməsi  sonra­

kı  illərdə  də  davam  etdi.  Bunu  o  dövrdə  baş  verən  müxtəlif 

ictimai-siyasi  proseslər,  Rusiyanın  regionda  güclənməsi  ilə  baş 

verən  aramsız  müharibələr  daha  da  sürətləndirirdi.  1853  və 

1877-1878-ci  illərdə  baş  verən  rus-türk  müharibələrinin  nə­

ticələri  də  erməni  millətçilərinin  xristian  «həmrəyliyi»  ami­

lindən  istifadə  etməklə  Türkiyə  və  Azərbaycan  ərazilərində 

erməni  dövləti  qurmaq  iştahalarını  daha  da  artırırdı.

70


1862-ci  ildə  ermənilərin  Zeytun  vilayətində  türk  hakimiy­

yət  orqanlarına  qarşı  qaldırdıqları  silahlı  qiyam  yatırılsa  da, 

onlar  gələcək  fəaliyyətlərinin  təbliği  baxımından  bu  faktdan 

maksimum  yararlanmağa  çalışdılar.  Eyni  zamanda,  Qafqazda, 

xüsusilə  Azərbaycanda  yerləşmək  və  rus  himayəsi  altında  öz 

məqsədlərinə  doğru  irəliləməkdə  daha  sərbəst  oldular.

M üəllif  «erməni  məsələsi»nin  Gürcüstandan  da  yan  ötmə­

diyini  vurğulayaraq  qeyd  edir:  «Ermənilərin  kompakt  yaşadıq­

ları  yerlər  həmişə  separatçılıq  mərkəzinə  çevrilir.  Buna  sübut 

olaraq  keçmişdə  Osmanlı  imperiyasındakı,  bu  gün  isə  Azər­

baycanın  Dağlıq  Qarabağ,  Gürcüstanın  Cavaxetiya  bölgəsin- 

dəki  hadisələri  göstərmək  olar.  Tarixi  təcrübə  də  hadisələrin 

məhz  belə  bir  istiqamətdə  inkişaf edəcəyindən  xəbər  verir».

Ermənistanın  tarixin  qısa  bir  dövründə  yoxdan  var  olması 

özü  ilə  bitib  tükənməyən  problemlər  gətirdi.  Bu,  uydurmalara 

və  miflərə  əsaslanaraq  başqa  bir  xalqın  min  illərlə  yaşadığı  bir 

ərazidə  zor  gücünə  yaradılan  bir  dövlətdir,  bu  mənada  analo­

qu  olmayan  hadisədir.

Hətta  vaxtilə  erməni  tarixçisi  K.Kirakosyan  özü  qeyd  edirdi 

ki,  ermənilərin  keçmişi  haqqında  elə  bir  məlumat  yoxdur  ki, 

onu  ya  tarix,  ya  da  salnamə  adlandırasan.  «Hayların  (erməni­

lərin  -  red.)  -   «mifik  Haykın  övladları  olan,  planetin  ən  qədim 

xalqı»nın  peyda  olması,  Cənubi  Qafqazda  erməni  dövlətinin 

yaradılması  Çar  Rusiyasının  fəaliyyətinin  nəticəsidir»  fikrini, 

demək  olar  ki,  tədqiqatçıların  hamısı  xüsusi  vurğulayır.

Ermənilərin  Türkiyə  və  İrandan  Azərbaycan  və  Gürcüstan 

ərazilərinə  köçürülməsində  əsas  rol  qriqorian  kilsəsinə  məx­

susdur.  Qriqorian  kilsəsinin  Rus  imperiyası  və  Avropa  dövlət­

ləri  ilə  əlaqələri  XVII  əsrə  təsadüf  edir.  Ermənilər  elə  o  vaxt­

dan  avropalıları  inandırmağa  çalışırdılar  ki,  guya,  müsəlmanlar 

«Avropa  ilə  bir  dinə  tapınan  erməni  xalqını  istismar  edirlər».

Hələ  1699-cu  ildə  qriqorian  kilsəsinin  razılığı  ilə  iki  ermə­

ni  -   İsrail  Ori  və  Minas  Vardapet  Avropa  ölkələrini  gəzərək

71


«erməni  haqlarından,  ermənilərin  dövlət  yaratmaq»  planla­

rından  danışırdılar.  Ancaq  onlar  çox  çalışsalar  da,  o  vaxt  bu 

avantürist,  heç  bir  məntiqə  sığmayan  fikirlərinə  Avropada, 

onun  hakim  dairələrində  lazımi  dəstək  tapa  bilməyib  ən  axır­

da  Rusiyaya  üz  tutmalı  oldular.  Çünki  Avropa,  deyəsən,  onları 

o  vaxtlar  daha  yaxşı  tanıyırdı:  «Qapal

1

1ıq  və  güclü  fırıldaqçılıq 



ermənilərin  qanına  işləyib.  Onların  dedikləri  nə  qədər  yalan- 

dırsa,  o  qədər  də  inandırıcı  görünür.  Hər  cür  zülmə,  alçaqlığa 

və  nankorluğa  adət  etmiş  ermənilər  öz  məqsədlərinə  çatmaq 

üçün  bütün vasitələrdən  istifadə edirlər.  Din  özü  onların  əlində 

xəbisliyə  və  yalana  xidmət  edən  bir  silahdır...»  deyən  fransız 

utopisti  Şarl  Furye  sanki  bütün  avropalıların  fikirlərini  ümumi­

ləşdirərək  elə  həmin  vaxtlar -   1808-ci  ildə  bunları  söyləyirdi...

İki  nəfərlik  «nümayəndə  heyəti»  1701-ci  ildə  I  Pyotrla 

görüşüb  o  vaxt  Səfəvi  dövlətinin  tərkibində  olan  Qarabağ  vi­

layətinin  erməni  icmasının  nümayəndələri  olduğunu  bildirdi 

və  Osmanlı  Türkiyəsinə  qarşı  vahid  xristian  cəbhəsinin  yara­

dılması  planlarını  açıqladılar.

XVIII  əsrin  əvvəlləri  idi.  I  Pyotr  Baltik  dənizinə  çhxmaq  üçün 

başlanan  Şimal  müharibəsində  isveçlərə  təzəcə  uduzmuşdu. 

Gələn  qonaqlar  isə  onu  yeni  bir  «macəra»ya  -   Xəzər  dənizi­

nə,  Zaqafqaziyaya  «dəvət»  edirdilər.  I  Pyotr  bu  «dəvəti»  qəbul 

elədi  və  İsrail  Oriyə  təcili  polkovnik  rütbəsi  də  bağışladı.  Son­

ra  müəyyən  tapşırıqlar verərək  onu  tacir adı  altında  bir xəfiyyə 

kimi  1707-ci  ildə  İrana  yola  saldı...

Ancaq  çox  keçmədi  ki,  Ori  Həştərxanda  qəflətən  öldü.  La­

kin  onun  «arzuları»  çiçəklənməkdə  idi:  elə  həmin  il  2  mart 

1711  və  28  yanvar  1717-ci  illərdə  I  Pyotrun  sərəncamları  ilə 

İrandan  və  Türkiyədən  ermənilərin  Rusiyaya  cəlb  olunması 

üçün  fəaliyyətə  start  verildi.

Həmin  dövrdə  I  Pyotrun  göstərişi  ilə  Qafqazın  ilhaqına  baş­

landı.  Artıq  1722-ci  ildə  ruslar  Dərbənd,  Quba,  Bakı,  Salyan, 

Lənkəran  və  digər  Xəzəryanı  Azərbaycan  vilayətlərini  ələ  ke-

72


girirdilər.  1724-cü  ilin  oktyabrında  I  Pyotr ələ  keçən  torpaqlara 

ermənilərin  köçürülməsinə  imkan  verən  sərəncam  imzaladı. 

Bu  sərəncamda  bütün  vasitələrdən  istifadə  etməklə  «ermənilə­

rin  və  digər  xristianların  müsəlman  torpaqlarına»  köçürülməsi 

bir vəzifə  olaraq  irəli  sürülürdü.  Azərbaycan  və  Gürcüstan  əra­

zilərində  erməni  dövləti  yaratmaq  məsələsi  ilə  o  vaxt  Şəmir- 

yan  adlı  bir  erməni  məşğul  olurdu.  Onun  qurduğu  plana  görə, 

yaradılacaq  dövləti  erməni  çarı  idarə  etməli,  onun  Peterburqda 

rəsmi  nümayəndəliyi  olmalı,  yeni  çarı  müdafiə  etmək  üçün  isə 

6  minlik  rus  qoşunu  20  il  ərzində  bu  ərazilərdə  qalmalı  idi...

1725-ci  ildə  I  Pyotrun  ölümündən  sonra  ruslar  Xəzəryanı 

bölgələri  tez-tələsik  tərk  etməli  oldular.  Doğrudur,  bu  gediş 

həmişəlik  olmadı,  onlar  müəyyən  vaxtdan  sonra  yenidən  qa­

yıtdılar,  amma  hələlik  ermənilər  XVIII  əsrin  əvvəllərində Azər­

baycan  torpaqlarında  özlərinə  dövlət yaratmaq  istəklərinə  çata 

bilmədilər.

Təxminən  100  il  sonra -   1827-ci  ildə  İrəvan  xanlığının  işğal 

olunması  ilə  vəziyyət yenidən  ermənilərin  «xeyrinə»  dəyişdi...

Qafqazın,  xüsusilə  Azərbaycanın  ruslar  tərəfindən  zəbt 

olunması  ardıcıllığına  və  o  dövrdə  baş  verən  ictimai-siyasi 

proseslərə  nəzər  salaq.  Çünki  bütün  bu  hallar  ermənilə­

rin  düşünülmüş  şəkildə  həmin  ərazilərə  yerləşdirilməsi,  kö­

çürülməsi  ilə  müşayiət  olunurdu:

1801-ci  ildə  Şərqi  Gürcüstan,  Qazax  və  Şəmşəddin  sultan­

lıqları,  1803-cü  ildə  Car-Balakən  camaatı  rusların  işğalçı  sifət­

lərini  görür.

1804- 

cü  ildə  Gəncə  ələ  keçir,  Cavad  xan  və  oğlu  şəhid 



olurlar.  Gəncə  ilə  bərabər  Samux  sultanlığı  da  zəbt  olunur.

1805- 


ci  ildə  Qarabağ  xanlığı,  1806-cı  ildə  Bakı,  Quba  və 

Şəki  xanlıqları,  1809-cu  ildə  Lənkəran  xanlığı  rus  qoşunları 

tərəfindən  ələ  keçirilir.

Rus  hökuməti  müsəlman  əhaliyə  inanmadığı  üçün  işğa­

lı  başa  çatdıran  kimi  Azərbaycan  torpaqlarına  xristianları  kö­

73


çürməyə  başladı.  Hətta  1819-cu  ildə  uzaq  Almaniyadan  yüz­

lərlə  alman  ailəsi  Qarabağın  şimalına  köçürülmüşdü...

Vəziyyətin  mürəkkəbliyi  rusları  ehtiyatlı  olmağa  və  hələlik 

yerli  ənənələri  və  maraqları  nəzərə  almağa  məcbur  edirdi. 

Eyni  zamanda,  Rusiya  hakim  dairələri  o  dövrdə  Azərbaycana 

dair siyasətində daha  çox ermənilərə arxalanır,  onlara  üstünlük 

verirdi.  1905-ci  ildən  başlayaraq  İrandan  və  digər  regionlardan 

Azərbaycana,  ilk  növbədə  Qarabağa  ermənilər  köçürülürdü. 

Artıq  1810-cu  ildə,  rusların  verdiyi  rəsmi  məlumatlara  görə, 

Qarabağda  yaşayan  12.000  ailənin  9.500-ii  (79%)  azərbay­

canlı,  2.500-ü  (21%)  erməni  idi»  (Quram  Marxuliya.  Ermənilər 

Ermənistan  axtarışında.  Tbilisi,  2010).

1823-cü  ildə  general  Yermolovun  göstərişi  ilə  Qarabağda 

yaşayan  əhalinin  vergi  mükəlləfiyyəti  müəyyənləşdirildi.  Bu, 

Qarabağda  əhalinin  sayı  və  etnik  tərkibi  barədə  ilk  yazılı,  rəs­

mi  sənəddir.  Həmin  sənədə  əsasən  Qarabağda  20.095  ailə, 

yaxud  90.000  nəfər  yaşayırdı  ki,  onlardan  15.729  ailə  (78%) 

azərbaycanlı,  4.366  ailə  (22%)  erməni  ailəsi  idi.  Eyni  zaman­

da,  Şuşada  1.111  azərbaycanlı  və  421  erməni  ailəsi  yaşayırdı. 

Şuşa  ətrafında  450-dən  artıq  azərbaycanlı,  cəmi  150  erməni 

kəndi  vardı.  Bu  kəndlərdə  14.618  azərbaycanlı,  3.945  erməni 

ailəsi  yaşayırdı.

1826-1828-ci  illərdə  Rusiya-İran  müharibəsindən  sonra 

Qarabağda  etnik  vəziyyət  kəskin  surətdə  dəyişməyə  başla­

yır.  1 828-29-cu  illərdə  rus-türk  müharibəsindən  dərhal  sonra 

Qafqaza  84.000  erməni  ailəsi  köçürülür.  Onlar,  əsasən,  Qara­

bağ  və  İrəvan  vilayətlərində  yerləşdirilir.  Eyni  zamanda,  o  vaxt 

çar  məmuru  N.N.Şavrovun  yazdığı  kimi,  «nəzərdən  qaçırmaq 

olmaz  ki,  rəsmi  şəkildə  köçürülən  124.000  ermənidən  baş­

qa  qeyri-rəsmi  köçənləri  də  nəzərə  alsaq,  köçiirülənlərin  sayı

200.000  nəfəri  adlayır».  Ermənilərin  İrandan  və  Türkiyədən 

Zaqafqaziyaya  köçürülməsi  və  köçməsi  prosesi  sonrakı  illərdə 

də  davam  etdi.

74


Ermənilərin,  digər  torpaqlarımız  kimi,  Qarabağa  da  iddiala­

rını  qəti  surətdə  rədd  edərək  bu  ərazilərin  həmişə  Azərbaycan 

türklərinin  olduğunu  və  onlar  tərəfindən  idarə  olunduğunu 

tarixi  faktlar  da  sübut  edir.  Belə  faktlar  içərisində  Qarabağın 

sonrakı  taleyində  silinməz  izlər  qoyan  «Kürəkçay  müqavilə­

si»,  bu  müqavilədən  irəli  gələn,  xanlığın  rus  hakimiyyət  dai­

rələri  ilə  münasibətlərini  tənzimləyən  qarşılıqlı  öhdəliklər  də 

var.  Müqavilə  rusların  təpkisi  altında  Qarabağ  xanı  məşhur 

İbrahimxəliI  xanla  general  Sisianov  arasında  1805-ci  ilin  14 

mayında  imzalanıb.  Həmin  görüşdə  Qarabağ  xanı  ilə  yaxın 

qohumluq  əlaqələri  olan  Şəki  xanı  Səlim  xan  da  iştirak  edirdi.

Bir  az  keçəcək,  ruslar  bağlanan  müqavilənin  şərtlərini  po­

zacaq  və  indi  ermənilərin  özlərinə  «paytaxt»  elan  etdikləri 

Xankəndidə  İbrahim  xanı  ailəsi,  körpə  uşaqları  ilə  birlikdə 

qətlə  yetirəcəklər.  Bu  haqsızlığa  Qarabağ  camaatı  ilə  birlikdə 

İbrahim  xanın  kürəkəni,  şəkili  Səlim  xan  da  qiyam  qaldırmaqla 

cavab  verəcək...

1813-cü  ildə  imzalanan  «Gülüstan  müqaviləsi»  və  1828- 

ci  ildə  Azərbaycanın  şimal  torpaqlarının  işğalını  sona  yetirən 

«Tıirkmənçay  müqaviləsi»  xalqımızın  tarixində  öz  ağır  izlə­

rini  qoydu.  Dəhşət  doğuran  faktlardan  biri  də  budur  ki,  heç 

bir  məntiqə  sığmayan  şəkildə  rus  hakim  dairələri  tərəfindən 

1828-ci  il  martın  21-də,  Novruz  bayramı  günlərində  İrəvan  və 

Naxçıvan  xanlıqlarının  ərazilərində  «Erməni  vilayəti»  yaradılır 

və  o  vaxt  oradakı  1.110  yaşayış  məntəqəsindən  yalnız  62-də 

ermənilərin  yaşadığı  nəzərə  alınmır.

Tarixi  sənədlərə  və  faktlara  əsaslanaraq  tam  əminliklə  «er­

məni  məsələsi»nin  I  Pyotr  dövründə  meydana  çıxdığını,  II  Ye- 

katerinanın  hakimiyyəti  illərində  israrla  gündəlikdə  saxlandığı­

nı  söyləmək  olar.  Məqsəd  İran  və  Osmanlı  dövlətləri  qarşısın­

da  bufer  rolu  oynaya  biləcək  gürcü-erməni  dövləti  yaratmaq 

idi.


75

Ermənilər  indinin  özündə  belə  Gürcüstanın  digər  əraziləri 

ilə  birlikdə  Samsxe-Cavaxetiya  bölgəsinə  də  iddialıdırlar.  Ta­

rixçi  alim  Q.Marxuliya  «Ermənilər  Ermənistan  axtarışında»  ki­

tabında  problemin  keçmişinə  qayıdaraq  vaxtilə  rus  tədqiqatçı 

və  şahidlərinin  öz  sözlərini  yada  salır,  dövrü,  zəmanəni  on­

ların  gözlərilə  canlandıraraq  yazır:  «Türkiyə  tərəfdən  köçüb 

gələn  ermənilər,  demək  olar  ki,  bütün  Axalkalaki  bölgəsini 

başdan-ayağa  tutdular və  ancaq  bəzi  yerlərdə  onların  arasında 

vadiyə  bənzəyən  gürcü  kəndləri  görünürdü».

1846-cı  ildə  yaradılan  Tiflis,  Kutaisi,  Şamaxı  və  Dərbənd 

quberniyaları  ilə  yanaşı,  1849-cu  ildə  ermənilərin  təkidi  ilə 

İrəvan  quberniyasının  da  yaradılması  onların  gələcək  işğalçılıq 

fəaliyyətinə  böyük  imkanlar  açdı.  Artıq  Azərbaycan  və  Gür­

cüstan  toponimlərini  özününküləşdirmək,  kənd  və  şəhərlərin, 

kilsə  və  monastırların,  tarixi  abidələrin  adlarını  dəyişdirmək, 

qonşu  ərazilərə  iddia  etmək  imkanı  əldə  etdilər.  Azərbaycan­

lılar  kimi,  gürcü  ictimaiyyəti  də  baş  verənlərdən  sarsılmışdı.  O 

vaxtlar  İlya Çavçavadze yazırdı:  «...Ermənilər heç vaxt yaşama­

dıqları  yerlərdə  yuva  qurmağa  çalışır  və  hamını  buna  inandır­

mağa  can  atırlar».  Ermənilərin  naşükürlüyündən  dəhşətə  gələn 

Akaki  Sereteli  isə  belə  deyirdi:  «Gürcü  çarlarının  ermənilərə 

yazığı  gəlib  onları  ticarətlə  məşğul  olmaq  üçün  Gürcüstanın 

müxtəlif guşələrində  yerləşdirdilər,  onlara  hətta  şəhərlər  veril­

di.  Gürcülər  isə  çoxsaylı  düşmənlərlə  müharibədən  yorulub 

geri  qayıtdıqda  təəccüblə  gördülər  ki,  onların  evləri  «qardaş»

dedikləri  ermənilər  tərəfindən  zəbt  olunub.  Üzr  istəmək  əvə­

zinə  isə  onlar  qışqırıb  bağırırdılar:  «Siz  kimsiniz,  haradan  gəl­

misiniz?  Siz  burada  nə  vaxt  yaşamısınız?  Bu  torpaq  həmişə 

bizim  olub!»  Sübut  üçün  isə  elə  gürcü  kilsələrini,  məbədlərini 

göstərirdilər.  Orada  isə  artıq  gürcü  adlarını  pozub  ermənicə 

yazmışdılar».  Sanki  öz  xalqının  məhz  bu  iyrənc  xüsusiyyətini 

nəzərə  alan  erməni  yazıçısı  Ovanes  Tumanyan  hələ  1910-cu 

ildə  yazırdı:  «Başqa  yolumuz  yoxdur.  Bizim  həqiqi  xilasımız

76


içərimizdən  başlamalıdır,  çünki  biz  içəridən  xəstəyik».  Gö­

ründüyü  kimi,  illər  keçir,  bu  «xəstəlik»  isə  sağalmaq  bilmir  ki, 

bilmir.  «Erməni  mərəzi»ndən  gürcülər  də  əziyyət  çəkir.

Tarixi  faktlar  sübut  edir  ki,  Azərbaycanın  Xəzəryanı  əra­

zilərini,  o cümlədən  Bakını  işğal  edən  I  Pyotr yerli  əhalinin  sərt 

müqavimətini  gördükdə  «erməni  kartı»nı  işə  salmış,  azərbay­

canlıların  tarixi  torpaqlarında,  xüsusilə  Bakı  və  Dərbənddə 

ermənilərin  məskunlaşdırılmasına  göstəriş  vermişdi.  I  Pyotrun 

xələflərinə  ünvanladığı  tarixi  vəsiyyət  isə  təkcə  Rusiya  im­

periyasının  deyil,  nəticə  etibarilə  bolşevik  Rusiyasının  da 

Cənubi  Qafqaz  siyasətinin  əsasını  təşkil  etmişdir.  Həmin 

vəsiyyətə  ilk  əməl  edən  II  Yekaterina  1768-ci  ildə  imperiyanın 

ermənilərə  məxsusi  hamiIiyi  barədə  fərman  vermişdir.  1802-ci 

ildə  isə  çar  I  Aleksandr  Qafqaz  canişini  A.Sisianova  konkret 

təlimat  göndərmişdir:  «Ermənilər  nəyin  bahasına  olursa- 

olsun  Azərbaycan  xanlıqlarının  ələ  keçirilməsində  istifadə 

olunmalıdır».

Bu,  Azərbaycan  torpaqlarının  işğalının  başlanğıcı  olmuş, 

1813-cü  ilin  Gülüstan və  1828-ci  ilin Türkmənçay müqavilələri 

ilə  Azərbaycanın  ikiyə  bölünməsi  Şimali  Azərbaycan  tor­

paqlarının 

erməniləşdirilməsi 

prosesini 

sürətləndirmişdir. 

Türkmənçay  müqaviləsindən  dərhal  sonra  -   1828-ci  il  martın

21-də  imperator  I  Nikolayın  fərmanı  ilə  İrəvan  və  Naxçıvan 

xanlıqlarının  ərazisində  «Erməni  vilayəti»  təşkil  edilmişdir.  Bu 

bədnam  fərmanla  tarixi  Azərbaycan  torpaqlarında  yaradılacaq 

gələcək  Ermənistanın  faktiki  təməli  qoyulmuşdur.

XIX  əsrin  ikinci  yarısından  ermənilərin  azərbaycanlılara 

qarşı  soyqırımı  təşkilatlanmış  və  planlı  siyasət  kimi  aparılmış, 

Azərbaycan,  Türkiyə  və  Gürcüstan  ərazisində  «Böyük  Ermə­

nistan»  dövləti  qurmaq  xülyasına  düşmüş  ermənilər  «Qnçaq» 

(1887-ci  ildə  Cenevrədə  qurulub),  «Daşnaksütyun»  (1890, 

Tiflis),  «Erməni  Vətənpərvərlər  İttifaqı»,  (1895,  Nyu-York) 

kimi  siyasi-terror  təşkilatlarını  bu  istiqamətə  yönəltmişdilər.

77


Sözügedən  təşkilatların  fəaliyyət  proqramlarında  azərbaycan­

lılara  qarşı  ardıcıl  terror  və  qırğın  aksiyalarını  həyata  keçirmək 

məramı  əsas  yer  tuturdu.

Böyük  Sovet  Ensiklopediyasında  (20-ci  cild,  1930)  «Daş- 

naksütyun»la 

bağlı 


məlumatda 

göstərilir: 

«Daşnaksüt-

yun»un  1 894-cii  ildə  qəbul  olunmuş  birinci  proqramı  vul­

qar  marksizmin,  liberalizmin,  xalqçılığın  və  xırda  burjua 

m illətçiliyinin  qarışığından  ibarət  idi.  Proqramın  mərkəzində 

«Türkiyə  Ermənistanı»nı  azad  etmək  ideyası  dururdu.  1903-cü 

ildən  partiya,  demək olar ki,  yalnız Türkiyə ərazisində fəaliyyət 

göstərirdi».

Məşhur  rus  diplomatı  və  yazıçısı  A.S.Qriboyedov  yazırdı: 

«Erməni  əhalisi  əsasən  müsəlman  torpaq  sahiblərinin  ərazi­

lərində  yerləşdirilirdilər... 

Onlar  yavaş-yavaş 

müsəlman 

əhalisini  ərazilərdən  sıxışdırıb  çıxarmağa  başlamışdılar.  Biz, 

həmçinin  müsəlman  əhalisini  düşdükləri  çətin  vəziyyətlə 

barışdırmağa  və  onları  inandırmağa  çalışmalıyıq  ki,  bu  çətin­

liklər  uzun  sürməyəcək  və  ermənilər  müvəqqəti  onlara  yaşa­

mağa  icazə  verilən  ərazilərdə  daimi  olaraq  qalmayacaqlar». 

Tarixi  mənbələrə  nəzər  saldıqda,  ermənilərin  Azərbaycan 

torpaqlarına  gəlmə  olduqları  bir  daha  təsdiqini  tapır.

Paskeviç  Erməni  vilayətinin  idarəsinə  1 828-ci  il  iyulun  4-də 

göndərdiyi  məktubda bildirmişdir ki,  müharibə zamanı  xanlığın 

ərazisində  rus  komandirlərinin  məktubunu  gəzdirdiyinə  görə 

Astvatsaturovanın  ərini  öldürmüş,  rus  generalı  Benkendorfun 

dəstəsinə  bələdçilik  etdiyinə  görə  isə  Hovhannes  Əsliyanın 

gözlərini  çıxarmış,  burnunu  və  dilini  kəsmişdilər.  Arxiyepiskop 

Nersesin  təqdimatı  ilə  hər  üç  ailəyə  10  çervon  qızıl  verilmiş, 

onların  ailəsinə  30  manat  təqaüd  kəsilməsi  qərara  alınmışdı.

Rus  ordusunun  İrəvan  şəhərinin  ətraf  bölgələrini  işğal 

etdiyi  zaman  həmin  ərazilərdən  müsəlman  əhalisinin  didərgin 

edilməsi  haqda Paskeviç 1827-ci  il iyulun 27-də qraf Nesselorda 

göndərdiyi  məktubunda  bildirmişdi  ki,  qarapapaqlardan  100

78


ailə və ayrımlardan  300 ailə Qarsa qaçmışlar, qüvvətli  Uluxanlı 

tayfasından  600  ailə  Bəyazidə,  müsəlman  cəlali  kürdləri  isə 

Muşa  qaçmışlar.  Qarapapaqlardan  digər  800  ailə  isə  Arazı 

keçib Həsən xanın (İrəvan xanı  Hüseyn xanın qardaşı) dəstəsinə 

birləşmişlər.  Onlarla  birlikdə  Cəmədinli  kürdləri  (700  ailə), 

birukilər (400  ailə),  dovmanlılar (400  ailə),  çobankərəlilər (200 

ailə),  Zilanlı  kürdləri  (1000  ailə)  sərhəddən  o  taya -  Türkiyəyə 

keçmişlər.

İrəvan  xanlığının  ərazisində  yeni  rus  üsuIi-idarəsi  tətbiq

etmək  üçün  Paskeviçin  əmri  ilə  İrəvan  müvəqqəti  idarəsi

yaradılır  və  yerli  qoşunların  komandanı  general  Krasovski  rəis

təyin  edilir.  Arxiyepiskop  Nerses  Aştarakesi  idarənin  üzvü

olur.  Krasovskinin  Nersesə  verdiyi  qeyri-məhdud  səlahiyyətlər

sayəsində  ermənilər  istədiklərinə  nail  olurlar.  Müharibədən

çıxmış  əhaliyə  paylamaq  üçün  verilən  4.500  çetvert  taxılın

böyük  hissəsi  sayca  azlıq  təşkil  edən  ermənilərə  paylanmışdı.

Müsəlmanlar  dövlət  himayəsindən  məhrum  edilmişdilər.

Bununla  əlaqədar  Paskeviç  Baş  Qərargah  rəisinə  göndərdiyi

məktubunda  yazırdı:  «Mən  təsəvvür  etməzdim  ki,  Krasovski

yalnız  Nersesin  iradəsi  ilə hərəkət edəcək,  mənim ona verdiyim

təlimata  məhəl  qoymayıb,  yenicə  ələ  keçirilmiş  əyalətin  idarə

edilməsi  qayğısına  qalmayacaq,  bütün  əhalinin  dörddə  üçünü

təşkil  edən  müsəlmanlara  himayədarlıq  etməyəcək,  lazımi

vəsait  ayırmayacaq».  Yerli  müsəlmanlar  arasında  narazılığın

artması  əhalini  yaşadıqları  yerlərdən  köçüb  sərhədin  o  tayına

keçməyə  vadar  edirdi.  Rusiyadan  narazı  əhalinin  sərhədin

o  tayında  cəmlənməsi  Paskeviçi  narahat  edirdi.  Ona  görə

•  


də  o,  Nersesi  İrəvan  müvəqqəti  idarəsindəki  fəaliyyətindən 

uzaqlaşdırmışdı.  Türkmənçay  müqaviləsi  imzalandıqdan  sonra 

Paskeviç  general  Krasovskini  rəis  vəzifəsindən  azad  etmiş, 

müsəlmanlara  qarşı  bəd  əməllərindən  əl  çəkməyən  Nersesi 

isə  Bessarabiyaya  sürgün  etdirmişdi.

79


1828- ci  il  fevralın  10-da  Təbriz-Tehran  yolunun  üstündə

yerləşən  Türkmənçay  kəndində  bağlanan  müqavilə  ilə  1826-

1828-ci  illər  Rusiya-İran  müharibəsinə  son  qoyulur.  Bu

müqavilə ilə İrəvan və Naxçıvan xanlıqları bütünlüklə Rusiyanın

ərazisinə  qatılır.  Martın  20-də  I  Nikolay  bu  müqaviləni  təsdiq

edir  və  ertəsi  gün  «Erməni  vilayəti»  yaradılması  haqqında

fərman  verilir.  Fərmanda deyilir:  «İranla  bağlanmış  müqaviləyə

•  


əsasən,  İrandan  Rusiyaya  birləşdirilən  İrəvan  və  Naxçıvan 

xanlıqlarını  bundan  sonra  «Erməni  vilayəti»  adlandırmağı 

hökm  edir  və  öz  titulumuza  daxil  edirik.  Həmin  vilayətin 

quruluşu  və  onun  idarə  edilməsi  qaydası  haqqında  ali  senat 

lazımi  fərmanları  öz  vaxtında  alacaqdır».

İrəvan  əyalətinə  keçmiş  İrəvan  xanlığının  15  mahalı, 

Naxçıvan  əyalətinə  5  mahal  və  Ordubad  dairəsinə  5  mahal 

daxil  idi.  Vilayət  idarəsinin  rəisi  vəzifəsinə  yerli  qoşunların 

komandanı  Aleksandr  Çavçavadze  təyin  edilmişdi.

1829- 

cu  ilin  əvvəlində  qraf  Paskeviç-Erivanskinin  tapşırığı 



ilə  kollec  assesoru  İ.Şopen  «Erməni  vilayəti»ndə  kameral 

siyahıyaalma  keçirmişdir.  Əlyazması  20  cilddən  ibarət  olan 

bu  siyahıyaalmanın  nəticələri  müəllifin  1852-ci  ildə  nəşr 

edilən  «Erməni  vilayətinin  Rusiya  imperiyasına  birləşdirilməsi 

dövrünün  tarixi  abidəsi»  əsərində  verilmişdir.

İ.Şopenə  görə,  «Erməni  vilayəti»ndə  752  kənd  olmuşdur. 

Onlardan  521-i  İrəvan  əyalətində,  179-u  Naxçıvan  əyalətində, 

52-si  Ordubad  dairəsində  olmuşdur.  Müharibə  nəticəsində 

vilayətin  ərazisində  359  kənd,  o  cümlədən  310  kənd  İrəvan 

əyalətində,  42  kənd  Naxçıvan  əyalətində,  6  kənd  Ordubad 

dairəsində  xaraba  qalmış,  əhalisi  didərgin  düşmüşdür.

İ.Şopenin  hesablamasına  görə,  xanlıqların  işğal  edilməsinə- 

dək  «Erməni  vilayəti»nin  ərazisində  təxminən  23.730  ailə 

(İrəvan əyalətində  1 7.000 ailə,  Naxçıvan əyalətində 4.600 ailə, 

Ordubad  dairəsində  2.130  ailə)  yaşamışdır  ki,  orta  hesabla  hər 

ailədə  5  nəfər  götürdükdə,  bu,  118.650  nəfər  təşkil  edir.

80


Siyahıyaalmanın 

nəticələrinə 

görə, 

vilayətdə 



81.749 

müsəlman  və  25.131  yerli  erməni  qeydə  alınmışdır.  Bu 

siyahıyaalmanın  üstün  cəhəti  ondadır  ki,  ayrı-ayrı  yaşayış 

məntəqələri  üzrə  İrəvandan  və  Türkiyədən  köçürülən  erməni 

ailələrinin  sayı  və  onların  hansı  yaşayış  məntəqəsində 

məskunlaşdırıldıqları  göstərilmişdir.

1840-cı  ildə  «Erməni  vilayəti»  buraxılır.  Əvəzində  təşkil 

edilən  İrəvan  qəzası  Gürcü-İmereti  quberniyasının  tərkibinə 

daxil  edilir.  1849-cu  ildə  İrəvan,  Aleksandropol,  Naxçıvan, 

Ordubad  və  Novo-Bəyazid -  Yeni  Bəyazid  qəzalarından  ibarət 

İrəvan  quberniyası  təşkil  edilir və  191 7-ci  ilə  qədər  bu  struktur 

dəyişməz  qalır.

81


Yüklə 29,78 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   28




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin