Soyqirimi: tarixin qanlı salnaməsi
İstifadə olunmuş ədəbiyyat
Yüklə 29,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- I FƏSİL Tarix - olduğu kimi Ermənilərin Azərbaycana
|
İstifadə olunmuş ədəbiyyat:
1 Bax: Шаумян C.Г. Избранные произведения. M., Т.2, стр.246. 2 http://www.unmultimedia.org/radio/russian/detail/69756. html 3 http://profi-forex.org/news/entry1008057044.html 4 Tomas de Vaal. Çernıy Sad. http://news.bbc.co.uk/hi/rus- sian/in_derth/newsid_4673000/4673953.stm 5 Томас де Ваал. Черный Сад. http://news.bbc.co.uk/hi/russi- an/in_derth/newsid_4673000/4673953.stm 6 Cheetham Samuel. A History of the Christian Church Du ring the First Six Centuries, Macmillan and Co. (1905), p.58. 7 Lockyer Herbert. All the Apostles of the Bible, Zondervan (1988), p.260. 8 Adshead Samuel, Adrian Miles. China in World History, Macmillan (2000), p.27. 9 Adolph von Narnack. The Expansion of Christianity in the First Three Centuries, Williams & Norgate (1905), p.293. 10 Shahid Irfan. Rome and the Arabs: A Prolegomenon to the Study of Byzantium and the Arabs, Dumbarton Oaks Trustees for Harvard University (1984), p.96. 11 Bax: Сирарпи Тер-Нерсесян. Армения. Москва, 2008, стр.84. 12 Страбон. География. XI, XIV, 5. 13 Страбон. География. XI, XIV, 5. 14 Вах: Меликишвили Г.А. К истории древней Грузии. Тби лиси, 1959, стр.344. 15 Страбон. География. XI, IV, 1. 16 Велиханова Н.М. Изменение исторической географии 59
Азербайджана в результате арабского завоевания. Историчес кая география Азербайджана. Баку, 1987, стр. 53, 58. 1 7 Keith Е. Abbott. Extracts from a Memorandum on the Co untry of Azerbaiyan, Proceedings of the Royal Geographical Society of London, Vol. 8, No. 6 (1863-1864), pp.275-279. http://www.ystor.Org/rss/1 799149 18 Этническая одонтология СССР. Москва, 1979, стр. 135. 19 «Middle East Report» Yournal, 1988, p.37. 20 Ronald Grigor Suny. Looking Towards Ararat, 1993, p.193.
21 Алиев И. Нагорный Карабах: История. Факты. События. Баку, Элм, 1989, стр.73-74. 22 Орбели И.А. Гасан-Джалал - князь Хаченский. Избран ные труды. Ереван, 1993, стр.146. 23 Орбели И.А. Избранные труды. Ереван, 1963, стр.296, 297, 317,347.
24 Очерки истории СССР (III-IX вв.). Москва, 1958, стр.326. 25 Крымский А.Е. Страницы из истории Северного или Кав казского Азербайджана (Кавказская Албания). Сб. Памяти академика Н.Я.Марра. 26 Крымский А.Е. Страницы из истории Северного или Кавказского Азербайджана (Кавказская Албания). Сбор ник статей в честь Е.Ф.Ольденбурга. К 50-летию научно общественной деятельности. М., 1934, стр. 289-290. 27 Арриан Флавий. Поход Александра. М.-Л., 1962. 28 Мовсес Хоренаци. История Армении. М., 1858; Моисей Каланкатуйский. История Агван. СПб., 1861. 29 Movses Xorenatsinin yer adlarını şəxsləndirməsinin daha bir misalı: Araz və Kür çayları arasındakı ərazinin şərq his səsi Aran adlanırdı. O, həm də Alvank, Alvaniya, Albaniya adlanırdı. # 60 30 Araz. 31 Ağstafa. 32 «Alu» - dadlı, ləzzətli. 33 Bütün bunlar ermənilərlə əlaqəsi olmayan alban tayfa larıdır. 34 Мовсес Хоренаци. История Армении. Книга 2, глава 8 (Назначение второго (лица) в государстве из потомков Аж- дахака, царя маров). Ереван, изд-во «Айастан», 1990. http:// www.vehi.net/istoriya/armenia/khorenaci/02.html 35 Мовсес Хоренаци. История Армении Книга 3, глава 3 (Кончина святого Григориса от рук варваров). Ереван, изд-во «Айастан», 1990. http://www.vehi.net/istoriya/armenia/kho- renaci/03.html 36 Мовсес Хоренаци. История Армении. Книга 3, глава 3 (Кончина святого Григориса от рук варваров). Ереван, изд-во «Айастан», 1990. http://www.vehi.net/istoriya/armenia/kho- renaci/03.html 37 C.Y.F.Dowsett. A Neglected Passage in the History of the Caucasian Albanians, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 19, No. 3(1957), p.463. 38 C.Y.F.Dowsett. The Albanian Chronicle of Mxit'ar Go?, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, Uni versity of London, Vol. 21, No 1/3 (1958) on p.475. 39 Minorsky Vladimir. Caucasica IV, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 15, No. 3 (1953), p.504. 40 Персидские документы Млтенадарана (указы, сост. А.Д.Папазян). Вып. I (XV-XVII вв.). Ереван, 1956; Персид ские документы Матенадарана (указы, сост. А.Д.Папазян). Вып. II (1601-1650 гг.) Ереван, 1959. 61
41 Геродот. История в девяти книгах. Л., 1972, стр. 334. 42 История армянского народа с древнейших времен до на ших дней. Ереван, 1980, стр. 27. 43 Pastermadyian. Historie de L.Armenia - Paris (1949), p.23. 44 Transcaucasia, Nationalism and Social Change. Essays in the Nistory of Armenia, Azerbaiyan, and Georgia (1996), p.77-80.
45 Transcaucasia, Nationalism and Social Change. Essays in the History of Armenia, Azerbaiyan, and Georgia (1996), p.79. 46 Svante Cornell. Small Nations and Great Powers: A Stu dy of Ethnopolitical Conflict in the Caucasus (2001), p.68. 47 Грибоедов A.C. Записка о переселении армян из Персии в наши области, http://feb-web.ru/feb/griboed/texts/riks3/3_4_ v3.htm
48 Глинка С.Н. Описание переселения армян аддербиджан- ских в пределы России, с кратким предварительным изложе нием исторических времен Армении. Москва, 1831, стр. 131. http://www.libex.ru/detail/book1 66843.html 49 Акты Кавказской Археографической Комиссии (АКАК), т. VII, Тифлис, 1878, док. 829, стр.845. 50 Шавров Н.И. Новая угроза русскому делу в Закав казье: предстоящая распродажа Мугани инородцам. Санкт- Петербург, 1911, стр.59-61. 51 http://azeri.ru/az/karabakh/412/ 52 Акты, собранные Кавказскою археографическою комис сией). Архивъ главного управления намъстника Кавказско го. Том IV. Изданъ под редакцию председателя комиссии дсс. А.Д.Берже (Тифлисъ: Типография главного управления намъстника Кавказского, 1870), Документ 37, стр. 38-39.
62
53 Агаян Ц.П. А.Бакиханов. Баку, 1948, стр. 9. 54 Ковалевский П.И. Завоевание Кавказа Россией (Историчес кий очерк), СПб., (без выходных данных), стр. 65, 113. 55 Полное собрание законов Российской империи (ПСЗРИ). Собрание второе, т. Ill, 1828, СПб., 1830, стр.272-273; АКАК, т. VII, док. 437, стр.487. 56 ЦПА ИМЛ, ф.461, оп.1, ед.хр. 4525, л.1. 57 АПДУДПАР, ф.1, оп.74, д.136, стр.4-8. 58 Азербайджанская сельскохозяйственная перепись 1921 г. Итоги по сельским обществам во вновь образованных уездах АССР, Нагорного Карабаха и по тем (основным) уездам, в ко торых произошли изменения границ. Т. III. Вып. XVII, Баку, АзЦСУ, 1924, стр.9. 59 К истории образования Нагорно-Карабахской Автоном ной Области Азербайджанской ССР 1918-1925. Документы и материалы. Баку: Азернешр, 1989, стр.295. 60 Социалистическое строительство АССР. Статистический сборник. Баку, 1935, стр.9. 61 ГААР, ф.28, оп.1, д.155, стр. 19-20 62 ГААР, ф.2502, оп.1, д.20, лл. 56-57. 63 ГААР, ф.2502, оп.1, д.26, л. 98 об. 64 ГААР, ф.2502, оп.2, д.26, л. 99. 65 Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. II cild, Bakı, 2005, s.250. 66 Социалистическое строительство АССР. Статистический сборник. Баку, 1935, стр.9. 67 A.Eide. Territorial integrity of States, minority protection and guarantees for autonomy arrangements: aproaches and roles of the United Nations. Local self-government, territori al integrity and protection of minorities. Council of Europe Publishing (1996), p.282. V
4 -------- 63
68 Explanatory memorandum by the Rapporteur, document 10364, para 5. http://assembly.coe.int/Main.asr?link=/Docu- ments/WorkingDocs/Doc04/EDOC10364.htm 69 Bax: Очерки истории СССР (lll-IX). Москва, 1958, стр.326. # 64
I FƏSİL Tarix - olduğu kimi Ermənilərin Azərbaycana köçürülməsi və məskunlaşması Tarixən qonşu dövlətlərə qarşı məkrli ərazi iddia larını gerçəkləşdirmək, «Böyük Ermənistan» yaratmaq xülyası ilə yaşayan erməni millətçiləri bütövlükdə bəşəriyyətə və insanlığa qarşı yönəlmiş soyqırımı, ter ror siyasəti həyata keçirmiş, dəhşətli cinayətlərə əl atmışlar. Faktlar göstərir ki, bədnam qonşularımız bu qeyri-hüquqi iddialarını reallaşdırmaq naminə təcavüz karlıq siyasətini «milli mübarizə» amalına çevirərək dövlət səviyyəsində dəstəkləmişlər. Bu zaman isə on lar müəyyən xarici qüvvələrin maraqlarının ifadəçisinə çevrilmiş, bəzi dövlətlər Cənubi Qafqaz və Qərbi Asiyada möhkəmlənmək üçün daim «erməni məsə ləsindən öz mənafelərinə uyğun şəkildə istifadəyə çalışmışlar. Erməni millətçilərinin xalqımıza qarşı apardığı soyqırımı və təcavüz siyasətinin iki yüz ildən artıq tarixi vardır. Bu mənfur siyasətin məqsədi azərbaycanlıları qədim torpaqlarından sıxış dırıb çıxarmaq, sonra həmin ərazilərdə erməni tarixçilərinin və ideoloqlarının uydurduğu «Böyük Ermənistan» dövləti qur maqdır. Bu məqsədlə mərhələlərlə həyata keçirilən terror və soyqırımı siyasətinin qanlı fəsadları təkcə böyük türk dünya sının deyil, bütün bəşəriyyətin başı üstünü qara kabus kimi almaqla əsrlər boyu vandalizmin qurbanı olmuş Azərbaycan xalqının qan yaddaşında dərin izlər buraxmışdır. 1998-ci il martın 26-da ümummilli lider Heydər Əliyevin imzaladığı «Azərbaycanlıların soyqırımı haqqında» fərman er məni millətçilərinin hərəkətlərinə verilən ilk dolğun və hər tərəfli hüquqi-siyasi qiymət olmuşdur. Bu fərman Azərbayca 67
nın indiki və gələcək nəsillərinin milli yaddaşının qorunması baxımından da, bir növ, proqram sənədidir. Fərmanda deyilir ki, «Azərbaycan Respublikası müstəqillik qazandıqdan sonra xalqımızın tarixi keçmişinin obyektiv mənzərəsini yaratmaq imkanı əldə edilmişdir. Uzun illər gizli saxlanılan, üzərinə qadağa qoyulmuş həqiqətlər açılır, təhrif olunmuş hadisələr özünün əsl qiymətini alır. Azərbaycan xalqına qarşı dəfələrlə törədilmiş və uzun illərdən bəri öz siyasi-hüquqi qiymətini almamış soyqırımı da tarixin açılmamış səhifələrindən biridir». Fərmanda ermənilərin Azərbaycana qarşı təcavüzünün tari xi köklərinə də toxunulmuş, mərhələlərlə törədilmiş soyqırımı və terror siyasəti dolğun əksini tapmışdır. Sənəddə qeyd olun duğu kimi, tarix boyu azərbaycanlılara qarşı həyata keçirilmiş soyqırımı lap əvvəldən rus-erməni işbirliyinin nəticəsi olmuş dur. Rusiya imperiyası bu yolla Cənubi Qafqazda möhkəmlən mək, ermənilər isə Rusiyanın havadarlığına arxalanaraq tarixi Azərbaycan torpaqlarını ələ keçirərək bu torpaqlarda erməni dövləti qurmaq məqsədini güdmüşlər. Azərbaycan Preziden ti İlham Əliyevin vurğuladığı kimi: «Dağlıq Qarabağ tarixi
2010-cu ildə Gürcüstan tarixçisi Quram Marxuliyanın rus dilində «Ermənilər Ermənistan axtarışında» kitabı nəşr olunub. Tarix elmləri doktoru, professor Boris Kvarastxeliyanın kitaba yazdığı ön söz «erməni məsələsi»ni öyrənmək, bütün dövr lərdə olduğu kimi, indi də onun «aktualIığı»nı anlamaq, biI- 68
mək baxımından olduqca maraqlıdır: «...Əsas məqsəd «erməni məsələsi» adlanan məsələni olduğu kimi dünya ictimaiyyətinə çatdırmaqdır». M üəllif saxta, uydurma Ermənistan tarixinin dolaşıq, əyri- üyrü cığırları ilə hərəkət edərək Birinci dünya müharibəsi illə rində Osmanlı imperiyasındakı hadisələr və onunla əlaqədar baş verən tarixi proseslər barədə erməni alimlərinin köhnə stereotiplərini vurub dağıdır. Hər iki alimin elmi araşdırmalar nəticəsində gəldiyi qənaət sadə olduğu qədər də ibrətamizdir: XIX-XX əsrlər ermənilər tərəfindən özgə torpaqlarını zəbt edib ələ keçirmək və bu torpaqlarda «Böyük Ermənistan» adlanan dövlətlərini yaratmaqla yadda qalıbdır. Doğrudan da öz tariximizə nəzər salsaq, insanı dəhşətə və bəzən vahiməyə salan bu həqiqəti bir daha görmək olar. İndiki Ermənistan adlanan torpaqlarda vaxtilə Azərbaycan dövlətlərindən biri olan İrəvan xanlığı yerləşirdi. AMEA-nın A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun hazırlayıb nəşr etdiyi «İrəvan xanlığı» kitabında da qeyd olunduğu kimi, «Qaraqo yunluların hakimiyyəti dövründə Çuxursəd vilayətinin tarixin də sonralar bütün Azərbaycan üçün son dərəcə ağır problem lər yaradan bir hadisə baş verdi: Qaraqoyunlu hökmdarı Cahan şahın icazəsi ilə 1441-ci ildə erməni katolikoslarının fəaliy yət mərkəzi Kilikiyanın Sis şəhərindən Azərbaycana - İrəvan yaxınlığındakı Üçkilsə (Üç müədzin) monastırına köçürüldü. Bununla Cənubi Qafqazda qriqorianlığı yayan erməni mis sionerləri üçün əlverişli şərait yarandı». 1441-ci ildə erməni katolikosluğunun İrəvan (Çuxursəd) bölgəsinə köçürülməsinə qədər bu ərazidə ermənilərə məxsus heç nə yox idi. «Hətta erməni katolikosluğunun yerləşdiyi Üçkilsə (Valarşabad) kəndi belə 1443-cü ildən başlayaraq ermənilər tərəfindən müxtəlif vasitələrlə hissə-hissə Azərbaycan türklərindən alınmışdır». --------- 69
--------- XIX əsrin əvvəllərində digər Azərbaycan xanlıqları kimi, İrəvanın da Çar Rusiyası tərəfindən işğalı bu strateji bölgəyə ermənilərin kütləvi axınına, azərbaycanlıların əzəli torpaqla rından məhrum olmasına gətirib çıxardı. «Beləliklə, 1828-ci il fevralın 26-dan iyunun 11-dək, yəni üç ay yarım ərzində İran dan Şimali Azərbaycan - İrəvan, Naxçıvan və Qarabağ xanlıq larının ərazisinə 8.249 erməni ailəsi, başqa sözlə, ən azı 40 min nəfər erməni köçürüldü. Bundan bir az sonra Şimali Azər baycan torpaqlarına Osmanlı dövləti ərazisindən daha 90 min nəfərdən artıq erməni köçürülüb gətirildi». Bu işə şəxsən rəh bərlik edən rus polkovniki Qazarros Lazaryan (Lazarev) İran dan Azərbaycana köçürülən ermənilərə müraciətlə deyirdi: «...Orada siz xristianların məskunlaşdığı yeni vətən əldə edə cəksiniz... İranın müxtəlif yerlərinə səpələnmiş xristianların bir yerə cəmləşdiyini görəcəksiniz. Tələsin! Tezliklə rus qoşunları İranı tərk edəcək, bundan sonra sizin köçməyiniz çətinləşəcək və biz sizin təhlükəsiz köçməyinizə cavabdeh olmayacağıq. Azca itkiyə məruz qalsanız da, qısa zamanda hər şeyə nail olacaqsınız, özü də həmişəlik... İran çörəyi yeməkdənsə, rus otu yemək daha yaxşıdır». Bununla əlaqədar rus tədqiqatçısı N.Şavrov hələ 1911 -ci ildə yazırdı: «Hazırda Cənubi Qafqazda yaşayan 1 milyon 300 min erməninin 1 milyondan çoxu bu diyarın yerli əhalisi deyil. Onları bura biz köçürüb gətirmişik». «Biz» deyərkən tədqiqat çı rus hakim dairələrinin fəaliyyətini yada salırdı. Ermənilərin Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi sonra kı illərdə də davam etdi. Bunu o dövrdə baş verən müxtəlif ictimai-siyasi proseslər, Rusiyanın regionda güclənməsi ilə baş verən aramsız müharibələr daha da sürətləndirirdi. 1853 və 1877-1878-ci illərdə baş verən rus-türk müharibələrinin nə ticələri də erməni millətçilərinin xristian «həmrəyliyi» ami lindən istifadə etməklə Türkiyə və Azərbaycan ərazilərində erməni dövləti qurmaq iştahalarını daha da artırırdı. 70
1862-ci ildə ermənilərin Zeytun vilayətində türk hakimiy yət orqanlarına qarşı qaldırdıqları silahlı qiyam yatırılsa da, onlar gələcək fəaliyyətlərinin təbliği baxımından bu faktdan maksimum yararlanmağa çalışdılar. Eyni zamanda, Qafqazda, xüsusilə Azərbaycanda yerləşmək və rus himayəsi altında öz məqsədlərinə doğru irəliləməkdə daha sərbəst oldular. M üəllif «erməni məsələsi»nin Gürcüstandan da yan ötmə diyini vurğulayaraq qeyd edir: «Ermənilərin kompakt yaşadıq ları yerlər həmişə separatçılıq mərkəzinə çevrilir. Buna sübut olaraq keçmişdə Osmanlı imperiyasındakı, bu gün isə Azər baycanın Dağlıq Qarabağ, Gürcüstanın Cavaxetiya bölgəsin- dəki hadisələri göstərmək olar. Tarixi təcrübə də hadisələrin məhz belə bir istiqamətdə inkişaf edəcəyindən xəbər verir». Ermənistanın tarixin qısa bir dövründə yoxdan var olması özü ilə bitib tükənməyən problemlər gətirdi. Bu, uydurmalara və miflərə əsaslanaraq başqa bir xalqın min illərlə yaşadığı bir ərazidə zor gücünə yaradılan bir dövlətdir, bu mənada analo qu olmayan hadisədir. Hətta vaxtilə erməni tarixçisi K.Kirakosyan özü qeyd edirdi ki, ermənilərin keçmişi haqqında elə bir məlumat yoxdur ki, onu ya tarix, ya da salnamə adlandırasan. «Hayların (erməni lərin - red.) - «mifik Haykın övladları olan, planetin ən qədim xalqı»nın peyda olması, Cənubi Qafqazda erməni dövlətinin yaradılması Çar Rusiyasının fəaliyyətinin nəticəsidir» fikrini, demək olar ki, tədqiqatçıların hamısı xüsusi vurğulayır. Ermənilərin Türkiyə və İrandan Azərbaycan və Gürcüstan ərazilərinə köçürülməsində əsas rol qriqorian kilsəsinə məx susdur. Qriqorian kilsəsinin Rus imperiyası və Avropa dövlət ləri ilə əlaqələri XVII əsrə təsadüf edir. Ermənilər elə o vaxt dan avropalıları inandırmağa çalışırdılar ki, guya, müsəlmanlar «Avropa ilə bir dinə tapınan erməni xalqını istismar edirlər». Hələ 1699-cu ildə qriqorian kilsəsinin razılığı ilə iki ermə ni - İsrail Ori və Minas Vardapet Avropa ölkələrini gəzərək 71
«erməni haqlarından, ermənilərin dövlət yaratmaq» planla rından danışırdılar. Ancaq onlar çox çalışsalar da, o vaxt bu avantürist, heç bir məntiqə sığmayan fikirlərinə Avropada, onun hakim dairələrində lazımi dəstək tapa bilməyib ən axır da Rusiyaya üz tutmalı oldular. Çünki Avropa, deyəsən, onları o vaxtlar daha yaxşı tanıyırdı: «Qapal 1 1ıq və güclü fırıldaqçılıq ermənilərin qanına işləyib. Onların dedikləri nə qədər yalan- dırsa, o qədər də inandırıcı görünür. Hər cür zülmə, alçaqlığa və nankorluğa adət etmiş ermənilər öz məqsədlərinə çatmaq üçün bütün vasitələrdən istifadə edirlər. Din özü onların əlində xəbisliyə və yalana xidmət edən bir silahdır...» deyən fransız utopisti Şarl Furye sanki bütün avropalıların fikirlərini ümumi ləşdirərək elə həmin vaxtlar - 1808-ci ildə bunları söyləyirdi... İki nəfərlik «nümayəndə heyəti» 1701-ci ildə I Pyotrla görüşüb o vaxt Səfəvi dövlətinin tərkibində olan Qarabağ vi layətinin erməni icmasının nümayəndələri olduğunu bildirdi və Osmanlı Türkiyəsinə qarşı vahid xristian cəbhəsinin yara dılması planlarını açıqladılar. XVIII əsrin əvvəlləri idi. I Pyotr Baltik dənizinə çhxmaq üçün başlanan Şimal müharibəsində isveçlərə təzəcə uduzmuşdu. Gələn qonaqlar isə onu yeni bir «macəra»ya - Xəzər dənizi nə, Zaqafqaziyaya «dəvət» edirdilər. I Pyotr bu «dəvəti» qəbul elədi və İsrail Oriyə təcili polkovnik rütbəsi də bağışladı. Son ra müəyyən tapşırıqlar verərək onu tacir adı altında bir xəfiyyə kimi 1707-ci ildə İrana yola saldı... Ancaq çox keçmədi ki, Ori Həştərxanda qəflətən öldü. La kin onun «arzuları» çiçəklənməkdə idi: elə həmin il 2 mart 1711 və 28 yanvar 1717-ci illərdə I Pyotrun sərəncamları ilə İrandan və Türkiyədən ermənilərin Rusiyaya cəlb olunması üçün fəaliyyətə start verildi. Həmin dövrdə I Pyotrun göstərişi ilə Qafqazın ilhaqına baş landı. Artıq 1722-ci ildə ruslar Dərbənd, Quba, Bakı, Salyan, Lənkəran və digər Xəzəryanı Azərbaycan vilayətlərini ələ ke- 72
girirdilər. 1724-cü ilin oktyabrında I Pyotr ələ keçən torpaqlara ermənilərin köçürülməsinə imkan verən sərəncam imzaladı. Bu sərəncamda bütün vasitələrdən istifadə etməklə «ermənilə rin və digər xristianların müsəlman torpaqlarına» köçürülməsi bir vəzifə olaraq irəli sürülürdü. Azərbaycan və Gürcüstan əra zilərində erməni dövləti yaratmaq məsələsi ilə o vaxt Şəmir- yan adlı bir erməni məşğul olurdu. Onun qurduğu plana görə, yaradılacaq dövləti erməni çarı idarə etməli, onun Peterburqda rəsmi nümayəndəliyi olmalı, yeni çarı müdafiə etmək üçün isə 6 minlik rus qoşunu 20 il ərzində bu ərazilərdə qalmalı idi... 1725-ci ildə I Pyotrun ölümündən sonra ruslar Xəzəryanı bölgələri tez-tələsik tərk etməli oldular. Doğrudur, bu gediş həmişəlik olmadı, onlar müəyyən vaxtdan sonra yenidən qa yıtdılar, amma hələlik ermənilər XVIII əsrin əvvəllərində Azər baycan torpaqlarında özlərinə dövlət yaratmaq istəklərinə çata bilmədilər. Təxminən 100 il sonra - 1827-ci ildə İrəvan xanlığının işğal olunması ilə vəziyyət yenidən ermənilərin «xeyrinə» dəyişdi... Qafqazın, xüsusilə Azərbaycanın ruslar tərəfindən zəbt olunması ardıcıllığına və o dövrdə baş verən ictimai-siyasi proseslərə nəzər salaq. Çünki bütün bu hallar ermənilə rin düşünülmüş şəkildə həmin ərazilərə yerləşdirilməsi, kö çürülməsi ilə müşayiət olunurdu: 1801-ci ildə Şərqi Gürcüstan, Qazax və Şəmşəddin sultan lıqları, 1803-cü ildə Car-Balakən camaatı rusların işğalçı sifət lərini görür. 1804- cü ildə Gəncə ələ keçir, Cavad xan və oğlu şəhid olurlar. Gəncə ilə bərabər Samux sultanlığı da zəbt olunur. 1805-
ci ildə Qarabağ xanlığı, 1806-cı ildə Bakı, Quba və Şəki xanlıqları, 1809-cu ildə Lənkəran xanlığı rus qoşunları tərəfindən ələ keçirilir. Rus hökuməti müsəlman əhaliyə inanmadığı üçün işğa lı başa çatdıran kimi Azərbaycan torpaqlarına xristianları kö 73
çürməyə başladı. Hətta 1819-cu ildə uzaq Almaniyadan yüz lərlə alman ailəsi Qarabağın şimalına köçürülmüşdü... Vəziyyətin mürəkkəbliyi rusları ehtiyatlı olmağa və hələlik yerli ənənələri və maraqları nəzərə almağa məcbur edirdi. Eyni zamanda, Rusiya hakim dairələri o dövrdə Azərbaycana dair siyasətində daha çox ermənilərə arxalanır, onlara üstünlük verirdi. 1905-ci ildən başlayaraq İrandan və digər regionlardan Azərbaycana, ilk növbədə Qarabağa ermənilər köçürülürdü. Artıq 1810-cu ildə, rusların verdiyi rəsmi məlumatlara görə, Qarabağda yaşayan 12.000 ailənin 9.500-ii (79%) azərbay canlı, 2.500-ü (21%) erməni idi» (Quram Marxuliya. Ermənilər Ermənistan axtarışında. Tbilisi, 2010). 1823-cü ildə general Yermolovun göstərişi ilə Qarabağda yaşayan əhalinin vergi mükəlləfiyyəti müəyyənləşdirildi. Bu, Qarabağda əhalinin sayı və etnik tərkibi barədə ilk yazılı, rəs mi sənəddir. Həmin sənədə əsasən Qarabağda 20.095 ailə, yaxud 90.000 nəfər yaşayırdı ki, onlardan 15.729 ailə (78%) azərbaycanlı, 4.366 ailə (22%) erməni ailəsi idi. Eyni zaman da, Şuşada 1.111 azərbaycanlı və 421 erməni ailəsi yaşayırdı. Şuşa ətrafında 450-dən artıq azərbaycanlı, cəmi 150 erməni kəndi vardı. Bu kəndlərdə 14.618 azərbaycanlı, 3.945 erməni ailəsi yaşayırdı. 1826-1828-ci illərdə Rusiya-İran müharibəsindən sonra Qarabağda etnik vəziyyət kəskin surətdə dəyişməyə başla yır. 1 828-29-cu illərdə rus-türk müharibəsindən dərhal sonra Qafqaza 84.000 erməni ailəsi köçürülür. Onlar, əsasən, Qara bağ və İrəvan vilayətlərində yerləşdirilir. Eyni zamanda, o vaxt çar məmuru N.N.Şavrovun yazdığı kimi, «nəzərdən qaçırmaq olmaz ki, rəsmi şəkildə köçürülən 124.000 ermənidən baş qa qeyri-rəsmi köçənləri də nəzərə alsaq, köçiirülənlərin sayı 200.000 nəfəri adlayır». Ermənilərin İrandan və Türkiyədən Zaqafqaziyaya köçürülməsi və köçməsi prosesi sonrakı illərdə də davam etdi. 74
Ermənilərin, digər torpaqlarımız kimi, Qarabağa da iddiala rını qəti surətdə rədd edərək bu ərazilərin həmişə Azərbaycan türklərinin olduğunu və onlar tərəfindən idarə olunduğunu tarixi faktlar da sübut edir. Belə faktlar içərisində Qarabağın sonrakı taleyində silinməz izlər qoyan «Kürəkçay müqavilə si», bu müqavilədən irəli gələn, xanlığın rus hakimiyyət dai rələri ilə münasibətlərini tənzimləyən qarşılıqlı öhdəliklər də var. Müqavilə rusların təpkisi altında Qarabağ xanı məşhur İbrahimxəliI xanla general Sisianov arasında 1805-ci ilin 14 mayında imzalanıb. Həmin görüşdə Qarabağ xanı ilə yaxın qohumluq əlaqələri olan Şəki xanı Səlim xan da iştirak edirdi. Bir az keçəcək, ruslar bağlanan müqavilənin şərtlərini po zacaq və indi ermənilərin özlərinə «paytaxt» elan etdikləri Xankəndidə İbrahim xanı ailəsi, körpə uşaqları ilə birlikdə qətlə yetirəcəklər. Bu haqsızlığa Qarabağ camaatı ilə birlikdə İbrahim xanın kürəkəni, şəkili Səlim xan da qiyam qaldırmaqla cavab verəcək... 1813-cü ildə imzalanan «Gülüstan müqaviləsi» və 1828- ci ildə Azərbaycanın şimal torpaqlarının işğalını sona yetirən «Tıirkmənçay müqaviləsi» xalqımızın tarixində öz ağır izlə rini qoydu. Dəhşət doğuran faktlardan biri də budur ki, heç bir məntiqə sığmayan şəkildə rus hakim dairələri tərəfindən 1828-ci il martın 21-də, Novruz bayramı günlərində İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının ərazilərində «Erməni vilayəti» yaradılır və o vaxt oradakı 1.110 yaşayış məntəqəsindən yalnız 62-də ermənilərin yaşadığı nəzərə alınmır. Tarixi sənədlərə və faktlara əsaslanaraq tam əminliklə «er məni məsələsi»nin I Pyotr dövründə meydana çıxdığını, II Ye- katerinanın hakimiyyəti illərində israrla gündəlikdə saxlandığı nı söyləmək olar. Məqsəd İran və Osmanlı dövlətləri qarşısın da bufer rolu oynaya biləcək gürcü-erməni dövləti yaratmaq idi.
75 Ermənilər indinin özündə belə Gürcüstanın digər əraziləri ilə birlikdə Samsxe-Cavaxetiya bölgəsinə də iddialıdırlar. Ta rixçi alim Q.Marxuliya «Ermənilər Ermənistan axtarışında» ki tabında problemin keçmişinə qayıdaraq vaxtilə rus tədqiqatçı və şahidlərinin öz sözlərini yada salır, dövrü, zəmanəni on ların gözlərilə canlandıraraq yazır: «Türkiyə tərəfdən köçüb gələn ermənilər, demək olar ki, bütün Axalkalaki bölgəsini başdan-ayağa tutdular və ancaq bəzi yerlərdə onların arasında vadiyə bənzəyən gürcü kəndləri görünürdü». 1846-cı ildə yaradılan Tiflis, Kutaisi, Şamaxı və Dərbənd quberniyaları ilə yanaşı, 1849-cu ildə ermənilərin təkidi ilə İrəvan quberniyasının da yaradılması onların gələcək işğalçılıq fəaliyyətinə böyük imkanlar açdı. Artıq Azərbaycan və Gür cüstan toponimlərini özününküləşdirmək, kənd və şəhərlərin, kilsə və monastırların, tarixi abidələrin adlarını dəyişdirmək, qonşu ərazilərə iddia etmək imkanı əldə etdilər. Azərbaycan lılar kimi, gürcü ictimaiyyəti də baş verənlərdən sarsılmışdı. O vaxtlar İlya Çavçavadze yazırdı: «...Ermənilər heç vaxt yaşama dıqları yerlərdə yuva qurmağa çalışır və hamını buna inandır mağa can atırlar». Ermənilərin naşükürlüyündən dəhşətə gələn Akaki Sereteli isə belə deyirdi: «Gürcü çarlarının ermənilərə yazığı gəlib onları ticarətlə məşğul olmaq üçün Gürcüstanın müxtəlif guşələrində yerləşdirdilər, onlara hətta şəhərlər veril di. Gürcülər isə çoxsaylı düşmənlərlə müharibədən yorulub geri qayıtdıqda təəccüblə gördülər ki, onların evləri «qardaş» dedikləri ermənilər tərəfindən zəbt olunub. Üzr istəmək əvə zinə isə onlar qışqırıb bağırırdılar: «Siz kimsiniz, haradan gəl misiniz? Siz burada nə vaxt yaşamısınız? Bu torpaq həmişə bizim olub!» Sübut üçün isə elə gürcü kilsələrini, məbədlərini göstərirdilər. Orada isə artıq gürcü adlarını pozub ermənicə yazmışdılar». Sanki öz xalqının məhz bu iyrənc xüsusiyyətini nəzərə alan erməni yazıçısı Ovanes Tumanyan hələ 1910-cu ildə yazırdı: «Başqa yolumuz yoxdur. Bizim həqiqi xilasımız 76
içərimizdən başlamalıdır, çünki biz içəridən xəstəyik». Gö ründüyü kimi, illər keçir, bu «xəstəlik» isə sağalmaq bilmir ki, bilmir. «Erməni mərəzi»ndən gürcülər də əziyyət çəkir. Tarixi faktlar sübut edir ki, Azərbaycanın Xəzəryanı əra zilərini, o cümlədən Bakını işğal edən I Pyotr yerli əhalinin sərt müqavimətini gördükdə «erməni kartı»nı işə salmış, azərbay canlıların tarixi torpaqlarında, xüsusilə Bakı və Dərbənddə ermənilərin məskunlaşdırılmasına göstəriş vermişdi. I Pyotrun xələflərinə ünvanladığı tarixi vəsiyyət isə təkcə Rusiya im periyasının deyil, nəticə etibarilə bolşevik Rusiyasının da Cənubi Qafqaz siyasətinin əsasını təşkil etmişdir. Həmin vəsiyyətə ilk əməl edən II Yekaterina 1768-ci ildə imperiyanın ermənilərə məxsusi hamiIiyi barədə fərman vermişdir. 1802-ci ildə isə çar I Aleksandr Qafqaz canişini A.Sisianova konkret təlimat göndərmişdir: «Ermənilər nəyin bahasına olursa- olsun Azərbaycan xanlıqlarının ələ keçirilməsində istifadə olunmalıdır». Bu, Azərbaycan torpaqlarının işğalının başlanğıcı olmuş, 1813-cü ilin Gülüstan və 1828-ci ilin Türkmənçay müqavilələri ilə Azərbaycanın ikiyə bölünməsi Şimali Azərbaycan tor paqlarının erməniləşdirilməsi prosesini sürətləndirmişdir. Türkmənçay müqaviləsindən dərhal sonra - 1828-ci il martın 21-də imperator I Nikolayın fərmanı ilə İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının ərazisində «Erməni vilayəti» təşkil edilmişdir. Bu bədnam fərmanla tarixi Azərbaycan torpaqlarında yaradılacaq gələcək Ermənistanın faktiki təməli qoyulmuşdur. XIX əsrin ikinci yarısından ermənilərin azərbaycanlılara qarşı soyqırımı təşkilatlanmış və planlı siyasət kimi aparılmış, Azərbaycan, Türkiyə və Gürcüstan ərazisində «Böyük Ermə nistan» dövləti qurmaq xülyasına düşmüş ermənilər «Qnçaq» (1887-ci ildə Cenevrədə qurulub), «Daşnaksütyun» (1890, Tiflis), «Erməni Vətənpərvərlər İttifaqı», (1895, Nyu-York) kimi siyasi-terror təşkilatlarını bu istiqamətə yönəltmişdilər. 77
Sözügedən təşkilatların fəaliyyət proqramlarında azərbaycan lılara qarşı ardıcıl terror və qırğın aksiyalarını həyata keçirmək məramı əsas yer tuturdu. Böyük Sovet Ensiklopediyasında (20-ci cild, 1930) «Daş- naksütyun»la bağlı
məlumatda göstərilir: «Daşnaksüt- yun»un 1 894-cii ildə qəbul olunmuş birinci proqramı vul qar marksizmin, liberalizmin, xalqçılığın və xırda burjua m illətçiliyinin qarışığından ibarət idi. Proqramın mərkəzində «Türkiyə Ermənistanı»nı azad etmək ideyası dururdu. 1903-cü ildən partiya, demək olar ki, yalnız Türkiyə ərazisində fəaliyyət göstərirdi». Məşhur rus diplomatı və yazıçısı A.S.Qriboyedov yazırdı: «Erməni əhalisi əsasən müsəlman torpaq sahiblərinin ərazi lərində yerləşdirilirdilər... Onlar yavaş-yavaş müsəlman əhalisini ərazilərdən sıxışdırıb çıxarmağa başlamışdılar. Biz, həmçinin müsəlman əhalisini düşdükləri çətin vəziyyətlə barışdırmağa və onları inandırmağa çalışmalıyıq ki, bu çətin liklər uzun sürməyəcək və ermənilər müvəqqəti onlara yaşa mağa icazə verilən ərazilərdə daimi olaraq qalmayacaqlar». Tarixi mənbələrə nəzər saldıqda, ermənilərin Azərbaycan torpaqlarına gəlmə olduqları bir daha təsdiqini tapır. Paskeviç Erməni vilayətinin idarəsinə 1 828-ci il iyulun 4-də göndərdiyi məktubda bildirmişdir ki, müharibə zamanı xanlığın ərazisində rus komandirlərinin məktubunu gəzdirdiyinə görə Astvatsaturovanın ərini öldürmüş, rus generalı Benkendorfun dəstəsinə bələdçilik etdiyinə görə isə Hovhannes Əsliyanın gözlərini çıxarmış, burnunu və dilini kəsmişdilər. Arxiyepiskop Nersesin təqdimatı ilə hər üç ailəyə 10 çervon qızıl verilmiş, onların ailəsinə 30 manat təqaüd kəsilməsi qərara alınmışdı. Rus ordusunun İrəvan şəhərinin ətraf bölgələrini işğal etdiyi zaman həmin ərazilərdən müsəlman əhalisinin didərgin edilməsi haqda Paskeviç 1827-ci il iyulun 27-də qraf Nesselorda göndərdiyi məktubunda bildirmişdi ki, qarapapaqlardan 100 78
ailə və ayrımlardan 300 ailə Qarsa qaçmışlar, qüvvətli Uluxanlı tayfasından 600 ailə Bəyazidə, müsəlman cəlali kürdləri isə Muşa qaçmışlar. Qarapapaqlardan digər 800 ailə isə Arazı keçib Həsən xanın (İrəvan xanı Hüseyn xanın qardaşı) dəstəsinə birləşmişlər. Onlarla birlikdə Cəmədinli kürdləri (700 ailə), birukilər (400 ailə), dovmanlılar (400 ailə), çobankərəlilər (200 ailə), Zilanlı kürdləri (1000 ailə) sərhəddən o taya - Türkiyəyə keçmişlər. İrəvan xanlığının ərazisində yeni rus üsuIi-idarəsi tətbiq etmək üçün Paskeviçin əmri ilə İrəvan müvəqqəti idarəsi yaradılır və yerli qoşunların komandanı general Krasovski rəis təyin edilir. Arxiyepiskop Nerses Aştarakesi idarənin üzvü olur. Krasovskinin Nersesə verdiyi qeyri-məhdud səlahiyyətlər sayəsində ermənilər istədiklərinə nail olurlar. Müharibədən çıxmış əhaliyə paylamaq üçün verilən 4.500 çetvert taxılın böyük hissəsi sayca azlıq təşkil edən ermənilərə paylanmışdı. Müsəlmanlar dövlət himayəsindən məhrum edilmişdilər. Bununla əlaqədar Paskeviç Baş Qərargah rəisinə göndərdiyi məktubunda yazırdı: «Mən təsəvvür etməzdim ki, Krasovski yalnız Nersesin iradəsi ilə hərəkət edəcək, mənim ona verdiyim təlimata məhəl qoymayıb, yenicə ələ keçirilmiş əyalətin idarə edilməsi qayğısına qalmayacaq, bütün əhalinin dörddə üçünü təşkil edən müsəlmanlara himayədarlıq etməyəcək, lazımi vəsait ayırmayacaq». Yerli müsəlmanlar arasında narazılığın artması əhalini yaşadıqları yerlərdən köçüb sərhədin o tayına keçməyə vadar edirdi. Rusiyadan narazı əhalinin sərhədin o tayında cəmlənməsi Paskeviçi narahat edirdi. Ona görə •
• də o, Nersesi İrəvan müvəqqəti idarəsindəki fəaliyyətindən uzaqlaşdırmışdı. Türkmənçay müqaviləsi imzalandıqdan sonra Paskeviç general Krasovskini rəis vəzifəsindən azad etmiş, müsəlmanlara qarşı bəd əməllərindən əl çəkməyən Nersesi isə Bessarabiyaya sürgün etdirmişdi. 79
1828- ci il fevralın 10-da Təbriz-Tehran yolunun üstündə yerləşən Türkmənçay kəndində bağlanan müqavilə ilə 1826- 1828-ci illər Rusiya-İran müharibəsinə son qoyulur. Bu müqavilə ilə İrəvan və Naxçıvan xanlıqları bütünlüklə Rusiyanın ərazisinə qatılır. Martın 20-də I Nikolay bu müqaviləni təsdiq edir və ertəsi gün «Erməni vilayəti» yaradılması haqqında fərman verilir. Fərmanda deyilir: «İranla bağlanmış müqaviləyə •
• əsasən, İrandan Rusiyaya birləşdirilən İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarını bundan sonra «Erməni vilayəti» adlandırmağı hökm edir və öz titulumuza daxil edirik. Həmin vilayətin quruluşu və onun idarə edilməsi qaydası haqqında ali senat lazımi fərmanları öz vaxtında alacaqdır». İrəvan əyalətinə keçmiş İrəvan xanlığının 15 mahalı, Naxçıvan əyalətinə 5 mahal və Ordubad dairəsinə 5 mahal daxil idi. Vilayət idarəsinin rəisi vəzifəsinə yerli qoşunların komandanı Aleksandr Çavçavadze təyin edilmişdi. 1829- cu ilin əvvəlində qraf Paskeviç-Erivanskinin tapşırığı ilə kollec assesoru İ.Şopen «Erməni vilayəti»ndə kameral siyahıyaalma keçirmişdir. Əlyazması 20 cilddən ibarət olan bu siyahıyaalmanın nəticələri müəllifin 1852-ci ildə nəşr edilən «Erməni vilayətinin Rusiya imperiyasına birləşdirilməsi dövrünün tarixi abidəsi» əsərində verilmişdir. İ.Şopenə görə, «Erməni vilayəti»ndə 752 kənd olmuşdur. Onlardan 521-i İrəvan əyalətində, 179-u Naxçıvan əyalətində, 52-si Ordubad dairəsində olmuşdur. Müharibə nəticəsində vilayətin ərazisində 359 kənd, o cümlədən 310 kənd İrəvan əyalətində, 42 kənd Naxçıvan əyalətində, 6 kənd Ordubad dairəsində xaraba qalmış, əhalisi didərgin düşmüşdür. İ.Şopenin hesablamasına görə, xanlıqların işğal edilməsinə- dək «Erməni vilayəti»nin ərazisində təxminən 23.730 ailə (İrəvan əyalətində 1 7.000 ailə, Naxçıvan əyalətində 4.600 ailə, Ordubad dairəsində 2.130 ailə) yaşamışdır ki, orta hesabla hər ailədə 5 nəfər götürdükdə, bu, 118.650 nəfər təşkil edir. 80
Siyahıyaalmanın nəticələrinə görə, vilayətdə 81.749 müsəlman və 25.131 yerli erməni qeydə alınmışdır. Bu siyahıyaalmanın üstün cəhəti ondadır ki, ayrı-ayrı yaşayış məntəqələri üzrə İrəvandan və Türkiyədən köçürülən erməni ailələrinin sayı və onların hansı yaşayış məntəqəsində məskunlaşdırıldıqları göstərilmişdir. 1840-cı ildə «Erməni vilayəti» buraxılır. Əvəzində təşkil edilən İrəvan qəzası Gürcü-İmereti quberniyasının tərkibinə daxil edilir. 1849-cu ildə İrəvan, Aleksandropol, Naxçıvan, Ordubad və Novo-Bəyazid - Yeni Bəyazid qəzalarından ibarət İrəvan quberniyası təşkil edilir və 191 7-ci ilə qədər bu struktur dəyişməz qalır. 81
|